ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖӘНЕ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕПЕ - ТЕНДІК ТЕОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖӘНЕ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТЕПЕ-ТЕНДІК ТЕОРИЯЛАРЫ

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӨСУ, ОНЫҢ ТИПТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ

Экоиомиканың өсуі көбінесе түтынудын жаца түрлерін канағаттандыру кабілеті болып табылады. Сонымен катар ірі әлеуметтік экономикалык ^әселелерді шешуге бағытталады. Сондыктан экономикальСк теория «экономикалык өсу» категориясына теориялықжәпе практикалыктүрғыдан ерекше мән береді.

Экономикалық өсу деп пені түсінуге болады?

Экономикалык осу үлғаймалы үдайы өндірістіц болуымен түсіндіріледі: бүл жыл сайынғы, коғамдык өнімнін сандык әрі сапалык артуы және олар екі топтан: ондіріс күралдары мен түтыну күраддарынан түрады. Жыл сайынғы коғамдықөнім көлемінің өсуі үлғаймалы ұдайы өндірістщ экстенсивті типіне немесе ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типі негізінде дамиды.

Ұлғаймалы үдайы ондірістіц экстенсивті типінде өнім шығаруды екі есеге арттыру үшін, жүмыскер саны жәие өндірістік қорлары екі есе үлғаюы кажет.

Ұлғаймалы ұдайы оіідірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге жұмыс күшіи және ондірістік қорларды дүрыс колдану аркылы кол жеткізуге болады.

Практикада бүл үлғаймалы ендірістін типтерін белгілі аракатынаста немесе бірш-бірі толыктыратын жағдайда кездестіреміз. Кдзіргі жағдайда, FTP жағдайында, өндірістің интенсификация-лануынын негізінде барлықдамыған елдерде экономикалық өсудін жаңа сапа£ы калыптасты: ал мен еңбек өнімділігінін өсуі. ресурстарды қамтамасыз ету, қаржы кайтарымының көтерілуі негізінде жүзеге асады.

Ұлғаймалы үдайы өндірістін кайнар көзі қосымша күн болып табылады, осы мақсатқа ол күрделі каржы ретінде жүмсалады. Алайда рыноктык мехағшзмнін сұранымы мен үсынымы жағдайында мүның езі жеткіліксіз.

Сүранымның калыпты жағдайындағы экономикалык өсудін экстенсивті типін алатын болсак, мүнда ерекше киындык туа

қоймайды. Экономиканың жеткілікті қаркынды дамуы сол кезге дейін жүзеге асуы мүмкін: қоғам қай уақытта экстенсивті өсудің шектеулі кедергілерімен жолыққанша. Ондай кедергілерге табиғи ресуртардың косымша жетіспеушілігін жаткызамыз.

Әдетте, бұл жағдайда туындаған кедергілер шаруашылык айналымына жекелеген, комайлы емес пайдалы казбаларды қосу есебінен жабылады және бүл ресурстарды кымбаттатады. Өңделген кезінде ресурстар қүнының бірлігі нәтижесінде түпкі өнімнің есуін өте аз береді. Оның тиімділігінің төмендегенінде экономикадағы пропорциональдылық езгереді және экономикалык өсу қарқыны темендей бастайды.

Сүранымның есу жағдайында табиғи ресурстар імүмкіндігі мәселесі одан әрі киындай түседі, сондықтан экономикалык өсу біркатар факторларға байланысты:

- табиғат ресурстарынын саны мен сапасына;

- еңбек ресурстарының саны мен сапасынан;

- KanHTaji ресурстарына;

- қолда бар технологияға.

Бір сөзбен айтатын болсак, экстенсивті дамудын өзіндік экономикалық шектеулері бар. Мүндай жағдайға тап болған коғам езінің бағыт-бағдарын өзгертуте тырысады. Эстенсивті дамудын кайнар көзінін жойылуы қоғамды интенсивті өсу мүмкіндіктерін қарастыруға итермелейді. Демек техникалык процестін, ресурсты сақтау түрлеріне бағыт-бағдар жасау: оларға - материалды сактау, энергияны сақтау және корды сактау жатады. Барлық қоғам масштабындағы экономикалык өсу тауар мен қызмет көрсетудің жылдык көлемінің үлғаюымен байқалады. Сондыктан экономикалык. өсуді өлшеудің көрсеткіші: жалпы ішкі өнім (ЖЮ) немесе жалпы үлттык өнім (ЖҮӨ) немесе ұлттық табыс (ҮТ) болып табылады. Экономикалык өсу абсолюттік және салыстырмалы мөлшерде (алдағы кезендегі мөлшерге пайыз ретінде) өлшенеді. Мысалы, осы жылы реалды ЖҮӨ 210 млн. теңғе күраса, ал алдынғы да - 200 млн. теңге болған, онда абсолюттік түрғыдағы есімі 10 млн. теңге, ал салыстырмалы түрғыда - 5% қүрайды.

Жекелеген уакыт мерзімінде экономикалык өсу жылдык есу каркынымен аныкталады. (ЖҮӨ-нің өсу карқынын анықтау үшін, осы жылғы нақты ЖҮӨ мөлшерін алдағы жылғы накты ЖҮӨ мелшерінен шегеру қажет. Сол айырманы алдағы жылғы накты ЖҰӨ-ге жаткызып, нәтижесін пайызтүрінде көрсетеді) .

Жалпы ұлттык өнімнін (ЖҮО) біраз жылғы қаркынды өсу сипатгамасы көрсеткіштерін тізе отырып, оныңтеіщенциясын ашуға, яғни экономикалыкдамудын бағытын анықтауға болады.

13. 2 ЭКОНОІҮ1ИКАЛЫК ӨСУДІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ. МУЛЬТИПЛИКАТОР ЖӘНЕ АКСЕЛЕРАТОР ЭФФЕКТІСІ

Өндіріс карқынын жеделдетуге кол жеткізу үшін, Батыс елдерінің әртүрлі мектеп өкіллері эқ?) номикалык өсудің моделі мен формулаларын жасап. алдағы уақытка болжау күрды.

Әсу формуласымын негізінде Кейнстің «мультипликатор» теориясы жатыр. Ол кейінірек «акселерация» теориясымен голыктырылды.

ІЧультипликатор - кобейткіш, ал акселератор - бүл дайын өнім сүранымының өсуіне деген интенсивті осушілік коэффициенті. «Мультипликатор» үғымын ағылшын экономисі Кан 1931-ші жылы ендірген, кейінірек Дж. М. Кейнс езінің «Еңбекііен камту, өсім және акшаның жалиы теориясы» (1936) кітабында дамытты. Бүл үғымды А. Хансен, Р. Харрод, Дж. Хикс, П. Самуэльсон, Н. Калдор және баскалары өз ецбектерінде карастырды.

Мультипликатор - бүл колда бар күрделі кдржының өсуі кезіндегі улттык табыстың канша есе өсетіидігін корсетеді.

Мысалы. жаңа жолды салуға күрделі қаржы 5 млн. долл. тең лелік. Орташа табыс жылына 1000 долл. болатын алғашкы кезде 1000 адамды жұмыска тартады. Біракжолды салуға белгілі келемде ірі жабдыктар мен материалдар кажет және оларды өндіруге жүмыс аткаратын 1200 адам керек (сол бүрынғы жылдыктабыс бойынша) болды, Жұмысты атқаратындардың (жүмыстылықтың) өсуі түтыну заттарына сүранымды өсіре түседі. Сөйтіп келесі кезекте олардың әнлірісінігі ұлғаюына алып келіп, 800 адамды қосымша жүмысқа тартады.

Демек, инвестициямен тікелей байланысты 1000 жүмысшыны жаллау нәтижесінде, жүмысты аткаратындардын түпкі жиынтығын 3000 адам жалпы 15 млн. долл. табыспен қүрайды немесс аліашқыдаіі 3 ссе коп деген сөз. Бүл жағдайда мультипликатор 3-ке тең.

Акселератордыц іс-орекеті мультипликатормен байланысты:

мультипликатор иивестицияның көбеюімен үлттык табысіъіц өсуін (онын өсуі еселенеді) карастырады; акселератор (дайын өнім суранымымыи өсушілігіне инвестициялык сұраным өсушілігінің коэффициенті) - үлттық табыстың өсуі инвестицияның өсуіне алып келеді. Кезегінде бүл барлықжүйені козғалысқа алып келеді. Экономикалыкөсудін біртекті, бір бағытта іс-әрекет жасайтын мультипликациондык, процесі пайда болады. Акселерация принципін а. иашкы рет 1913-ші жылы француз экономисі А. Афтальон (1874-1956) және 1919 жылы американ экономисі Дж. М. Кларк ұсынған. Кейінірек ол Р. Харрод, Дж. Хикс, П. Самуэльсон енбектерінде одан әрі дами түсті.

Мультипликациондык эффекті масштабын болжау үшін Дж. Кейнс ендірген тәуелділіктің мәні зор: тұтыну шығындары мөлшері мен осы денгейдегі табыс - «орташа тұтынуға бейімділік» - арасындағы тәуедділік. Орташа түтынуға бейііңділікті («АРС» -арқылы белгіленеді) экономикалық ғылымда «психологиялық фактор» ретінде түсіндіреді. Себебі адамньщ түтыну тауарларын сатып алу ниетін көрсетеді: Түтынуға бейімділік дегеніміз - үлттык табыстын түтыну бөлігінщ (С) барлыкүлттықтабысқа катынасы (Ү), яғни

. D _ түтыну С

АРС = немесе -;

табыс Ү

және «шектеулі түтынуға бейімділік» (МРС) дегеніміз кез-келген түлынудағы езгерудің табыстағы өзгеруіне катынасының көрсетілуі, яғни

= түтынудағы өзгеру _ ДС табыстағы өзгеру " ДҮ ■

Бұдан басқа да, Дж. Кейнс жинақтау мөлшері мен сол кездегі табью деңгейі арасындағы тәуелділікті ендірді - орташа жинактауға бейімділік және шектеулі жинактауға бейімділік.

Жинақтауға бейімділікті бірден-бір психологиялық фактор ретінде түсінеміз. Ол адамның ниетін сақгауды біддіреді. Орташа жинактауға бейімділік (APS) үлттык табыстың жинактау бөлігінің (S) барлык үлттық табыска (Ү) қатынасымен аиықталады, яғии

АРС -

жинақтаУ

табыс ү

Шектеулі жинақтауға бейімділік (MPS) жинактаудағы кез-келген өзгерудің сондағы табыс озгеруіне қатынасьш керсетеді, яғни

174 жинактаудағы өзгеру _ L ~ жинактаудағы табыс /

A_S Дү

Осы тоуедціліктер шекгі мультипликациялык эффектіні бағалауға ыкиал жасады.

Качіргі Батыстык пеоклассикалык жономикалык мектебінің окілдері зкоиомикалыкосуліитым күрдслі коп факторлы моделін үсыиады. Нактыласак, кои факторлы Кобба-Дуглас функциясын айтамыз. *

Оның формуласы мынамлай:

(10

V /> 1

* dQ

v K + - (IS

ііі (IK

мүндағы Q - өнім: L - еңбек: К - капитал: S - жер.

13. 3. ЭКОНОМИКАЛЫК, ӨСУДЩ КАЗІРГІ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Экономикалык, өсу экономиканын бір калыпты он қозғалысын және онык әлеуметтік-экономикалык прогресін көрсетеді. Мұндай ирогрестіц жалпы критериі өндіргіш күштердің даму деңгейі болып табылады. Экономикалык прогрестің козғаушы күші кайшылык болалы. Өидіріс иен түтыныс арасыидағы кайшылық жалпы негізгі және козғаушы күш болып габылады. Түтыныстар өндірісті ынтаіандырады, екінші жағынан өндірістің өзі жаңа түтыныстарды к. алыптастырады - сөйтіп осылай кайталана береді. Бүл кайшылык. - оныц коғамдык түріне тәуелсіз ең жалпылама және өндіріс дамуыныН табиғи негізі. Кез-келген коғамда түтынысты дәріптеу укономикалык заны бар. Жыл сайын тұрғындардың саны өседі және олардың түтыныстары да өсіп отырады. Олардын ■іүгыш>істарын канағаггандыру үшін экономика материалдыкжәне рухани игіліктерді қамтамасыз етуі кажет. Осьщан байкалатындығы, экономикалық жүйе осы мәселені қандай дәрежеде шешс алатын мүмкінлілігіне қарай онын өміршсндігі аныкталады. Ескеретін жай, коғам ресурстары іиексіз емес, сондықтан экономикалық өсудін интенсивті типі қолайлылау. Себебі, материалдық игіліктер мен

170

кызмет көрсетудін артуына ғылыми-техникалык жетістіктердін негізінде. еңбек өнімділіпнің өсуі есебінен кол жеткізіледі. Әрине. бұл барлық өндіріс факторларын тиімді колданудын нөтижесінде ғана жүзеге асады.

Экономикалык өсудің қазіргі типініц өзіндік ерекшелігі бар. Оныц артта қалуы ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдары басталған ғылыми-техникалық революция дамуының сәйкестігімен байланыстырылады. Экономикалық өсу сапалық жаңа дәрежеге көтерідлі және ол FTP жағдайында өндірістің интенсификациялау негізінде жүзеге асады.

ҒТР-ның қазіргі дәуірі технологиялык революция айдарымен жүзеге асып (70-80 жылдары басталды), ол мынаны байқатады:

- еңбекті сақтандыратын технологияны кеңінен қолдану, яғни робототехниканы кеңінен қолданатын жүмыскерсіз технология, сондай-ақ машинасыз технологияны қолдану-өнімді машинаны қолданбай-ақ дайындау (мүндай технологияларға мынаны жатқызамыз: плазмалық, электронды-сәулелік. радиациялық, биологиялық және басқа технология түрлері) ;

- ресурсты сактау технологиясы, шикізат пен материалды кешенді өндеу арқылы аз қалдықты және қаддықсыз технологаяны колдану. шикізат элементгерін атмосфераға жіберуді, ағынды суға және кокыс. үйінді тасталуын жою, яғни қоршаған ортаны ыластамау.

Жаңа жағдайда өндіріс нәтижесіне баға беру өзгереді: бірінші орынға сандық мәселе емес, шығарылған өнімнің сапасы кетеріледі.

Экономикалык есудің жана сапалык белгісі - ендірістің прогрессивті құрылымының құрылуымен, ғьшымды кажет ететін салалардың үлес салмағының артуымен түсіндіріледі. Олар FTP нәтижелерін ендіруді және камтамасыз етуді жүзеге асырады.

Казіргі жағдайда ғылым ролінің өзгеруімен экономикалық өсу жаңа сапалықдәрежеге көтерьпді. Ғылым қоғамның тікелей өндіргіш күшіне айналуы аяқталып келеді. Жоғарьщағы аталған барлык жағдайлар экономика козғалысына, экономикалық дамуына жаңа сапалық сыйпат береді.

Экономика өсуінің кайнар көзі - экономикалық ресурстар, экономикалык, мүдделер мен ынталандыру жатады. Олар атқаратын кызметгің көлемін үлғайтуға және сапасын арттыруға белгілі уакыт кезеңінде барынша мүмкіндік жасайды. Нарықтық экономиканын негізщ жеке меншік қүрайды және ол әрбір адамның жігер-қайраты аркылы дамып, олардың жеке экономикалық мүдделерін жүзеге

177асырады. Экономикалык өсудін сапалық жаңа типінің негізгі қайнар көзі - экономикалык саясат және ол қоғамдағы мәуелеп тұрған гұтыныстарды дөп көрсетеді. Экономикалық дамудьщ ерекше қайнар көзі инвестиция (күрделі қаржы) болады. Бүгін салынған кдржы көлемі келешектегі табысты үлғайтуды көздейді. Бұған Жапония елі айқын дәлел: халык, шаруашылығын дамытуға жүмсалған жоғарғы деңгейдегі инвестиция әлемдік қауымдастықта оны дамыған мемлекеттің қатарына көтерілуге ықпал жасады. '^коиомикалык. өсудін сапалык жаңа типінің түпкі максаты адам болып табылады. Оның FTP жетістігімен каруланған білімін, еңбегін де айта аламыз. Сондай-ак. оньщ барлык. кездегі көп түрлі тұтыныстары әлеуметгік-экономикалық прогрестің басты критериі болмак.

13. 4. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫК. ТЕПЕ-ТЕҢДІКТВД ТЕОРИЯЛАРЫ

Экономикалык өсудін түрақты динамикасы оньщ өсу каркынының төмендеуіне байланысты тенселуі мүмкін. Сондыктан онын. осы қүбылысты гудыратын себебін талдау кажет.

Бір жағынан - нарыктык экономиканын калыпты кызмет жасауы жономикалык өсуді тұракты динамикалык қамтамасыз етуі керек, яғни оньщ «экономикалык динамикасы» түрақты байқалуы қажет. Екінші жағынан - нарыктык экономиканың кызмет жасауында түраксыздык байкалуы мүмкін; экономикалық өсудің тербелуі және к. аркынының төмендеуі. Бұл өз кезегіиде «экономикалык тепе-тендікті» камтамасыз ететін факторларды аныктау кажеттілігін тудырады.

Экономистер көптеген жьищар бойы бүрындары және кдзіргі кезде де тепе-теңдік динамикасы моделін іздестірумен айналысқан және айналысуда. Себебі ол бірін-бірі жокка шығаратын екі генденцчяны қосады: экономикалық тепе-теңдік және жономикалықдинамика. Тепе-теңдік динамикасы моделі классикалык жоне кейнсгік болып болінеді. Классикалык моделдіц өкіліне француз лкоиомисі Жаіі Батист Сэйді (1772-1823) жахкызамыз. ОньіН айтуынша барлық коғам тек өндірушілерден тұрсады (олар сондаи-ак түтынушы болып га табылады) . Сөйтіп өзі өндірмеген баска гауарларды сатып алу үшін. өзінін. тауарын сатады. Демек, табыс -шығынға тең. Сондыктан сұраным мелшері ылғи ұсынымға тен. ^

Алайда нақгы нарыктык экономика курылымы әішекайда күрдел

тұтынушы саны ылғида ендіруші санынан асып отырады - табыс толык жұмсалмайды (бір бөлігі жинактауға айналады, өндіруші шығынның бір бөлігін займ (несие) есебінен жүзеге асырады) .

Бірак нақты өмірде Жан Багист Сэй моделінде керсетілгендей, «сұраным үсыным болып табылады», яғни баланстанбайды. Себебі сұраным жинақтау мөлшеріне кемиді, ал үсыным несие мөлшеріне артады. Осыдан барып өте маңызды түжырым жасауға болады: жиынтык сүраным мен жиынтық үсыным тепе-тендігі жинақталған инвестиция мен несиеленген инвестицмя тендігін талап етеді.

Жинактау түтынушының жиынтык. табысының бір бөлігі ретінде экономикалык шеңбер айналымынан шығып қалады. Сондыктан олар сүранымға айналмайды және оларға кеткен шығындар ендірушіге қайтарылмайды.

Демек, жинақтау макроэкономикалык тепе-тендікті бұзады. . Экономикалык өсудің идеалды моделі мынаны ескереді: барлык жинактау инвестицияға (күрделі қаржыға) айналады.

Кейнстік модель табыс козғалысының басқаша күрылымын қарастырады: «табыстар-►сұраным», бірак «табыстар-► жинактау» емес.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.