ВАЛЮТАЛЫҚ ПЕН ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ БАЙЛАНЫСЫ (ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ НЕПЗІНДЕ)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ВАЛЮТАЛЫҚ ПЕН ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ БАЙЛАНЫСЫ (ҚАЗАҚСТАННЫҢ
МАТЕРИАЛДАРЫ НЕПЗІНДЕ)
Қазіргі кезде Қазакстан экономикасы валютаньг реттеудің нарықтық,
механизмін пайдалануды көздейтін ауытқымалы валюта курсының түрі,
ауытқымалы валюта курсы тәртібінде жұмыс істеуде.
1999 жылдың 5 сәуірінен бастап ұлттық валюта, теңге, еркін ауытк.ымалы
болды. Ауытқымалы валюта курсы тәртібі теңге курсының Ұлттық банктің кдндай
да бір араласуынсыз, сұраныс пен ұсыныс негізінде шетелдік валюта нарығында
қалыптасуына әсерін тигізеді. Бұл ел экономикасы мен ақша саясатында
айтарлықтай өзгеріс болып отыр (үкімет теңгені қолдануға енгізген сәттен
бастап бар кезде ұлттық валютаны кшдау саясатын үстанып отырды).
Ұлттық банк, әсіресе, 1998 жылдың тамьгз айьгндағы Ресей дағдарысынан
кейін валюта курсы ның катаң саясатын үстануы тиіс еді. Бұл өзгерістің
себебі не? Экономикаға бұл не әкеледі? Азия және Ресей дағдарыстарыньщ ел
экономикасына әсері қандай болды? Валю-танын ауытк.ымалы курс тәртібі
Қазақстан үшін колайлы ма? Бұл сұрақтарға талдау жасамас бұрын ұлттық
валютаның к.ыск.ашатарихы-на және теңгенін айналымға түскен сәттен бергі
үстанған ақша саясатына тоқтала кетейік.
Қазақстан Республикасынын тәуелсіз ұлттық. валютасы бүкіл Қазақстан
аймағы бойынша 1993 жылдын 15 қараша айынан бастап айналымға енді. Рубльді
теңгеге ауыстыруға 3 күн мерзім берілді. Әр адамға 100 мың рубль шегінде
ақша айырбасы жүргізілді. Айырбас курсы 500 рубль=1 теңге болды.
Теңгеніндолларға қатынасындағы айырбас курсы 5 теңгеге тен болды.
Бастапқы кезде теңге ауытқымалы валюта курсы әдісімен жұмыс істеді. Ақша
ауыстыру халық қолындағы артық ақшаны басқаша орналастыру мүмкіндігін
туғызды.
Ұлттық валюта курсын баскаруда кандай да бір тәжірибесі болмағанмен,
үкімет теңге тұрақтылығын қамтамасыз ету міндеттемесін өз мойнына алды.
Ұлттық банк және бұрынғы Совет Одағынын басқа елдерінін Орталық Банктері
арасында (Ресей, Азербайжан, Қырғызстан, Украина, Белорус, Латвия, Молдава,
Өзбекстан, Литва, Түркменстан, Армения және Эстония) ұлттық валютаны
тұрақты валютамен бірге банкаралық төлемде қолдану келісімі жасалды.
1994 жылдан бергі айырбас курсы к.озғалысын қарастырайык.

Көріп тұрғандай теңге барлық уақытта дерлік к,үнсызданған. Сондай-ақ
құнсыздану жалпы инфляцияға әкелмегенін байқауға болады. Өйткені инфляция
коэффициенті алдағы төмендеу тенденциясына ие (Диаграмма 2).

Валюта курсы тәртібінің үш тұрі бар: ауыткымалы, тұрақты және валютаға
нарықтық сұраныс пен ұсыныска байланысты өзгермелі курс. Әрқайсысы өз
артықшылы-ғымен, касиетімен айрықшаланады және нәтижесі де эр килы.
Ауыткымалы курс пен тұракты курс эр килы болғанмен де, екеуі де халықаралық
төлемнің еркін нарықтық механизмдері болып табылады.
Ауытқымалы валюталық курс — бұл нарықтық күштер әсерінен валюта
курсьшьвд еркін өзгеруіне Ұлттық банк мүмкіндік беретін жүйе. Бұл жағдайда
ақша ұсынысы тәуелсіз болып табылады. Өйткені, ол (ақша ұсынысы) валютаның
резерв есебінен жүргізілмейді және Ұлттық банк араласуынсыз өрбиді. Тұракты
валюталық. курс — бұл, керісінше, Ұлттық банктің талап-тілек мөлшері
бойынша шетелдік валютаны сатуға және сатып алуға мүмкіндігі бар және алдын
ала келісілген баға бойынша шектелмеген мөлшерде жұмыс істей алады.
Тұрақты және ауыткымалы валюталық курс кезінде өндіріске әсер эр килы.
Ауыткымалы валюта курс кезінде ақша массасы сырткы фактор болып табылады.
Сонымен, Ұлттық банктің экономикадағы ақша көлеміне байланысты шешімі
өндіріс көлемін аныктайды. Тұракты курс кезінде ақша массасы — ішкі фактор.
Экономикадағы ақша көлемінің өзгеруі өндіріске әсер ете алмайды. Алайда
фискалъды саясаттың өндіріске әсері күшейеді.
Валютаға нарықтық сұраныс пен ұсыныска байланысты ауытқымалы курс
халықаралық төлем үшін еркін нарықтық механизм болып табылмайды. Және де
осы валюта курсы жакында болған (ақша саясатын жэне айырбас курсын бакылап
баскаруда ақша массасын талап етуші) дағдарыска дейін Қазакстанда, Ресейде
және Азияның көп елдерінде колданылып келді. Нарықтық сұраныс пен ұсыныска
байланысты өзгермелі курс кезінде ақша запасы ішкі де, сыртқы да
компоненттерден күрылады. Бұндай курста ақша саясаты мен айырбас курсы
арасында кайшылық туындайды.
Мысалы, нарықтық сұраныс пен ұсынысқа байланысты валюта жүйесінде
капитал ағымы артық болған жағдайда ақша запасының ішкі компоненттерін
қыскарту аркылы сырткы компоненттердің өсімін залалсыздандыру әрекеті. Ал
капиталдың сыртка шьгғуы ақша запасынъгң сыртқы компонентінің кемуі ішкі
компоненттердің өсуімен теңелуіне әсер ету әрекеті. Төлем балансының
дағдарысы ақша массасының ақша запасының сырткы компоненттерінің кемуін
ішкі запаспен компенсация жасай бастасымен тоқтатылады. Бұндай болған
жағдайда валюталық алыпсатарлар алдында ақша саясаты мен валюталық курс
үйлеспеушілігін және девальвацияның әсер етуін аныктау мәселесі түр. Бұндай
жағдай 1992-93 жж. Еуропадағы валюта курсы механизмінде, 1994 ж. Мексикада
және Түркияда туындады. Нарықтық сұраныс пен ұсынысқа тәуелді айырбас
курсына байланысты, осыған үксас жағдай 1997 ж. жазда Тайландта, бірқатар
Азия елдерінде және 1998 ж. тамыз айында Ресейде кайталанды.
1998 жылы 17 тамызда Ресей бір мезгілде ұлттық валюта девальвациясын
жүзеге асырды, өзінің ішкі мемлекеттік қарыз міндеттемелерінің көпшілігін
орындамады, сондай-ак Ресей компаниялары мен банктерінің шетелдіктер
алдындағы төлемінің негізгі сомасы бойынша мораторий жариялады. Бұндай
кадам салынған ақшаны кайтару жөніндегі талап-тілекті күшейте түсті және
валюта курсының кенет құнсыздануына әкеліп соқтырды. Ал бұл өз кезегінде
инфляцияның ай сайынғы деңгейінің 1992 жылдан кейін қайталанбаған деңгейге
дейін көтерілінуіне әкелді.
Ресей қаржы нарығының күйреуінің басты себебі, тұрақтандыру деңгейінің
төмендігінде жатыр. 1992 және 1994 жылдардағы инфляцияның жоғары денгейіне
Орталық Банктің жоғары пайыздық ставкада берген кредит көлемінің өсуі
түрткі болды. Үкімет қайта құрылған казначейлік билеттер нарығында және
халықаралық капитал нарығында қаржы дефицитін қарыз алумен жапты. Сондай-ак
валюта курсын инфляциямен күресудегі құтқару құралы ретінде қолданды.
Девальвация деңгейі вкладчиктердің күткенінен де жоғары болды және олар
кыскамерзімді мемлекеттік қарыздын одан сайын өсіп келе жатқан пайьгздық
ставкасын ұстай тұруды талап етті. 1995 жылдан бастап федералды үкімет бұл
дефициттің көбісін мемлекеттік казначейлік облигаииялар және облигациялық
қарыз шығарумен қаржыландырды. Салықтық, кеңшілік және шығынның кенеттен
өсуі нәтижесінде облигациялық қарыз және казначейлік облигациялардың
нарықтық құны 1996 жыл ағымында 170 % өсті. Бұл жалпы ішкі өнімнің 3,4%-тен
8,2%-ке дейінгі көлемін құрады. 1996 жылдың қараша айында казначейлік
облигация және облигациялық қарыз акциялары банк жүйесіндегі акдіа коры
сомасынан асып түсті.
Сонымен қатар Шығыс Азиядағы дағдарыс қарыз құнын көтере түсті. Төлем
пайызьгның өсуі Ресей үкіметінің қарыз мәселесін киындата түсті және пайыз
нормасын тым жоғары деңгейге көтеріп жіберді. Құрылымдык қайта құрудың
жоғарылауынсыз тек қарыз көлемінің өсуі рубльдің құнсыздануына және
үкіметтің ішкі қарыз міндеттемелерін өтей алмауына әкелді.
Ал бұл өз кезегінде жоғары бюджет дефицитіне әкелді. Бюджет
дефицитінің негізгі себебі саяси болды: мемлекеттік шығындарды қысқартуға
кабілетсіздік, салық тәртібінің әлсіздігі.
Ресейдің фискалъдьг мәселелерінің бірі — ірі корпоративті секторларға
ықпалын тигізетін кедергі-қиыншылықтар. Олар: жаксы дамудың іркілуі,
капиталдың сыртқа кетуі, шектелген салық жиыны және отандық жинақтың
төмендеуі. 1993-95 жж. Мемлекеттік меншікті жылдам арада жекешелендіру
шамамен 125000 өнеркәсіп кәсіпорындарын жекеменшік қолына көшірді. Бірак
бұл тиімді корпоративті басқаруға кол жеткізбеді. Зауыттар шығынға батты,
салық төлемеді, жалақы төлеуде және кәсіпорын арасындағы қарызды өтеуде
қаржылық қиындықтарға тап болды.
Қаржы дағдарысы ақша құнын төмендете түсті. Нәтижесінде, халық колында
барынша аз ақша үстауға тырысты, КҮНБГН сактайтын тауар сатып алғанды
немесе күнын жоғалтпайтын шетел валютасына айырбастағанды жөн көрді. Баға
деңгейі құбылмалы болды және ақшаның айналу жылдамдығы өсе түсті, ал бұл өз
кезегінде гиперинфляцияға әкелді.
Ақша өз пайдалылығынан айырыла бастасымен халық өзін инфляциядан
сақтандыра бастады, банкке салған ақшаларын кері алуға және вклад балансын
барынша азайтуға тырысты.
Ресей дағдарысы көрсетіп отырғандай, кажетті институтционалды кайта
күрудың жоктығы экономиканы, өз кезегінде баға өсуіне әкелуші
макроэкономикалық тұрақсыздьгқ алдында әлсіз кыла түсті.
Теңгенің ауыткымалы курсын енгізудін алғы шарттары ресей рубльінің
күлдырауымен бір мезетте пайда бола бастады.
Сырткы сауда айналымының 40% Ресей елімен арадағы сауда құрайды. 17
тамыздан кейін Қазакстан тауары Ресей нарығында өз артықшылығынан айырыла
бастады. Сондай-ақ төменгі сападағы тауар импорты(Ресейден) отандық
өндірісшілердің жүмьгсына зиянын көбейте түсті.
Шетелдік валюта нарығындағы жағдай да күрделене ТУСТІ. Ресей рублінің
күйреуінен кейін банктер, Ұлттық банк курсты колдауға жүмсалған ақша
сомасына тиесілі, активтерін АҚШ долларына ауыстыра бастады.
Тағы бір айта кететін жайт, бюджет кірісінің 50%-ін 113-тен аса
экспортты бейімделген кәсіпорындар мен фирмалар үлесі құрады. Алайда
теңгенің жоғары курсын жасанды колдау салдарынан тиімсіз болып калды.
Ауытқымалы валюта курсы тәртібін енгізумен катар Қазақстан үкіметі
барлық экспорттаушы кәсіпорындарға жылдык табысының 50%-ін өткізу
міндеттемесін жүктеді. Экспортерлар Ұлттық банкке өз табысыньгң жартысын
өткізіп тұрады және бұл шара үкіметке ішкі және сырткы қарыздарды өтеуге
септігін тигізеді дейік. БҰЛ өз кезегінде ақша ұсынысының өсуіне әкеледі.
Ақшаның экономикаға бұндай құйылуы экономикалық өсуге жағымды әсерін
тигізеді. Ішкі қарыздар (теміржол, электростанция және т.б.) жабьглады,
жалақы қарызы өтеледі. Өзіне тиесілі жалакыға колы жеткен казак халкы
"Сарыағаш" суын ішеді, өзіміздің минилабораторияларда сурет шығарады,
"Рахат" фабрикасының өнімдерін түтынады, демек, тек капа импортты
тауарларды ғана емес, өзіміздің отандык импорталмастырушы өнеркәсіп
өнімдерін де түтына бастайды. Орталық бюджетте сыртқы резерв мөлшері әр
уакытта шектеулі болғандыктан тұракты курс тенденциясы бағалылығы бойынша
айырбас курсының негізгі тепе-тендігінен өзгеше болады. Бұл ең ак.ырында
резервті нөлге (шығынға) апарады. БҰЛ жағдайда тұракты режим ешқандай
қолдау көрсете алмайды және валюта девальвация себебі болып тұр. Ал бұл
Орталық. Банкті ауьгткьгмалы валюта курсы режимінде жұмыс істеуге мәжбүр
етіп отыр.
Сонымен Ұлттық банк ұстанған курс негізгі (фундаментальды) тепе-
теңдіктен өзгешеленді ме? Бұл сұракка жауап бермес бұрын валюта курсының
тепе-теңдігін аныктайтын төлем балансындағы жағдайға талдау жасайық.
Қазакстанныңтөлем балансы бір мезгілде төмендеген ағымдағы және
негізгі тоттан тұрады. БҰЛ төмендеу баланс пассивінің өсуіне алып келді.
Ағымдағы шот дефицитінің жылдам өсуін анықтаушы кілт экспорт
динамикасында жатыр. Мүнайдын. және негізгі металдың әлемдік бағасының
төмендеуі Қазақстанның негізгі экспортты тауарларыньщ бағасының 1997 жылмен
салыстырғанда 20%-ке төмендеуіне әкелді. 1997 жылы Қазакстан экспортының
13 бөлігін түтынушы Ресей нарығының тарылуы да айтарлықтай зардап әкелді.
Ресей дағдарысының әсері тиген ТМД елдерінің біркдтар нарығы да
Қазақстан өнімі үшін жабылды. Доллардың теңге мен рубльге, сондай-ак. ТМД-
ның баска да еддерінің валютасына қатысты айырбас курсы арасындағы
дисбаланстың өсуі жағдайды шиеленістіре түсті.
Дағдарыс отандык, нарьгқтын бәсекелестік қабілетіне де әсерін тигізбей
коймады. Отандык, өндірістің және сұраныстын, төмендеуіне қарамастан 1998
жылдың 2-ші жартысында ресми импорт бұрынғы өткен 6 ай ішіндегі орташа
деңгейге дейін ауытқыды. Ресейден келетін импорт қысқарғанмен оның орньгн
басқа ел импорты ауыстырды. Барлық. ресми импорт 1998 жылдың 11-ші айында
өткен жылмен салыстырғанда 1%-ке өсті. Әйткенмен де Ресейден келген
тіркелмеген импорт тенденциясы жоғары болдьт. Біртіндеп ТМД елдерінен
жеткізушілік (поставка) өсе бастады. Ұлттық банк есебі бойынша ТМД
елдерінен келген тіркелмеген импорт көлемі
1998 жылдың 3-ші кварталында 1997 жылдың осы уакытымен салыстырғанда
45%-ке өсті. Нәтижесінде сауда балансы дефициті 1998 жылдьгң алғашкы үш
кварталында 90% аса көтерілді. 9 ай ішінде ағымдағы счет дефициті шамамен
27%-ке өсті.
Төлем балансының екінші пункті - негізгі шот. Шетел инвесторлары
Қазақстан айналасындағы жағдайдың нашарлауына сақтықпен қарады. Ресми
қарызды есептемегенде, негізгі ағымның бар формасы азайды. Қазакстанға
инвестиция ағымын 1998 жылы 1.2 млрд. долл. күрады. Бізде инвестициялық
ахуал қолайлы деп даурык.канмен де 1999 жылы Қазақстанға келетін инвестиция
ағымы тек Імлрд. долл. болады деп күтілуде. Өсім тек мұнай және газ
секторларында жалғасты. Ал бұл секторлар жалпы негізгі ағымның 23 бөлігін
құрады (1997ж. 13 бөлігін кураған). Қыскамерзімді шетел капиталы шын
мәнісінде Қазақстан к.ор нарығын тастап кетгі.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.