НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РӨЛІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР
4
2 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ 6
3. НАРЫҚТЫ РЕТТЕУ ТӘСІЛДЕРІ 8
4. БАҒДАРЛАМАЛАУ ЖӘНЕ БОЛЖАУ 14
5. МЕМЕЛЕКЕТ ЖӘНЕ БИЗНЕС 17
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22

КІРІСПЕ

Бұлар 225 жыл бұрын (1776 ж.) Адам Смиттің Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу еңбегіжарықкөрді, онда ол мейлі бәрі
өзінше жүрсін тезисін жариялады. Мемлекет нарыктык экономикаға араласпауы
керек, бірақ ол тұнгі қарауылдың ролін аткарып, жалпы тәртіптілікті
қамтамасыз етеді. Бұл уакыггың ішінде мемлекеттің рәліне әдценеше рет
теориялық қезкарастар өзгерді. Джон Мейнрад Кейнс 1936 жылы шыққан өзінін
Еңбекпен камту, өсім мен ақшаның жалпы теориясы енбегінде мемлекетгін
экономикаға араласуының кажетгілііін айтгы. Ол экономикалық дағдарысты,
жаппай жұмыссыздықтың тууын ескертіп отыруы керек. Алайда мемлекет, Дж.
Кейнстін кеңесін тындай отырып, экономикалық кызметтерден бас көтере алмай,
жана міндеттерді шеше алмады. Батыс еддерінде 70-шы жылдардың ортасыңца
тағы да экономикалык дағдарыстар лап ете қалды. Осы толкынның арқасында Дж.
Кейнстің кезқарасын жоқка шығаратын тұжырымдар пайда бола бастады. Олар
нарыктык экономикаға мемлекеттік араласпау идеясын дәріптеді.

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РӨЛІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР

Бұл тұжырымдар неоклассикалық (неолибералдык) деп аталды. Оның
авторлары неміс экономисі Фридрих Август фон Хайек (1899-1984 жж.) пен
американ экономисі Милтон Фридмен (1912 ж.) және баскалары болды.
Нарыктык экономикаға мемлекеттің ролі жайлы аралас экономиканы
жақтайтындар басқа көзкараста бодды.
Американ экономисі Дж. Гэлбрейт (1908 ж.) салмақтылык күш теориясын
ұсынды. Оның айтуынша, еркін нарыктык экономикада реттеу механизмі жок, ал
оның орнын салмақтылық күш ауыстырып, монополияға қарсылык білдіреді және
олардьщ кысымын басып отырады. Дж. Гэлбрейт салмақтылық күшке аддыменнен
мемлекетті жаткызады. Мемлекеттін араласуының басты максаты — экономиканьщ
дұрыс кызмет атқаруы, дағдарыска карсы
бағдарламалар, әлеуметтік инвестициялау: мектеп, аурухана тұрғын үй,
жол салу және қаукдры томен аудандарға кемек жасау болмак.
Басқада белгілі американ экономисі, аралас экономика теориясының
окілі Пол Самуэльсон былай деген: Біздің экономикалық жүйе — еркін
кәсіпкерлердің аралас жүйесі болып табылады, себебі экономикалык бақылау
коғам тарапынан жүзеге асады.'[1]
Әртүрлі экономикалык жүйедегі мемлекеттщ экономикалык рөлі жайлы
теория К. Маркс пен В.И. Лениннің еңбектерінде терең қаралған. Айпағымыз,
В.И. Лениннің жаңа экономикалык саясат негізінде (НЭП) 1921-шіжылы Ресей
экономикасына нарыктык қатынастарды ендіру кезіндегі мемлекеттің ролі жайлы
ойлары оте күнды.
Жаңа экономикалык саясат еркін сауданы ендіруді межелеп, жаңа
жағдайдағы мемлекеттің рөлін аныктады.
В.И. Ленин былай деп жазды: мемлекеттін бақылауынан кашпайтын дүрыс
саудадан біз кашпауымыз кажет, оны дамыту бізге ынғайлы. Нарықтык
экономиканы оте терең зерттеген ағылшын экономистері - Дж. Кейнс, Рой
Харрод (1890-1978 жж.), Джоан Робинсон (1903 ж.) және американ экономисі
Әлвин Хансен (1887-1975 жж.) болды.
Қазақстан Республикасы аралас әлеуметтік бағытталған нарыктык
экономика жолына түсті. Осы жағдайды ескере отырып, біз енді мемлекеттің
экономикалык кызметін қарастырамыз.

2 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ

Мемлекет пен нарыктың өзара қатынасы нарыктык коғамда маңызды
мәселелердің бірі, себебі бүл экономикалык жүйеде мемлекет ерекше
кызметтерді атқарады. Шаруашылык байланыстарьш интернационализациялау
мемлекеттің экономиканы реттеуіндегі релін күшейтуге объективті жағдайлар
жасайды. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі ұзаққа сызылған эволюцияның
жемісі, бүл істі жүзеге асыруда оны реттеудін экономикалык механизмдері
өзгеріп отырды. Мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері мен тәсілдерін
жасауда дұниежүзілік экономикалық дағдарыстар, әсіресе 1929-1933 жылғы үлы
депрессия аталған әлемдік экономикалык дағдырыс ерекше роль атқарды. Бүл
жағдайда мемлекет өзіне бірқатар қызметті алуға мәжбүр болды, сөйтіп
нарыктық экономикаға мемлекеттің араласуынын оңтайланған шекараларын
іздеді.
Кез келген елдіи экономикалык жүйесіндегі мемлекеттің рөлі онын
кызметтер арқылы байкалады. Экономикалық кызметтің түрлері оте коп,
сондықтан опы топтап, иегізгі блоктарға біріктіру кажет:
біріншіден, нарык жағдайыкда мемлекет мына кызметтерді оз мойынына
алады: стратегиялық, экономикалык, қүрылымдық, техникалық, әлеуметтік,
демографиялық болжау мен жоспарлауды. Экономиканы реттеудін тікелей және
жанама қызметін де атқарады. Осы аталған нәрселердің барлығының кызметін
тек кана мемлекет өткеруі мүмкін;
екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол
қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын (қоғамдык пен шаруашылык есептегі) мен
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен
жалпы ұлттық шоссе жолдары, көпір, каналдар, газ бен мұнай қүбырлары,
байланыс, аурухана, мектепт.б. объектілер;
ушіншіден. нарыктык жүйе калыпты кызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы
мен кәсіпкер мүдделерін корғау, стандарт кызметін күру, енім сапасы мен
салмағын елшеу, бәсекені қолдай отырып, нарыктык экономикада монополизмнің
болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін белгілі кұқықтык база жасалады.
Мемлекет бүл жағдайда озіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн;
төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру
кызметін аткаруды бюджет саясатының көмегімен улттық табысты улестіру
аркьглы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен камтамасыз етілуін қолдап,
экономиканы түрақттандыру қызметін жүзеге асырады;
бесіншіден, мемлекет турғындарды әлеуметтік корғау жүмыстарын озіне
алады. Оларға — оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен коп
балалы отбасын жатқызамыз. Өскелең ұрпакты төрбиелеуді де өз кызметі
санайды.

3. НАРЫҚТЫ РЕТТЕУ ТӘСІЛДЕРІ

Нарықты реттеу тәсілдері — бүл мемлекет пен мекемелердін үдайы
өндіріс процесінде мақсаты бағыт беру әдісін айтамыз. Ол нарыктык механизм
кызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге эсер етеді. Реттеудін мүндай
элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Тек
екінші дүниежүзілік соғыстан соң. мемлекеттің экономиканы реттеу өнеркәсібі
дамыған еддерде жалпы күбылыска айналды.
Салғырттықтың методологиясына негізден шаруашылык жүйесінен бүрынғы
Одақтың бас тартуы, экономиканы реттеу тәсілінін мағынасын түбегейлі
өзгертеді. Себебі нарықтың күрьшуы жана өндірістік қатынастарға көшуді
байкатады: халык шаурашылығын басқарудың вертикальды қүрылымынан бас тарту,
оны горизонтальды құрылыммен ауыстыру. Нарык мемлекетпен, кәсіпорын
(фирма), тауар өндірушілермен де реттелуі әбден мүмкін.
Демек, реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде
былай классификациялаймыз: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ол нарыктык
тепе-тендікке эсер ету әдісіне карай — тікелей және жанама.
Реттеудің тікелей тәсілі экономикалык процестің озіне және оның
параметріне өктемділеу эсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі
объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады.
Нарыкты тікелей реттеу тәсіліне жиынтык сұраным толем қабілеттілігінің
калыптасуы үшін және халық шаруашылығы түрактылығын камтамасыз ету үшін
орталыктан колданатын әдістер жатады. Бүл жерде әңгіме жалпы мемлекеттің
қызметі жайлы емес, мемлекеттің дүрыс әлеуметтік атмосфера жасауды қолдану
тәсілі жайлы болып отыр. Ол нарык қызметінің тиімді жүзеге асуына ыкпал
жасайды. Бүл жағынан бәсекені дамыту үшін экономиканы тым монополиялау
шараларына катысты болса, екінші жағынан — төлем кабілеттілігі жағдайын
сақтау үшін тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясатын жүргізеді.
Реггеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанмен, бірак барлык
шаруашылык субъектілеріне міндетті болады. Олар экономикалык қызметтің
жағдайы мен нәтижесіне эсер етумен байланыстырылады. Тікелей және жанама
тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Накты емірде олар араласып
кеткен және меншік типі мен объектіге эсер етуіне байланысты жіктелген
күйде, әртүрлі тармактарда қолданылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік реттеудің шаралар жуйесі
мен түрлері әрбір елде өте көп түрлі болып келеді. Бұл жуйенің өзінін
ерекшелігі бар. Мемлекеттік регтеудің — ец маңызды инструмеитіне мыналар
жатады: Фискалдык саясат; Несие-акша саясаты; Баға меп табысы реттеу
саясаты; Элеумепік саясат; Сыртқы экономикалық саясат; Әкімшілік реттеу;
Қыска мерзімді реттеу; Үзак мерзімді реттеу; Аймактык реттеу.
1. Фискалдык саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты каржыны
реттеуді қамтиді. Ен алдымен оған мемлекеттік сатып алуды үлғайту мен
кыскарту, күрделі каржы бағдарламасы, әлеуметтік телемдер, бюджеттен
жекелеген сала мен кәсіпорын (фирма) үшін дотация мен субсидиялар, салық
шаралары жатады. Фискалдык саясаттың ең маңызды белігі салыкты реттеу болып
табылады. Ежелден салыкқа қатысты белгілі нәрсе, ол экономикада екі жакты
роль аткарады. Бір жағынан — мемлекеттің табысын қалымтастырса, екшші
жағынан тұтынушы мен ондірушіге ынталандырушылық эсер етеді. Салықтың
жоғары болуы жалпы ұлттык енім колемін азайтады. Сондай-ак салыктың темен
болуы мемлекеттін табысын азайтады. Сондықтан нақты жағдайды ескере отырып,
салык ставкасының дұрыс шекарасын аныктау мәселесі көлденең тартылады.
Салықты реттеудің ен кең тараған түрлері мыналар болып табылады:
а) кейбір экономикалық процестерді ынталандыру мен шектеу максатында
салык ставкасын езгерту. Мемлекет экономиканы көтеруді ынталандыру үшін
кейбір жекелеген сала мен территорияға (Арал өңірі), табиғаты келеңсіз
ауданға, еркін экономикалык аймаққа арнайы салык салудың жеңілдеген режимін
белгілейді.
Кәсіпорыннын кызметі ең маңызды мәселені шешуге арналса, жергілікті
деңгейдегі мемлекеттік органдар ез шама-шаркына карай оны ынталандыра
алады. Толеушілердің негізгі массасынажанама садык пен табыс салығы
ставкасын көтеру жеке тұтыну тауарларына сүранымды шектеу үшін жасалады.
Пайдаға салык ставкасының өзгеруі қорлану процесіне эсер ету үшін жасалады:
ставкасының ең томен кезінде күрделі каржы өседі, ал ең жоғаРҒЬІ
инвестициялау аса пайдасыз;
ә) ставканы өзгертпеуді сактай отырып, салык толемі ереЖйСн өзгерту.
Мысалы, бүған негізгі қор амортизациясының мүМк1и болатын мерзімін
озгертуді жаткызамыз. Амортизация мерзі^1" қыскарту амортизациялык
толемдерді үлайтуға мүмкіндік жаса#лы және сол салык ставкасы жағдайында
ресурстардың корланУыи үлғайтады;
б) салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру. Сала жеңілдіктерін
белгілеу капиталдың, сала аралык күйылуын реіт
Салыкты реттеудің тиімділігі кайшылыкты тенденция шектеледі. Егер
конъюктура күрделі каржы үшін ыңғайсыз онда салык ставкасының томендеуі
ынталандыруға аса каукарсЫЗ болуы мүмкін.
2. Несие-ақша саясаты. Бұл тәсілде халык шаруашыліҒЫ мәселелерін
шешуде ынталандырушы роль аткарады. Мемле^ет нақты салалық және аймактық
мәселелерді шешу үшін арн#иь мемлекеттік бағдарлама негізінде мақсаттык
жеңіл несиелер беред1; Ол арнайы бюджеттен тыс даму корын қүруы мүмкін.
Несі^ен1 реттеудің томендегідей түрлері жиі колданылады:
а) экономикалық банктің есептеу ставкасыньщ озгеруі. ЕсеГГ^У
(дисконттық) ставка — банктың вексельді сатып алғанД*ғы (есептегендегі)
банк алымын қарыз процентінің молшері дейміз немесе жеке түлға мен
мекемелерінің қысқа міндеттемелері. Эмиссиялық банк коммерциялық банктын
векс^лш ғана ескереді. Есептеу (учетный) ставкасының төмендеуі мен
У
жеке коммерциялык банктердің әртүрлі қарыздар ставкасын к3 қарау үшін
сигнал болып табылады. Несиенің қымбаттауы (есеПте^ ставкасының котерілуі)
несиелік және инвестициялык белсендіЛіКТ1 шектеу үшін колданылады, ал
несиенің арзандауы — іскерЛІК белсенділікті ынталандыру үшін кажет.
ө) эмиссиондык банктегі міндетті минимальды салымНың көтерілуі.
Коммерциялык банктердің эмиссиондық банК'Г611 депозиттері (салымы)
қодцануға рұксат етілмейтін ерікті саль[мдарДлн (еркін резерв пен міндетті
салымдар) түрады. Міндетті салымдар-11131 ұлғайта отырып, үлттық банк жеке
банктердің несие ресурстарь1Н шектейді. Ал, олардың молшерін кеміте
отырып, ие экспансиясына мүмкіндік жасайды;
б) ашык нарықтағы операция. Мемлекет бар пәрменімен облигациями
сатады немесе сатып алады. Бірінші жағдайды жеке несие жүйесінен қарыз
капиталының ресурстары алынып,ұдайы өндірісті киындатады. Екінші жағдайда
(сатып алу) қосымша каржы несие жүйесіне кұйылып, ұдайы өндірісті
ынталандырады.
Сондай-ак банк-несие мекемелері қызметтерін ретгеудің әр түрлі баскада
түрлері (мысалы, тұтыну несиесі бойынша пайызды реттеу, биржа пайызының
размері және т. б.) кодданылады.
3. Баға мен табыстарды реттеу саясаты. Фискальды және несие саясаты
тәсіддері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз күрал болып қалады.
Сондықтан мемлекет көбірек тікелей құралға жүгінеді.
4. Әлеуметтік саясат өзіне табысты иңдексациялау, төменгі емір сүру
деңгейін бекітуді коса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету
бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады. Оларды карқынды инфляция
салдарынан корғауға көмектеседі. Әлеуметтік саясат мынандай салаларды
камтиды: білім, медицина, мәдениет, көп балальитарға көмектесу,
түрғындардың жұмыспен қамтылуы.
5. Сырткы экономикалық реттеуге мыналар енді: мемлекеттің сауда
саясаты, валюталык курсты баскару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі, квота,
лицензия. Осы максатка мемлекет баға мен табыстың өсуіне (жалақы, зейнет
ақы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.