РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ (ЗЕРЕТТЕУДЕГІ) ФОРМАЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТТІК БАҒЫТТАР

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ТЕОРИЯСЫ 1
§ 1. РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ (ЗЕРЕТТЕУДЕГІ) ФОРМАЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӨРКЕНИЕТТІК БАҒЫТТАР 3
1.1. ҚОҒАМДЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАЦИЯ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ 3
1.2. ФОРМАЦИЯЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ШЕКТЕУЛІ МАҒЫНАСЫ 3
§2. РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ 6
§3. ҚОҒАМДЫҚ ДАМУДЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК ТЕОРИЯСЫ 7
§4. РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КӨРІНІСТЕРІ 9
РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ "ИДЕАЛДЫҚ" МОДЕЛІ 10
РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ӘЛСІЗДІГІ 11
ТАПШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 12

РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ТЕОРИЯСЫ

Рынок мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан оқшауланған еңбектің өте нәзік
әрі күрделі экономикалық байланыс механизмі. Қазіргі рынок шаруашылық
байланыстары мен экономикалық қатынастардың күрделі жүйесі. Осы жүйеде
орталық рөлді жеке мүдде мен бәсеке атқарады. Солар арқылы кең көлемді
ақпарат өңделеді, тауарлар мен қызмет көрсетуді, капитал мен еңбекті
керекті жеріне, керсетілген мерзімде жеткізіп отырады. Осының бәрін кезінде
ағылшын экономисі А. Смит рыноктық күшті, "көрінбейтін қол" деп атаған
болатын. "Көрінбейтін қол" идеясының мәні мынада, адамдар өз мүддесіне
әрекет етіп, өзінің қара басының қамын ойластыра отырып, тұтас болғанда
қоғам үшін тиімді игіліктер рыногының негізін қалайды.
Рынокты бір сөзбен анықтап, сипаттау мүмкін емес, қалай болғанда да
нақты алыс-беріс үшін сатушылар мен сатып алушылардың кездесетін орны деп
түсіндіруге де болмайды. Рынок түсінігін тар және кең мағынада беруге
болады. Тар мағынада тауар айналыс саласы – сауда, кең мағынада рынок бұл
қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың белгілі формасы, онда өндірушілер мен
тұтынушылар өзара әрекет ете отырып, нақты экономикалық мәселелерді шешеді:
1. Қандай тауарларды, қашан және қандай мөлшерде өндіру қажет? Киімді
көп өндіріп, тамақты аз өндіру керек пе, әлде керісінше ме, жазғы киімді
қыста тігу керек пе, әлде жазда тігу дұрыс па? Не өндіру керек екендігін
жоғары органдар емес, рынокта қандай тауарларға сұраныс білдіретін
тұтынушылар шешеді.
2. Бұл тауарларды қандай ресурстардан және қандай технологияның
көмегімен өндіру керек? Жерді өңдеу әдістерін таңдап алу, нан мен
жемісті химиялық тыңайтқыштарды қолдану арқылы өсіру керек пе, әлде
басқаша әдіспен бе? т. б. Осы цроблемалар өндірушілердің өзара бәсекесі
аркылы шешіледі. Мұнда тиімді өндіріс әдістерін, жаңа технологияны
пайдалану жолымен өндіріс шығындарын азайтқандар табысқа жетеді.
3. Тауарды кімге арнап шығару керектігі құпиясы ұлттық
табысты қоғамның әр қилы мүшелерінің арасында бөлу механизмінде дер едік.
Бұл процесс рыноктағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасынан байқалады, яғни
халықтың төлем қабілетін сұранысы арқылы айқындауға болады:

§ 1. РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ (ЗЕРЕТТЕУДЕГІ) ФОРМАЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӨРКЕНИЕТТІК БАҒЫТТАР

1.1. ҚОҒАМДЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАЦИЯ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

Қоғамдық шаруашылықты рыноктық ұйымдастырудың қажеттігіне қазіргі
кезде күмән келтірушілер өте сирек.
Қоғамдық-экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі
категориясы (ғылыми үғымы). Оның күрделі жүйеленген иерархиялық (өзара
тәуелді) құрылымы бар. Оның құрылымдық элементтері - өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастар.
Дамудың белгілі бір деңгейінде тұрған өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың қозғалысының бірлігі мен әрекеттесуі өндіріс әдісін құрайды.
Өндірістік қатынастардың жүйесі базис ретінде көрінеді, оның үстіне
қондырма бой көтереді. Ол – саяси, құқықтық, идеологиялық ұлттық, жанұялық
және басқа қоғамдық қатынастар мен институттар жиынтығын көрсетеді. Өндіріс
әдісі қондырмамен өзара бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі қоғамдық-
экономикалық формацияны құрайды. Адамзат дамуының табиғи-тарихи жолы
қоғамдық-экономикалық формацияның жүйелі ауысуын көрсетеді. Бұларға:
алгашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және
коммунистік қоғамдық-экономикалық формациялар жатады.
Материалистік диалектика дамудың жалпы теориясы ретінде қоғамдық-
экономикалық формация дамуын зерттеудің методологиялық негізі болып
табылады. Бұл теория дамудың қайнар көзі мен қозғаушы күші деп объективті
қайшылықтар, қарама-қарсы жақтардың бірлігі мен күресін алып қарайды.
Жүйенің маңызды жақтарының арасындағы қайшылықтардың дамуы, қарама-қарсы
жақтардың сәйкес келуінің күшеюі жолымен іске асып жатады. Формациялық
теорияның негізгі жағдайлары төмендегідей:
- Қоғамдық-экономикалық формациялар біртіндеп табиғи-тарихи процесс
орын ауысуы түрінде дамиды;
- материалдық өмірдің рухани өмірмен салыстырғанда жетекші рөлі
негізгі және туынды қатынастардың өзара себеп-салдарлы байланысы,
мазмұны, мәні жағынан өте бай;
- өндірістік қатынас қоғамның базисі болып табылады, қондырманың
базистен туынды сипаты бар;
- таптар тарихтың тұлғасы және қоғамның негізгі бірлігі болып
табылады, ал таптық күрес – таптардың өзара қатынастарының
негізгі формасы.

1.2. ФОРМАЦИЯЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ШЕКТЕУЛІ МАҒЫНАСЫ

Формациялық теория қоршаған ортаны философиялық тұрғыдан бағалауға
үлкен үлес қосты. Оның көмегімен адамзат тарихы кездейсоқ құбылыстардың,
жағдайлардың жиынтығы емес, ішкі даму заңдылықтары бар логикалық жүйе
есебінде көрінді. Бірақ бұл теорияны қоғамның даму заңдылықтарын жан-жақты
көрсететін бірден-бір теория ретінде қабылдауға болмайды, өйткені қазіргі
замандағы, тіптен ескі тарихтағы көптеген құбылыстар мен тенденцияларды бұл
теория тұрғысынан түсіндіру мүмкін емес. Бұлар: Батыс елдерінің қоғамдық
дамуындағы терең өзгерістердің революциялық емес, эволюциялық сипатта
болуы, дамыған аймақтармен қатар, артта қалған аймақтардың тұйыққа тірелу
және стагнацияның болуы, көптеген халықтардың тарихи дамуында белгілі бір
сатылардың (өндіріс әдісінің) болмауы, таптық қарым-қатынастардың қоғамдық
дамудың бірден-бір негіз ретіндегі және адамзаттық бағалылықтар жүйесіндегі
таптық мүдделердің маңызының төмендеуі, ғылыми-техникалық прогрестің
дамуындағы субъектік (адамдық) факторлардың рөлінің өсуі, салт-дәстүрлер,
нанымдар (діншілдік т. б.), ұлттық психологияның ерекшелігі, олардың
материалдық өндіріске қатынасының өзіндік дербестігі және тағы басқалар.
Ең алдымен, материалистік диалектиканың, яғни формациялық теорияның
методологиялық негізінің тар аумақтығын атап өту керек. Қазіргі кездегі
даму көздері туралы түсініктер қарама-қарсы қайшылықтардың күресі және
бірлігі одан да жоғары деңгейге көшудегі дамудың бірден-бір және жан-жақты
тәсілі емес екенін көрсетеді. Жүйелік талдау бойынша жүйенің одан да жоғары
деңгейдегі өсуі, жүйелі ұйымдастырудың өсуі, жүйенің біртұтас қалыптасуы
арқылы жүреді де, оның қайшылықтары арқылы жүрмейді деп дәлелдейді.
Жүйедегі қарама-қайшылық, оның тереңдеуі дамуы жолындағы кедергі ретінде
қарастырылған. Адам мен табиғат арасындағы қайшылықтардың шиеленісуін
дамудың көзі ретінде қарастыруға болмайды, қайта, керісінше, бұл қарама-
қайшылық адамзаттың тіршілік негізіне қауіп төндіреді. Адам мен қоршаған
ортаның қарым-қатынастарын үндес-тіруге қабілетті ұжымдық іс-әрекетті
ұйымдастыру ғана даму үшін жағдай жасай алады.
Бұдан басқа, халықаралық қатынастарда қарама-қайшылықтар күресін
әсірелеу адамзатты өзін-өзі құрту шегіне жеткізді. Адамзаттың өзінің
біртұтастығы мен өзара тәуелділігіне осы қауіпті сезіну, қарама-
қайшылықтардың ары қарай шиеленісуін емес, ол қайта олардың мүдделерін
келістіру жолын іздеуге алып келді. Академик Н. Моисеев атап өткендей,
"Жүйенің жаңа жағдайға өтуі көбінесе адамдардың санасында тұратын құндылық
туралы түсінікпен байланысты. Соңғысы дамудың бір жақты еместігінің және
оның жолдарының көп түрлілігінің басты себептерінің бірі болып табылады".
Табиғатта да, қоғамда да материалистік диалектика жан-жақты (жалпы)
емес, тек дамудың белгілі бір спецификалық типін түсіндіретініне куә
болатын-сөптеген мысалдар табуға болады.
Дамудың жаңа кезедінің қалыптасуы өткеннің жойылуы негізінде ғана
болады деген болжам бірден-бір дұрыс, әмбебап қағида бола алмайды. Дамудың
жаңа сатысына өту, сәйкестендіру немесе жетілдіру арқылы да жүруі мүмкін.
Мысалы, Ньютон физикасының заңдарының Эйнштейн мен Бордың физикасында
шектеулі сипаты болады, бірақ та олардың іс-әрекетін жоққа шығармайды.
Материяның ұйымдастырылуының өте күрделі деңгейінің басқаларға қабатталуы,
соңғылардың дербестігін жоймайды, олар дербес құрылым ретінде,
диалектикалық бірлік негізінде дами береді. Мұндай қабатталудың мысалы,
қалыптасқан жеке меншікпен қатар акционерлік-корпоративтік меншіктің пайда
болып, дамуы және қатар өмір сүруі болып табылады. Секірмелі даму және
қоғамның жаңа сапалы деңгейге өтуінде әлеуметтік революциялар қажеттігі
туралы тұжырымдар да біржақты. Батыс елдері қоғамдық дамудың жоғары
деңгейінде тұрғанын теріске шығарушылар табыла қояр ма екен? Бірақ та қоғам
дамуының жоғары деңгейіне жеткен Батыс Еуропа мемлекеттерінің халықтары
әлеуметтік революцияларды, "экс-проприаторларды экспроприациялау" т. б.
зорлық-зобалаңды бастан өткізген жоқ.
Артта қалған қоғамдық қатынастарды біртіндеп жетілдіру процеске,
сондай-ақ, даму диалектикасының әр елде әр түрлілігіне, басқа да
жағдайларға шек келтіруге бола ма? Орыс философы В. Соловьев осыған
байланысты былай деп жазады: тарих қандай да бір жағдайлардың немесе мәдени-
тарихи типтердің ауысуын емес, кішігірім және жеке мәдени элементтердің
біртіндеп жинақталу процесін, кең ауқымды және жан-жақты универсалды
мәдениеттерге бағынуын көрсетеді дейді. Өзінің қондырмасы тар әрбір
базистегі өндірістік қатынастар туралы пікір де даусыз емес. Философ М.
Чешковтың пікірінше бүл постулат өндірістік қатынастар кез келген қоғамның
өмір сүру жағдайын анықтайды деп алсак қана өз күшін сақтай алмақ. Қондырма
катынастарының көп элементтері базистің ғана туындысы емес, мысалы салт-
дәстүрлер, мәдениет, дін, ұлттық психология т. б. өзіндік болмыс
дербестігіне ие, өз кезегінде олар базистік қатынастардың құрылуына әсер
етеді. Бахтың, Моцарттың, Вердидің және А. Шниткенің музыкасы қандай
базистен өркен жайып шықты? Сірә базистік қатынастардың өнер туындыларының
жасалуына ықпалы мүлде болмаған да шығар. Қоғамдық санадағы өзгерістер ғана
өндірістік қатынастардан озық дамып, олардың калыптасуына жағдай жасайды.
Мысалы, кәсіпкерліктің дамуына, М. Вебердің сөзімен айтқанда, "капитализм
рухының" тууына протестанттық дін рөлін көшпілік мойындайды.
Материалдық өндіріс рәлінін төмендеуі, тұрмыстық қызмет көрсету
салаларының маңызының өсуі, осымен байланысты туатын жалданбалы еңбекшілер
жағдайындағы өзгерістер белгілі бір таптық қалыптасу факторларын
әлсірететіні айқын, жалдамалы қызметшілерді қандайда бір тапқа жіктеп
жатқызу да қиын. К. Маркс атап көрсеткен алдыңғы қатарлы тап – фабрика-
зауыт жұмысшылары мен ауыр еңбекпен шүғылданатын пролетариат – материалдық
өндірістің тарихи сахнасынан қазіргі таңда бірте-бірте кетіп бара жатыр.
Тапты айқындаушы факторлар айқын емес, өйткені бір адамның бойында жұмысшы
әрі меншік иесі қасиетінің жинақталып көрінуі, өндіргіш күштердің мейлінше
дамуы – таптық мүдделердің маңызын төмендетеді және жалпы адамгершілік
мүдделер мен құндылықтарды бірінші кезекке шығарады.

§2. РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ

Шаруашылықты рыноктық ұйымдастыру тарихы әлденеше ондаған ғасырларга
созылғанымен, бірақ та ол адамзат қоғамының даму тарихынан қысқа. Алғашқы
қауымда материалдық негіз — қоғамдық еңбек бөлінісі және қосымша өнім
болмағандықтан рыноктың өмір сүру қажеттігі болмады. Өндіріс құралдарын
жетілдіру және еңбек өнімділігінің өсуі нәтижесінде артық өнім, онымен қоса
айырбас пайда болды. Қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі өндіргіш
күштердің дамуына және адамдардың өмір сүруінің қажетті жағдайы ретінде
рыноктық айырбасты қалыптастырады.
Адамзат қоғамының дамуындағы әр түрлі кезеңдерде шаруашылықты рыноктық
ұйымдастырудың маңызы әр қилы болды. Ежелгі дүниеде және орта ғасырларда
орасан зор натуралды шаруашылық аймақтарымен қатар, жергілікті рыноктар
құрылды. Жергілікті рыноктар арасында жай және кездейсоқ айырбас процесі
қалыптаса бастады.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі рыноктық экономиканың көптеген
жаңа сфераларын және территорияларын қалыптастыруға жағдай жасады. Рыноктың
дамуы тереңдей және кеңейе түсті. Жергілікті рыноктардың арасындағы
байланыстың жүйеленуі біртұтас ұлттық рыноктың қалыптасуына жол ашты.
Оқулықтың 6- және 7-бөлімдерінде рыноктың мәні оның қызмет ету механизмі,
рыноктық шаруашылықты ұйымдастырудың артықшылықтары мен кемшіліктеріне
талдау жасалынды. Енді рыноктық шаруашылық теориясының негізгі жағдайын
айта кетелік.
Рынок дегеніміз тауарларға сіңген еңбектің қоғамдык сипатын
айқындайтын және тауарларды өткізуді жүзеге асыратын айырбас сферасындағы
қатынастардың жиынтығы. Өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы рыноктық
қатынастардың элементтері: баға, сұраныс және ұсыныс, бәсеке болады.
Рыноктың маңызды қызметі (функциясы) еңбек шығынын, мөлшерін, көлемін
және қоғамдық қажеттіліктерді айқындау. Рынок арқылы өндіріс құралдарын
және еңбекті салаларға бөлу, сонымен қатар еңбек өнімділігін ынталандыру
және қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру жүзеге асырылады. Қоғамдық
өндірістің реттеушісі ретінде рынок өндірілген тауарлар құрылымын қоғамдық
қажеттіліктер құрылымына және көлеміне сәйкестендіреді.
Жеке меншік рыноктық шаруашылықтың экономикалық негізі болып табылады.
Біріншіден, жеке меншік пен рыноктық механизм өндіргіш күштердің даму
жолына кедергі болған жоқ, өз ішінен ғылыми-техникалық революцияның дамуы
үшін бұрын болмаған кеңістік ашты және тез дамуына жағдай жасады.
Екіншіден, экономикалық қатынастар қатып қалған, қозғалмайтын құбылыс емес.
Экономикалық қатынастар жүйесі, өндіргіш күштер мен азаматтық қогамның әр
түрлі институттары сияқты көптеген факторлардың әсерін өзіне қабылдай
отырып, тұрақты қозғалыста болады.
Формациялық теорияга сүйенген кеңес елі, басқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.