ҰЛТТЫҚ ЕСЕП ЖҮЙЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

ҰЛТТЫҚ ЕСЕП ЖҮЙЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

Жалпы өнімнің ұдайы өндірісін, табыстың қалыптасуы, оны бөлу, қайта бөлу, пайдалану процестерін, негізгі капиталдың өсуін жан-жақты сипаттау үшін және сыртқы экономикалық байланыстарды қамтып көрсету үшін ҰЕЖ-де экономикалық операциялардың нәтижелері шот түрінде беріледі. Әр шот (ұлттық шоттар тек тұтас экономика үшін ғана құрылмай, сонымен қатар экономиканың секторлары, салалары үшін де құрылатындықтан шоттар тобы деуге болады) экономикалық әрекеттің бір аспектісіне қатысты болады.

Екі жақты жазу принципіне сәйкес әр операция шоттарда екі рет жазылады: бір рет - ресурстарда, екінші рет - ресурстарды пайдалануда. Шоттар баланстық кесте түрінде беріледі. Ресурстар бөлігінің жиыны пайдалану бөлігінің жиынына тең болуы керек.

ҰЕЖ-нің кез келген шотының пайдалану бөлігі баланстық статьямен аяқталады. Баланстық статья шоттан пайдалану және ресурстар бөлігінің арасында арифметикалық тепе-теңдік сақталу үшін және шоттарды жабу үшін қолданылады. Әр шоттың баланстық статьясы келесі шоттан ресурстар бөлігіне көшіріледі. ҰЕЖ-дегі шоттарды мынадай топтарға бөлуге болады.

1. Өндірістік шоттар тобы. Өңдірістік шоттар аралық және ақырғы өнімді шығаруды, оларға жұмсалған шығындарды есепке алады. Бұл шоттар экономиканың салалары және секторлары үшін құрылады. Салалар үшін құрылған шоттардың жиынтығы «шығындар - өнім шығару» атты кестелерді құрайды. Бұл кестелерден тауар мен қызмет ағымдарын бақылауға болады.

2. Табыс шоттарының тобы. Бұл шоттар табыстың пайда болуын және институциялық бірліктер арасында оның қалай бөлінетінін көрсетеді. Сол сияқты олар салық, басқа да трансферттер арқылы табыстың қайта бөлуін де көрсетеді.

3. Капитал және қаржы шоттары. Бұл шоттар негізгі қаржылардың қорлануын және активтерді сатып алуды қаржыландырудың әдістерін айқындайды. Сол сияқты шоттар экономиканың секторларының сатып алатын және бөлетін қаржы активтерінің мөлшерін көрсетеді.

4. Ашық және жабық түрдегі баланстық ведомосттар. Мұндай ведомосттар жылдың басындағы және соңындағы активтер мен пассивтердің сомасын көрсетеді. Осы мезгілдегі жеке секторлардың немесе институциялық бірліктердің активтерінің айырмасы меншікті капитал мөлшерін анықтайды. Бұл шоттарда активтер мен пассивтер құнының өзгеруінің үш түрі қарастырылады:

1) институциялық бірліктер арасындағы операциялардың нәтижесінде активтер мен пассивтерді сатып алу;

2) активтер мен пассивтердің бір жақты өзгеруі;

3) жеке активтердің бағасының өзгеруіне немесе жалпы бағаның өзгеруіне байланысты активтердің, пассивтердің құнының өзгеруі.

5. «Қалған әлем» шоттары немесе төлем балансы. Төлем балансы макроэкономикалық сараптау және болжаудың негізгі құралы болып саналады. Бұл шотта резидент және резидент емес бірліктер арасындағы барлық операциялар көрсетіледі. Төлем балансы тауар мен қызмет экспорты және импорты, басқа елдерге төленген немесе басқа елдерден қабылданған табыстар, қаржы операциялары, инвестиция туралы мәліметтерді, экономиканың барлық секторларын төлеу қабілеті туралы мәліметтерді қамтиды.

6. Салааралық баланс («шығындар - өнім шығару» кестесі) үйлесімді салааралық арақатынастарды, байланыстарды көрсетеді. Бұл кесте төрт квадранттан тұрады және халықаралық стандартты салалық классификаторда көрсетілген салалардың басым көпшілігі үшін құрылады. Кесте жеке кәсіпорындар мен экономиканың салалары арасындағы байланыстарды талдауға мүкіндік береді. Өзінің мазмұны жағынан салааралық баланс өндіріс шотына ұқсас.

7. Қаржы операцияларының жиынтық кестесі шаруашылық бірліктерінің қаржы ресурстарының құрылымының өзгерістерін, экономикалық айналымның қандай каржы құралдары арқылы іске асқанын көрсетеді.

8. Ұлттық баланстық кесте мазмұны жағынан кәсіпорынның бухгалтерлік есебіне ұқсас. Бұл кесте тұтас экономика үшін құрылады және елдің ұлттық байлығының балансы болып саналады.

Экономикалық айналымның жекешеленген сатылары мынадай шоттарда көрсетіледі:

Ұлттық шоттардың мазмұны мен құрылымы (ішкі экономиканың шоттары)

Ұлттық есеп жүйесіндегі негізгі ұғымдар мен категориялар

Ұлттық шоттардың мазмұнын, оларды құру әдістемесін оқып-үйренбес бұрын ҰЕЖ-де қолданылатын ұғымдар, терминдер, категориялар, топтастырулар, классификациялармен таныс болу қажет.

ҰЕЖ-де мынадай ұғымдар колданылады: тауар, кызмет, өнім, нарықтық емес қызметтер, трансферттер, экономикалық өндіріс, өндірістік әрекет, экономикалық аймақ, резидент, экономикалық мүдде орталығы, аймақтық анклавтар, еркін аймақтар, институциялық бірлік, ішкі және ұлттық экономика, сыртқы сауданың жалпы өнімі, импортқа салынатын са-лық, экономикалық бірлік, сала, сектор, «қалған әлем».

Тауар деп материалдық-заттық түрдегі енбек нәтижесін айтады.

Қызмет - жеке адамның, қоғамның белгілі бір қажетін қанағаттандыру үшін істелген әрекеттің нәтижесі.

Өнім деп сатуға арналған тауар мен қызметті айтады. Әдетте өнім оны өндіруге жұмсалған шығынды жабатындай бағамен сатылады. Келісім бойынша қаржы делдалдарының шартты түрде есептелген өнімі және өз үйінде тұрудың шартты құны да өнім деп есептелінеді.

Нарықтық емес қызметтер деп мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың ағымдағы тұтынуы болып саналатын қызметтерді айтады.

Трансферттер - ақша не зат түріндегі табыстың кайта бөлінген бір жақты ағымдары. Трансферттердің орнына табыс, өнім ағымдары талап етілмейді. Трансферттер ағымдағы және күрделі болып 2-ге бөлінеді. («Табысты бөлу», «Капиталға байланысты операциялар» шоттарында трансферт туралы толық мағлұмат беріледі) .

Экономикалық өндіріс - экономикалық ғылымдағы негізгі концепция, ол құн және ұлттық табыс пайда болатын салаларды анықтайды. Экономикалық өндірістің казіргі теориясы бойынша тауар өндіру, қызмет көрсетуге байланысты істелген барлық әрекет экономикалық өндіріс сферасын құрайды.

ҰЕЖ-де мынадай топтастырулар колданылады:

- шаруашылық бірліктерін салаларға, секторларға топтастыру;

- экономикалық операцияларды топтастыру;

- өнім түрлерінің классификациясы;

- мемлекеттік басқару ұйымдарының шығындарын топтастыру;

- активтер мен пассивтердің классификациясы;

- салық пен субсидия классификациясы.

1. Шаруашылық бірліктерін салаларға топтастыру.

Шығаратын өнімі, өндірістік технологиясы және шығындарының құрамына қарай біртекті болып саналатын шаруашылық бірліктері салаларға топтастырылады.

ҰЕЖ-де стандартты халықаралық салалық классификация қолданылады. Бұл классификация бойынша ең алдымен натуралдық ресурстарды пайдаланылатын салалар топтастырылады, содан кейін өндіруші өнеркәсіп, өңдеуші өнеркәсіп, т. б. салалар топтастырылады.

ҰЕЖ-дегі стандартты халықаралық салалық классификация:

1) ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы;

2) балық шаруашылығы;

3) өндіруші өнеркәсіп;

4) өңдеуші өнеркәсіп;

5) электр энергиясы, газ, сумен қамтамасыз ету;

6) көтерме және бөлшек сауда, автомобиль, мотоцикл, тұрмыстық тауарларды жөндеу;

7) қонақ үйлер, мейрамханалар;

8) қаржы делдалдығы;

9) көлік және байланыс;

10) қозғалмайтын мүлік операциялары, жалға беру, т. б коммерциялық әрекеттер;

11) мемлекеттік басқару, қорғаныс, әлеуметтік қамсыздандыру;

12) білім беру;

13) денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер;

14) басқа коммуналдық, тұрмыстық қызметтер;

15) жалданушы жұмысшылары бар үй шаруашылығы;

16) экстерриториялық ұйымдар.

ҰЕЖ-де экономика салалары үшін өндіріс және табыстың пайда болуы шоттары құрылады.

2. ҰЕЖ-дегі секторлық топтастыру.

Секторлық топтастырудың бірлігі болып институциялық бірлік немесе шаруашылық субъектісі саналады. Секторлық топтастыру қаржы активтерін, табыс пен шығысты зерттеу үшін қолданылады. Институциялық бірліктер мынандай алты секторға топтастырылады:

- қаржылық емес кәсіпорындар;

- қаржы мекемелері;

- мемлекеттік мекемелер;

- үй шаруашылығына қызмет көрсететін қоғамдық ұйымдар;

• үй шаруашылығы;
• сыртқы экономикалық байланыстар;

- «қалған әлем».

Ұлттық есеп жүйесінде қолданылатын бағалар

ҰЕЖ-де факторлық құн, негізгі баға, өндіруші бағасы, сатып алушы бағасы сияқты 4 түрлі баға колданылады. Бұл бағалардың арасындағы байланысты мынандай үлгімен көрсетуге болады:

Нарық бағаларының мазмұны

Факторлық құн (баға) аралық тұтыну, еңбекакы жалпы пайдадан құралады.

Аралық тұтыну шығындары және енбекакы өндіріс шығындарын құрайды.

Негізгі баға факторлық құн және өндіріске салынған таза салық арқылы анықталады.

Өндіруші бағасы негізгі баға мен өнімге салынған таза салыққа тең.

Өндіруші бағасына сауда мен көліктің үстеме бағасын қосқанда сатып алушы бағасы аныкталады.

Бұл бағалардың әрқайсының жеке мағынасы бар және олар әр түрлі талдауларда қолданылады.

Уақыт мерзіміне байланысты баға ағымдағы және салыстырмалы (тұрақты) болып 2-ге бөлінеді. Тұрақты баға жалпы ішкі өнім, күрделі қаржы, халық тұтынған материалдык игіліктер мен қызметтер, ақырғы пайдалану сияқты жиынтық құндық көрсеткіштердің физикалық көлемдерінің динамикасын зерттеу үшін қолданылады.

Өндіріс шотының жалпы сипаттамасы

Өндіріс шоты өндірістік процестерді қамтиды және 2 бөліктен тұрады:

1) Ресурстар бөлігі;

2) Ресурстарды пайдалану бөлігі.

Шоттың ресурстар бөлігінде өндірілген өнімнін құны, өнімге және импортқа салынатын салықтар көрсетіледі Ал пайдалану бөлігіңде өнім өндіруге жұмсалған шығыңдар, өндірістік емес сферадағы тұтыну шығындары, яғни аралық тұтыну шығындары болады. Аралық тұтынудың нәтижесіңде (шикізатты, материалды, отынды, т. б. тұтыну) өндірілген өнімнің құны азаяды. Жалпы шығарылған өнім құнынан аралық тұтыну шығындарын шегергенде қалған қалдық жаңадан қосылған құнды анықтайды. Аралық тұгыну шығындарының құрамында негізгі капиталды тұтыну болмағандықтан, жаңадан қосылған кұн шартты таза өнім болып саналады және өндіріс шотының баланстық статьясы болады. Халықаралық экономикалық теорияда және статистикалық практикада бұл көрсеткішті жалпы ішкі өнім деп атайды. ҰЕЖ-нің концепциясы бойынша өндірістік іс-әрекет кәсіпорындардың, ұйымдардың және жеке тұлғалардың материалдық өндіріс сферасындағы, сол сияқты материалдық емес қызметтер сферасындағы әрекеттерін қамтығандықтан, жалпы шығарылған өнім, жалпы ішкі өнім, т. б. көрсеткіштер ХШБ-дегі оларға ұқсас көрсеткіштерден өзгеше болады. Өндіріс шоты экономика салалары, секторлары және тұтас экономика үшін құрылады. Төменде өндіріс шотының үлгісі келтірілген:

Өндіріс шоты

Түзетілген қолда бар табысты пайдалану шоты

Заттай табыстарды қайта бөлу шоты сияқты түзетілген қолда бар табысты пайдалану шоты да ұлттық есеп жүйесіндегі арнайы шот. Бұл шоттың үлгісі мына кестеде көрсетілген:

Түзетілген қолда бар табысты пайдалану шоты

Түзетілген қолда бар табыс шоттың ресурс бөлігіне заттай табыстарды қайта бөлу шотынан көшіріледі. Нақты ақырғы тұтынудың құрамында ақырғы тұтыну шығындары және заттай алынған/берілген әлеуметтік трансферттер болады.

Капиталға байланысты операциялар шоты

Капиталға байланысты операциялар шотында институциялық резидент бірліктердің қаржылық емес активтеріне байланысты операциялар есепке алынады, сол операцияларды қаржыландыру көздері көрсетіледі. Бұл шотта қаржыландыру көзі болып жалпы жинақ және күрделі трансферт сальдосы саналады.

Капиталға байланысты операциялар шоты

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс