Халықаралық экономикалық қатынастардың жиынтығы
ЖОСПАР
Әлемдiк экономика және халықаралық экономикалық қатынастар 1
Халықаралық экономикалық қатынастар түрлерi 2
Халықаралық экономикалық қатынастардың субъектiлерi 4
Елдердi экономикалық нышандарына байланысты топтастыру 5
Әлемдiк экономикадағы интернационализация, глобализация мен аймақтандыру:
тенденциялары мен қарама-қайшылықтары 7
Қазақстан Республикасының қазiргi әлемдiк экономика құрылымындағы орны 8
Сыртқы және халықаралық сауда саясаты 11
Кедендiк тарифтер 12
Тарифтiк емес кедергiлер 15
Дүниежүзiлiк сауда ұйымы (ДСҰ) 16
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының кейбiр аспектiлерi
18
ҚР сауда байланысы (жинақталған) млн. АҚШ долларымен 18
ҚР сауда байланысы (ТМД елдерiмен) млн. АҚШ долларымен 18
ҚР сауда байланысы (басқа елдерiмен) млн. АҚШ долларымен 19
Еңбек миграциясының теориялық негiздерi 20
Еңбек миграциясының түсiнiгi мен түрлерi 20
Миграциялық тартылудың негiзгi орталықтары мен ауқымы 24
Донор ел үшiн эмиграцияның экономикалық салдары 24
Еңбек күшi миграциясының халықаралық реттелуi 27
Әлемдiк рынокта баға қалыптасуының ерекшелiгi және баға деңгейiн
белгiлейтiн факторлар 29
Сыртқы рыноктарда бағаны қалыптастыру әдiстемесi. 32
Сыртқы сауда бағасын есептеу әдiстерi 32
Сыртқы нарыққа шыққандағы фирманың бағалық 34
Тасымалдау қызметi рыногындағы баға қалыптасуының ерекшелiктерi 35
Әлемдiк интеграция: мақсаты, мiндеттерi және интеграция кезеңдерi 38
Посткеңестiк кеңiстiктегi интеграциялық процестер 41
Халықаралық экономикалық қатынастардың дамуы мен халықаралық ұйымдар
44
Әлемдiк банк тобы 45
Халықаралық валюталық қор 48
Халықаралық валюта қорының атқаратын қызметтерi 48
Еуропаның қайта құру мен дамыту банкi (ЕҚҚДБ) 49
Азияның даму банкi (АДБ) 50
АДБ-iң құрылымы 50
Қазақстан Республикасының қазiргi әлемдiк экономика құрылымындағы орны
50
Әлемдiк экономика және халықаралық экономикалық қатынастар
Халықаралық экономикалық қатынастар теориясы экономикалық теорияның
ұлттық экономикалар арасындағы экономикалық қатынастардың ерекшелiктердiң
зерттейтiн арнайы бөлiмi болып табылады. Сондықтан ол жалпы саяси экономия
теориясы шеңберiнде дамыды. Бұл жағдай арнайы халықаралық экономика
бөлiмдерi бар батыс оқулықтарымен расталады. Ал ХЭҚ теориясының
ерекшелiктерiне келсек, олар өз объектiсiнiң ерекшелiктерiмен немесе
П.Х.Линдерт сөзi бойынша, әлемдiк "өзгешелiгiмен" анықталады.
Бiз әлемдiк экономика дегенiмiз де, оны ұлттық шекарадан тысқары, адам
өмурун қамтмасыз ету үшiн қажеттi ресурстар мемлекетаралық айырбасты қажет
ететiн экономикалық жүйе деп түсiнемiз. Бұл өте күрделi процестiң өзiндiк
тарихы, пайда болу мен даму эстаптары, әрекет ету заңдылықтары бар.
Әлемдiк экономика деп мынаны түсiнуге болады:
1. Адамзаттың өндiрiс iс-әрекетiнiң жиынтығы. Оны әлемдiк жалпы өнiм,
әлемдiк астық өндiрiсi және тағы басқадай көрсеткiштер арқылы сипаттауға
болады.
2. Әлемдiк экономикада өзiндiк орны бар ұлттық экономикалар жиынтығы.
3. Халықаралық экономикалық қатынастардың жиынтығы. Алғашқы классикалық
мектептер экономистерi мен меркантилистерден бастап, ХЭҚ сферасы
экономикалық ғылымның бiр бағытына бөлiнген болатын.
4. Трансұлттық компаниялар (ТҮК) мен банктердiң (ТҰБ) планетарлық iс-
әрекетi.
5. Iрi "Солтүстiк-Оңтүстiк", "Шығыс-Батыс" блоктарына құрылымданған
ансамбль.
6 К.Маркс пен В.И.Ленин iзбасарлары мен неомарксистердiң әлемдiк
экономиканы қарастырғандай, - өндiрiстiң капиталистiк тәсiлiнiң даму
нәтижесiнде ұйымдасқан және қалыптасқан әлемдiк жүйе.
7. Бәрiн анықтайтын, ұйымдастыратын және құрылымын жасайтын,
("машинадан шыққан құдай" деуге болатын), бiрақ шығу тегi ешкiмге белгiсiз,
әлемдiк капиталистiк жүйе.
8. Қоршаған орта жағдайын және қолда бар ресурстарды есепке ала отырып
қарастыралатын, адамзаттың экономикалық iс-әрекетiнiң нәтижесi".[1]
Әлемдiк экономика мен ХЭҚ-дың жалпы даму бағыттылығын белгiлi ресей
экономисi Н.Шмелевтiң сөзiмен аяқтағымыз келедi. "Қазiргi заманғы жағдайда
ұлттық шаруашылықтардың тұйықтылығы, экономикалық "жабықтылығы", қандай да
бiр төтенше жағдайларды айтпасақ, орынсыз және тиiмсiз (ұлттық ресурстарды
тиiмдi пайдалануды ойласақ) болуымен қатар, мүмкiн емес. Ұлттық
шаруашылықтардың "ашықтылыққа" ұмтылу, ұлттық ұдайы өндiру процестерiнде
сыртқы факторлар рөлiнiң өсу тенденцияларының ұлғаюының жалпылама көрiнiс
алды".[2]
Халықаралық экономикалық қатынастар түрлерi
Халықаралық экономикалық қатынастар басқа экономикалық қатынастар
сияқты бiр реттiк, мызғымас қатынастардан тұрмайды. Оған ұдайы өндiрiстiң
горизонталды ғана емес, вертикалды қатынастар сияқты әр түрлi реттiк
қатынастар енедi. Негiзiнде ұдайы өндiрiстiк байланыстың кез келген бөлiгi
халықаралық болып келуi мүмкiн. Бұл көптеген жағдайларға байланысты, бiрақ
ең бiрiншiден, елдiң халықаралық еңбек бөлiнiсiне енуiне байланысты болады.
Осыған сәйкес, Халықаралық экономикалық қатынастар әр түрлi түрлерге ие
болады.
"Халықаралық экономикалық қатынастар" (дүниежүзiлiк шаруашылық
байланыстар) - әлем елдерi арасындағы шаруашылық байланыстар жүйесi. ХЭҚ
маңызды түрлерiне халықаралық сауда, жұмысшы күшi миграциясы, капиталды
шетке шығару мен халықаралық несие, халықаралық валюталық және есеп айырысу
қатынастары, халықаралық ғылыми-техникалық және өндiрiстiк байланыстар
жатады. Бұл түрлер өзара тығыз байланысты және өзара әсер бередi.
ХЭҚ алдыңғы қатарындағы түрi халықаралық сауда болып табылады.[3]
Халықаралық сауда ХЭҚ-ның ең алғашқы және басты түрi болып табылады.
Сауда "халықаралық" болып бастамасын iшкi рулық еңбек бөлiнiсiне әсер еткен
тайпалар арасындағы саудадан басталған. Бүгiнгi күнде сауда айналым "көлмi"
жағынан ХЭҚ-дың басты түрi болмауы да мүмкiн, бiрақ та осы қатынастардың
негiзгi болатындығы сөзсiз. тiптi бүгiн халықаралық сауда экономика
ғылымының жеке саласы болып, ары қарай дамып, жаңа түрлерiн тудыруда.
Әрбiр сауда қатынастары нәтижесiнде ақшаны тудырады. Ақшасыз
халықаралық сауданың дамуы мүмкiн емес. Сондықтан келесi ХЭҚ-дың маңызды
түрi – халықаралық қаржы (ақша) қатынастары болып табылады. Халықаралық
деңгейде ақша валюта түрiне ие болғандықтан, бұл түрiн валюта-қаржы
қатынастары деп атау қабылданған. Бүгiнде ол ХЭҚ-дың ең дамыған және
тармақталған түрi шығар. Ақша әр түрлi функция атқаратыны белгiлi, оның
iшiнде ең бастылары айналым құралы, күн өлшемi мен қор жинау болып
табылады. Ақшаның бұл фунциялары тарихи даму барысында бөлiнiп, жеке дара
жаңа түрлерiн тудыруда. Тiптi ақшаның (валюта) өзi де сауда объектiсi
болып, ерекше тауарға айналып, жаңа рыноктарды қалыптастыруда.
Дүниежүзiлiк шаруашылықтың пайда болуы өндiрiстiң халықаралық
мамандануы мен кооперациясы сияқты түрлерiн өмiрге келтiрдi. Олардың
шаруашылық өмiрiнiң интернационализациясына ғана емес, белгiлi бiр даму
деңгейiнде ұлттық экономикалардың интеграциясын тудырады. Әлемде интеграция
процесi бiр қалыпсыз, қайшылықты өтуде. Қазiр ол әлемдiк экономикалық
процестердiң ажырамас бөлiгi болып, жер шарының белгiлi бiр аймақтарында
ХЭҚ-ы шоғырландыруда.
Сонымен кәзiргi ХЭҚ-дың негiзгi түрлерiне: халықаралық сауда,
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары, халықаралық мамандану мен
кооперация, халықаралық интеграция, елдер топтары арасындағы және олардың
iшкi экономикалық қатынастары, трансұлттық компаниялардың экономикалық
қатынастары. ХЭҚ ұйымдық формалары (халықаралық экономикалық ұйымдар) мен
халықаралық өндiрiс факторларының қозғалысы жатады.
Халықаралық экономикалық қатынастардың субъектiлерi
ХЭҚ-тар субъектiсi дегенде, осы қатынстардың дамуы мен өзгеруiне
белсендi iс-әрекетiмен әсер ететiн ХЭҚ қатысушыларын айтамыз.
Халықаралық ұйымдар, оның iшiнде экономикалық ұйымдар мемлекетаралық
экономикалық қатынастарды реттеу үшiн құрылған.
Мұндай ұйымдардың пайда болуы мен маңызының арта түсуi халықаралық
экономикалық ынтымақтастық пайдасы үшiн ұлттық мемлекеттердiң экономикалық
егемендiгiнiң бiр бөлiгiнен бас тартуына тура келетiндiгiн көрсетедi.
Халықаралық аренада өнеркәсiптiң шоғырлануына байланысты өнеркәсiптiк
фирмалар, банктiк, қаржылық және басқадай ұйымдар пайда болды. Халықаралық
деңгейде әрекет ететiн бұл фирмалар трансұлттық компаниялар деп аталады.[4]
Елдердi экономикалық нышандарына байланысты топтастыру
Бiрiккен Ұлттар Ұйымы әлем елдерiн бiрнеше нышандары бойынша
топтастырады.[5]
Елдердi Адам Даму Индексi бойынша топтастыру.
Бұл БҰҰ-ның тәжiрибесiне 1990 жылдан бастап енгiзiлдi. Адам даму
индексi (АДИ) таза экономикалық көрсеткiш еместiгiн атап кетейiк. Оған
кiретiн тағы да басқа көрсеткiштер: бiлiм беру, денсаулық сақтау, сыртқы
орта жағдайы және тағы басқалар.
Осы топтастыру тәсiлi бойынша әлем елдерi 3-топқа бөлiнедi: АДИ-ның
жоғарғы деңгейi (АДИ 0,800 және одан жоғары) – 53 ел; АДИ орта деңгейi
(0,500-ден 799-ға дейiн) – 67 ел; АДИ төмен деңгейi (0,500-ден төмен). Айта
кететiнiмiз, осы топтастыру бойынша 1994 жылы Қазақстан екiншi топтың 30
орнында болды.Екiншi топтастыру тәсiлi – американ долларында есептелетiн
жалпы ұлттық өнiмiнiң адам басына шаққандағы көрсеткiшi. Бұл көрсеткiш
бойынша елдi бiр топқа жатқызу критерийлерi уақыт аралығында өзгерiп
отыратындығын атап кету қажет. Дүниежүзiлiк банктiң 1995 жылғы соңғы
топтастыруында әлем елдерiн бұл көрсеткiш бойынша 4 топқа бөлген:
1. Төмен табыс – 765 және одан төмен – 63 ел.
2. Орта төмен табыс – 766-3035 – 65 ел.
3. Орта жоғары табыс – 3036-9385 – 30 ел.
4. Жоғары табыс – 9386 және одан жоғары – 51 ел.
Қазақстанның жалпы ұлттық өнiмi осы жылы 22149 млн. доллар құрап, адам
басына шаққандағы мөлшерi – 1330 АҚШ долларына тең болды. Сондықтан бiздiң
ел орта төмен табысты елдер тобына кiредi.
Көрсетiлген жылы бiрiншi орында Люксембург – 41210 долл., одан кейiн –
Швейцария – 40630, Жапония – 39640, Дания – 29890, АҚШ – 26980 долл. және
т.б.
Дамыған елдер арасында адам басына шаққандағы орта көрсеткiш Эфиопияда
– 100 долл., Заир мен Танзанияда – 120, Сьерра-Леоне мен Руандада – 180, ал
Мозамбикте тек 80 доллар ғана болды.
Үшiншi топтастыру экономикалық даму бойынша жүргiзiлген.
Осы нышаны бойынша елдер екi үлкен топқа бөлiнген: өнеркәсiбi дамыған
елдер (44 ел) және дамушы елдер (132 ел). Соңғыларының iшiнен артта қалған,
нашар дамыған елдер тобы бөлiнедi (47 ел). қазақстан бұл топтастыру бойынша
өнеркәсiбi дамыған елдер қатарына кiредi, бiрақ та көптеген көрсеткiштер
бойынша дамушы елдер қатарына жатамыз.
Айтылып кеткен топтардан басқа, жоғарыда аталып кеткен есепте елдердi
аймақтық нышаны бойынша топтастыру жүргiзiледi. Бұл критерий бойынша
қазiргi әлем 12 топқа бөлiнген: 11 аймақтық топ пен ешбiр аймаққа
жатқызылмайтын жоғары дамыған елдер тобы.[6]
ХХ ғасырдың екiншi жартысы - әлемдiк экономика үш түрлi елдер тобының
әсерiмен дамыған уақыт. Оларға дамыған капиталистiк елдер, социалистiк
мемлекеттер және дамушы немесе "үшiншi дүние" деп аталған елдер кiрген.
Әлемдiк экономикадағы интернационализация, глобализация мен аймақтандыру:
тенденциялары мен қарама-қайшылықтары
"Интернационал" деген сөз қазақша "халықаралық" деген мағынаны бередi,
осыған орай, интернационализация туралы айтқанда, зерттелетiн құбылыстардың
халықаралық сипатын айтамыз. Демек, экономиканың интернационализациясы
ұлттық экономикалық құбылыстар мен процестердiң халықаралыққа айналуын
бiлдiредi.
"Глобалды" деген сөздiң өзi "бүкiл әлемдi қамтыған", "бүкiл әлемдiк"
және тағы да басқа сондай ұғым бередi. Әлемдiк экономиканың глобализациясы
дегенiмiз, бiрiншi кезекте, экономикадағы ұдайы өндiрiс процесiн
интернационализациялаудың ХЭҚ-ға қатысушы жекелеген субъектiлер басқа
қатысушылардың экономикалық мүддесiн әсер етпей шешiм қабылдай алмауы
сатысын бiлдiредi.
Экономикалық процестердiң глобализациясы ХЭҚ-ң әлемнiң барлық жерi мен
елдерi арасында бiр қалыпты дамуын бiлдiрмейдi. Адамзат даму тарихы
барысында әлемнiң түрлi бөлiктерiнде экономикалық өсудiң өзiндiк
"нүктелерi" пайда болды. Ол өз шеңберiне басқа елдер мен мемлекеттердi
тартып, халықаралық деңгейде өзiне бiрнеше елдер мен мен халықтарды
енгiзiп, қарқынды шаруашылық байланыстары бар әлемнiң белгiлi бiр аудандары
мен аймақтары пайда бола бастады.
Қазiргi экономикалық әдебиетте бұл процесс әлемдiк экономикадағы
аймақтандыру деп аталады. Аймақтандыру бiздiң ғасырымыздың екiншi
жартысында қарқынды дами бастады.
Латын тiлiнен алынған "регион", ("аймақ") сөзi облыс, ел мағынасын
бередi. Қазiргi жағдайда бiр-бiрiнен әр түрлi нышандармен ерекшеленетiн
белгiлi бiр территория, ал халықаралық қатынаста өзiнiң экономикалық-
географиялық, саяси, ұлттық және тағы басқа белгiлерi бойынша жақын
елдердiң топтары ретiнде қолданылады.
Аймақтық бiрлестiктер мемлекеттiң экономикалық өсу жағдайын қамтамасыз
ету мақсатымен жасалуы мүмкiн, екiншi жағдайында экономикалық өсу
нәтижесiндегi экономикалық қатынастар белсендiлiгi туындап, оны кейiн
мемлекетаралық келiсiмдер арқылы тiркеу жүргiзiлуi мүмкiн. Ол процестi
қазiр Азия-Тынық мұхит аймағында көруге болады.
Қазiргi заманғы әдебиетте ең дамыған үш аймақ туралы көп айтылады: ол
Солтүстiк Америка, батыс Еуропа мен Жапония. Бұл басқа экономикалық
қатынастар саласынан болғанымен, бұл жерлерде аймақтық процестер айқын
көрiнуiн ешкiм терiске шығара алмайды. Бiр ел бiрнеше аймақтық топ мүшесi
болуы мүмкiн. Мысалға: Қазақстан республикасы ТМД, Кедендiк Одақ (Ресей,
Буларусь, Қырғызстан, Тәжiкстан), Бiртұтас экономикалық Кеңiстiк
(Қырғызстан, Өзбекстан), экономикалық ынтымақтастық ұйымының (Түркия, Иран,
Пәкiстан, Әзербайжан және Орта Азия мемлекеттерi) мүшесi болып, соның
әрқайсысында өзiнiң арнайы экономикалық мәселелерiн шешуге тырысуда.
Қазақстан Республикасының қазiргi әлемдiк экономика құрылымындағы орны
Экономикалық-географиялық және табиғи нышандары.
Территориясы жағынан Қазақстан Республикасы әлемдегi ең iрi мемлекеттер
қатарына жатады. Оның көлемi 2724,9 мың шаршы км. болып, әлемнiң екi
бөлiгiне орналасқан, көбi Азияда және аз бөлiгi Еуропада. Территориясы
бойынша ТМД елдерiнде 2-шi, дүниежүзiнде 9-орында тұр. Әлемде одан iрi
мемлекеттер қатарына Ресей (17075) Канада (9976), АҚШ (9809), Қытай (9560),
Бразилия (8510), Австралия (7713), Үндiстан (3290) және Аргентина (2770)
кiредi. Мектептiң географиялық оқулықтарында Қазақстанға Батыс Еуропа еш
қиындықсыз орналаса алады деп айтылған едi. Қазақстанның төмендегiдей
елдермен ортақ шекаралары бар: Ресеймен (шекара ұзындығы 6467 км);
Өзбекстан (2300); Қытай (1460); Қырғызстан (980); Түркiменстан (380).
Каспий теңiзi бойынша Иран және Әзербайжанмен (теңiз шекарасы 600 км.)
көршiлес болып отыр.
Елдiң географиялық орналасуы дүниежүзiлiк шаруашылыққа енудiң маңызды
факторы екенi белгiлi. Ал Қазақстанның геоэкономикалық жағдайына мамандар
түрлi баға беруде. Бiреулерi оны әлемдiк мұхитқа шығатын жолы
болмағандықтан, әлемдегi ең арзан халықаралық транспорт – мұхиттық
тасымалдауды пайдалану мүмкiн еместiгiн сәтсiз деп санауда. Басқалары
керiсiнше, ел Еуразия құрлығының ең ортасында тиiмдi орналасып, одан елеулi
экономикалық пайда ала алады деп есептеуде. Шынында Қазақстан бiр-бiрiмен
қатынастары осы территория арқылы жақын болатын, бiрнеше дамыған және тез
дамып келе жатқан аймақтар ортасында орналасқан. Бұл экономикалық
байланыстарға бiр жағынан Батыс Еуропа мен Таяу Шығыс және Шығыс пен
Оңтүстiк-Шығыс Азия арасында, екiншi жағынан (Шығыс-Батыс транспорттық-
коммуникациялық коридоры) Ресеймен Солтүстiк Еуропа, Орта және Оңтүстiк
Азия (Солтүстiк-Оңтүстiк транспорттық-коммуникациялық коридоры) кiредi.
Сөйтiп Қазақстан әлемдiк мұхитқа шығатын жолы болмағанымен, халықаралық
темiржол, автомобиль, уәе және құбыр тасымалдау мен коммуникациялық қызмет
көрсетудiң зор потенциалына ие болады.
Халқы. 1999 жылдың қаңтарында халықаралық талаптарға сәйкес,
Қазақстанда соңғы халық санағы жүргiзiлдi. Соның нәтижесiнде 15048,8 мың
нақты және 14952,4 мың тұрақты өмiр сүретiн адамдар тiркелген. 1999 жылы
халықтың 1 шаршы км-ге орташа тығыздығы 5,5 адам болды. Сөйтiп, Қазақстан
әлемнiң халқы ең сирек орналасқан мемлекеттердiң бiрi болды. Көптеген
дамушы елдерге қарағанда, елiмiздiң халқы соңғы онжылдықта тұрақты түрде
азаюда. 1989 жылы Қазақстанда 16199,2 мың халқы болса, 1999 жылы ол 7,7
пайызға қысқарды. Егер экономикалық өсу қарқынды болған жағдайда,
мемлекетiмiз еңбек ресурстарының тапшылығына кезiгуi мүмкiн. Басқа жағынан
қарағанда, экономикалық даму үшiн пайдалы фактор ретiнде Қазақстанда халық
бiлiмдiлiгi мен кәсiптiк-мамандану деiгейiнiң жоғарылығын атап кету керек.
1996 жылы Әлемдiк Банк жүргiзген зерттеулерiнiң нәтижелерi бойынша, ер
жеткен азаматтардың бiлiмдiлiгi 97,5 пайыз. Ал ОЭСР (нарықтық экономикасы
бар өндiрiсi дамыған елдерде) – 96 пайыз, ал Қазақстан кiретiн орта табысы
бар елдерде – 79 пайыз ақ болды. 90-жылдар ортасында Қазақстанда бiлiмге
жiберiлген орташа жылдар саны 11,4 жыл болды. Бұл көрсеткiш әлемдегi жоғары
көрсеткiштерiнiң бiрiне жатады.
Бiрақ Қазақстанның негiзгi үмiтi – оның уникалды табиғи ресурстары.
Әдетте бiрiншi кезекте пайдалы қазбалар аталады, бiрақ бүгiнгi халқы көп
әлемде, тиiмсiз табиғи-климаттық жағдайларға қарамастан, елдiң негiзгi
байлығы – жер ресурстары болып табылады. Республикамыздың ¾ бөлiгiнен
астамы шаруашылық өндiрiсi үшiн жарамды болып, оны тиiмдi пайдалану
Қазақстанды iрi ауылшаруашылық аймағының бiрiне айналдыруы мүмкiн. Әрине
бұл үшiн уақыт пен керектi экономикалық шарттар қажет. Ал жақын
болашағымызға көз салсақ, шынында ол уникалды пайдалы қазбалар
ресурстарымен байланысты.
Ел территориясы әлi де толық зерттелмегенiне қарамастан, бұл жерде
көптеген пайдалы қазбалар қорлары табылды. Мұнайдың мүмкiн қорлары 10-нан
22 млрд. тоннаға дейiн, табиғи газ 2 трлн м3 аса мөлшерде бағалануда. Хром
рудасы қоры бойынша Қазақстан ОАР (ЮАР)-дан кейiн екiншi орында, Вольфрам
(әлемдiк қордың 30 пайыз), қорғасын (19 пайыз), марганец (30 пайыз), цинк,
күмiс қорлары бойынша бiрiншi орында тұр. Алтынның қоры бойынша әлемдегi
алтыншы орында. Одан басқа Қазақстанда көмiрдiң (4,5 млрд. т.б.); темiр
рудасы (әлемдегi 6 орын); уран (әлемдiң қордың 25 пайызын), полиметалл
рудалары, фосфориттер және тағы басқа пайдалы қазбалардың бай қорлары бар.
Барланған негiзгi пайдалы қазбалардың баланстық қорларының болжамдық құны
11 трлн. АҚШ долларына бағалануда. Сондықтан Қазақстанның халықаралық еңбек
бөлiнiсiнде өз пайдалы қазбаларына үмiт артуы кездейсоқ емес. Бұл Хекшер-
Олин теориясына сәйкес келедi.
Ұлттық валюта мен инфляция: Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы –
теңге (100 тиын) Қазақстан Республикасының Президентi Н.Назарбаевтың
жарлығымен 1993 жылдың 15 қараша күнi енгiзiлдi.[7] Оған дейiн Қазақстан
КСРО мен Ресей Федерациясының 1961-1992 жылғы үлгiсiндегi банкноттарды
пайдаланған. Ұлттық валюта енгiзуге құрылған Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк комиссия қаулысымен 1961-1992 жылдардағы үлгiдегi 500 сомды 1
теңгеге теңестiрiлген валюта курсын енгiздi. Сол кездегi сомның курсы
бойынша 1 долларға 5 теңге теңестiрiлдi. Жалпы теңгедоллар курсының сандық
өзгерiсiн былай көрсетуге болады: 1993-5; 1994-36; 1995-61; 1996-68; 1997-
76.
Қазақстан Республикасының үкiметi мен Ұлттық банк реттелетiн валюта
бағамын ұстанғандықтан, 1998-1999 жылдары 1 долларға 80 теңге бағамы
маңында қалықтады. Бiрақ 1999 жылдың көкек айында бiрқатар iшкi және сыртқы
экономикалық себептермен Ұлттық Банк пен Үкiмет ұлттық валютаны теңге 1
долларға 140 теңге бағамы деңгейiнде тұрақтанды. Ұлттық валютаның
құнсыздануы, негiзiнен, Қазақстан экономикасындағы инфляциялық процестерге
байланысты болды.
Сыртқы қарыз. Қазақстан Республикасы сыртқы қарызы бойынша орташа
сыртқы қарызы бар елдер қатарына кiредi. 1999 жылдың 1 қазан айына
Қазақстан Республикасы үкiметiнiң сыртқы қарызы 2525 млн. доллар болды.[8]
Сыртқы қарызды қайтару мен өтеу Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық мәселесiнiң бiрiне айналуы мүмкiн.
Халықтың нақты табысының төмендеуi.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылық жүйесiне өтуге бағытталған
реформалар, өндiрiстiң құлдырауы мен жоғары инфляциямен ғана емес, сонымен
қатар халықтың негiзгi бөлiгiнiң нақты табысының төмендеуi және бөлудегi
теңсiздiкпен қатар жүредi.
1997 жылы әлемдiк банк өткiзген зерттеу нәтижесiнде, халықтың 34,6
пайызы өмiр сүру минимумы көрсеткiшi негiзiндегi кедейлiк деңгейiнен төмен
өмiр сүрiп отырғаны анықталды.[9] Және бұл көрсеткiш аймақтар мен
тұрғылықты жерлер бойынша қатты өзгешеленедi. Сондықтан Қазақстан
үкiметiнiң алдында халық әлеуметтiк қорғау саясатын күшейту мақсаты тұр.
Реформалар барысы өндiрiс сферасы мен жалпы iшкi өнiмде үлкен
шығындармен өткенiнiн атап кету қажет. Бiрақ осы уақыт iшiнде нарықтық
экономика негiздерi қалыптастырылып, маңызды институционалды өзгерiстер
жасалды.
Қазақстанның экспорты мен импорты (млн. доллар)
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Экспорт 1454,7 1485,5 3230,6 4974,4 6230,4 6674,0 5936,1 2119,7
Импорт 570,0 471,6 3561,2 3781,0 4261,3 7451,0 7737,1 2828,2
Баланс 884,7 -1013,9 -330,6 1193,4 1969,1 -777,0 -1801,0 -708,5
ЖIӨ қысқарғанымен, сыртқы сауда айналымы бiркелкi болмаса да, өсуде.
Қорыта келгенде, Қазақстан көптеген экономикалық көрсеткiштерi бойынша
дамушы елдер қатарына кiретiн, табиғи ресурстарға бай және өндiрiсi бiршама
дамыған, ашық экономикалық рынок құруға талаптанушы және дүниежүзiлiк
шаруашылықта өз орнын iздеушi өтпелi экономикадағы ел болып табылады.
Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
Әр түрлi елдер жалпы әлемдiк экономикада жалпы және оның жекелеген
тауар рыноктарында әр түрлi орын алады. Халықаралық сауданың әр бiр
қатысушысы өз мүдделерiн қорғау мақсатында қандай да бiр iс-әрекет атқаруға
тырысады, яғни осы салада белгiлi бiр саясат жүргiзедi. халықаралық сауда
саласында саясаттың негiзгi екi түрi бар:
- халықаралық сауда саясаты;
- сыртқы сауда саясаты.
Халықаралық сауда саясаты – халықаралық сауда саласында жалпылама
қабылданған саясат. Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымы (ДСҰ) жүргiзедi және ол әлем
елдердiнiң көпшiлiгi тарапынан қолдау тауып отыр. Мұндай саясатқа
халықаралық сауданы ырықтандыру жатады.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттiң басқа елдермен сауда
қатынасына бағытталған iс-әрекетi түсiндiрiледi. Сыртқы сауда саясатының
негiзгi мақсаттары:
( осы елдiң халықаралық еңбек бөлiнiсiне кiруiнiң дәрежесi мен әдiсiн
өзгерту;
( экспорт пен импорт көлемдерiн өзгерту;
( елдi қажеттi ресурстармен қамтамасыз ету (шикiзат, энергия және
т.б.);
( экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негiзгi екi бағыты бар:
( еркiн сауда саясаты;
( протекционизм.
Еркiн сауда саясаты таза күйiнде мемлекеттiң сыртқы саудаға тiкелей
араласудан бас тартып, рынокқа негiзгi реттеушi ролiн жүктеуiн бiлдiредi.
Еркiн сауда оң саяси салдарға әкеледi, өйткенi елдердiң өзара
байланыстылығы күшейiп, бiр-бiрiне дұшпандық әрекетiнiң мүмкiндiгiн
төмендетедi.
Еркiн сауда саясатының жүргiзiлуi экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкiндiк бередi. Iс
жүзiнде, еркiн сауда саясаты таза күйiнде ешқашан және еш жерде қолданылған
жоқ.
Протекционизм – отандық экономиканы шетелдiк бәсекелестерден қорғауға
бағытталған саясат. Еркiн сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегi
рыноктық күштердiң еркiн iс-әрекетi жоққа шығарылады, өйткенi әлемдiк
рыноктағы жекелеген елдердiң экономикалық потенциалы мен бәсекеге
жарамдылығы әр түрлi, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған
елдер үшiн рыноктық күштердiң еркiн iс-әрекетi пайдасыз болуы мүмкiн.
Протекционизм елде белгiлi бiр салалардың дамуына көмектеседi. Аграрлы
елдерде протекционизм көбiнесе индустриализацияның қажеттi шарты болады.
Одан басқа, протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етедi. Бiрақ бұл
саясатты ұзақ мерзiм бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледi,
өйткенi шетелдiк бәсеке болмаса, жергiлiктi кәсiпкерлердiң техникалық
деңгейi мен өндiрiс тиiмдiлiгiн жоғарылатуға ынтасы төмендейдi.
Кедендiк тарифтер
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негiзгi құралы болып кедендiк
тарифтер саналады.
Кедендiк тариф – бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тiзiмi.
Кедендiк баж салығы деп мемлекеттiк шекараны өту кезiнде тауарлардың
импорты мен экспортына салынатын салығы түсiнiледi.
Импорттық салықтар механизмiнiң кiшi ел экономикасына iс-әрекетiн
қарастырайық. Қазақстанда қандай да бiр тауардың мысалға мақта өндiрiс мен
тұтынуы жүзеге асырылады дейiк.
Р
S
Р0
Рt
Рw
D
Q1 Q3 Q0 Q4 Q2 Q
Сурет. Импорттық тарифтердiң iс-әрекетiнiң механизмi
Суретте S түзуi мақтаның ұсынысын, Д түзуi – сұранысты, ал Р0 – iшкi
рыноктың бағасын (тепе-теңдiк баға) өндiрiлген және тұтынылған мақта
мөлшерi Q0-ге тең болады. Бұл жағдай автар-қиялық экономикада пайда болуы
мүмкiн.
Тарифтердiң бағаларға әсер етуii iшкi сұраныс пен әлемдiк ұсыныс
көлемiнiң арақатынасына байланысты болады. Әлемдiк ұсынысқа қарағанда аз
сұранысы бар Қазақстан мемлекетi қойған тариф әлемдiк бағаны төмендете
алмайды. Ал iшкi баға тарифтiң толық сомасына өседi.
Әлемдiк бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында, баж салығы
импорттаушы елде тауар бағасын жоғарылатып, экспорттаушы елде төмендетедi.
Баға өзгерiсiнiң нәтижесiнде тұтынушылар импорттаушы елде ұтылса,
экспорттаушы елде ұтады. Өндiрушiлерге келсек, жағдай керiсiнше болып,
импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендiк баж салығын
енгiзген мемлекет болса, табыс алады.
Нақты кедендiк қорғау көлемi дайын өнiм мен шикiзатқа баж салығы
көлемдерi арасындағы айырма мен дайын өнiмдегi шикiзат үлесi көп болуымен
байланысты жоғарылай түседi. Кедендiк қорғау тиiмдiлiгiнiң деңгейi мынандай
формуламен анықталады:
Бұл жерде: t-дайын импорт өнiмiне салынатын кедендiк баж салығының
номиналды деңгейi:
а1 – тарифтiң жоқ жағдайындағы аяққы өнiм бағасындағы импортталған
шикiзат құнының көлемi;
t1 – импортты шикiзатқа салынатын номиналды тарифi.
Кедендiк баж салығы төмендегiдей критерийлер бойынша бөлiнедi:
1) Тауар қозғалысының бағыты бойынша.
Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттық, экспорттық және
транзиттiк баж слығы болып бөлiнедi. Көбiнесе импорттық баж салықтары
кездеседi. Өйткенi олар ұлттық өндiрiстi, iшкi бағалар деңгейiн қорғау мен
фискалды және саяси мақсаттарда кең қолданылады.
2) Баж салығын орнату әдiсi бойынша.
Орнату әдiсiне сәйкес баж салықтары адвалорлы, спецификалық және құрама
болып бөлiнедi. Әлемдiк саудада кең тараған тауар бағасына байланысты пайыз
мөлшерiмен орнатылатын баж салығын адвалорлы (бағалық) салық деп атайды.
Спецификалық (арнайы) кедендiк баж салығы өлшем бiрлiгiнiң абсолюттi
мағынасында орнатылады.
Құрама (комбинированный), аралас баж салықтары жоғарыда көрсетiлген екi
әдiспен орнатылады.
3) Баж салықтарының iс-әрекет бағыты бойынша.
Iс-әрекет бағыты бойынша преференциалды және дискриминациялық баж
салықтары болып бөлiнедi. Преференциалды баж салықтары бiр елдер немесе
қандайда бiр тауарларға тиiмдi жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден
төмен қойылады. Дискриминациялық баж салықтары қандай да бiр ел немесе
тауарға қарсы орнатылып, оған тиiмсiз жағдайларды орнатуға бағытталады.
Демпингке қарсы баж салықтары орын толтыру (компенсационный) баж
салықтарының түрi болып табылады. Олар демпингке қарсы қолданылып, бағалар
деңгейiн қалыпты жағдайда ұстау үшiн пайдаланылады.
Экономикалық саясат құралы ретiнде тарифтi қолданудың қарсыластары
тарифке қарсы бiрқатар дәлелдер келтiруде:
1) Тарифтер экономикалық өсудi тежейдi;
2) Тариф-тұтынушыларға салықтық ауыртпалықты ұлқайтады;
3) Импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдiң
экспортына нұқсан келтiредi;
4) Тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейiнiң қысқаруына әкеледi;
5) Тарифтердi бiр жақты енгiзу көп жағдайда сауда соғыстарына әкеледi.
Ал тарифтердi жақтауға мынандай дәлелдер келтiрiледi:
1) Тариф – жас салаларды қорғайды;
2) Тариф – жергiлiктi өндiрушiлердi ынталандыру құралы;
3) Тариф – бюджеттiк түсiмдердiң маңызды көзi;
4) Тариф – ұлттық қауiпсiздiктi, елдiң халықаралық беделiн қорғайды.
Тарифтiк емес кедергiлер
Тарифтiк емес кедергiлер үш топқа бөлiнедi:
1) белгiлi бiр отандық өндiрiс салаларын қорғауға бағытталған импортты
тiкелей шектеу шаралары: квоталар, лицензиялар, орнын толтыру
(компенсационные) алымдары, импорттық депозиттер, және демпингке қарсы және
орнын толтыру (компенсационные) баж салықтары;
2) тiкелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталмаған, бiрақ сондай нәтижеге
әкелетiн әкiмшiлдiк шаралар: кедендiк құжаттарды дайындау, техникалық және
санитарлық стандарттар мен нормлар, тауарды орау мен таңбалауға қойылатын
талаптар т.б. сияқты.
3) Сыртқы сауданы шектеуге тiкелей бағытталмаған; бiрақ сол нәтижеге
әкелетiн басқадай шаралар:
Квоталар мен лицензиялар.
Квота (контингент) деп – белгiлi бiр кезеңде импорттық немесе
экспорттық тауарға құнын немесе мөлшерiн шектеудi түсiнемiз. О-ге тең квота
қойылған жағдайда, импортқа немесе экспортқа тыйым салыну, басқаша айтқанда
эмбарго орын алады. Квота импорт пен экспорт мүмкiндiктерiнен жоғары
деңгейде де қойылуы мүмкiн. Бұл жағдайда квота шектеу емес, тауардың
қозғалысын бақылау әдiсi болып табылады.
Квоталар көбiнесе лицензия негiзiнде бөлiнiп, осы жағдайда ол экспорт
пен импортқа рұқсат болып табылады.
Басқадай тарифтiк емес шектеулер.
Мемлекет валютаны пайдалану әдiсiн (мемлекетке валютаны сатуға мәжбүр
ету және т.с.с.) анықтауға валютамен төлеуге рұқсат алуға мiндеттеуi сияқты
валюталық шектеулер орнатуы мүмкiн. сыртқы сауданы шектеуде басқа да
тарифтiк емес шектеулер қолданылуы мүмкiн. Мысалға: сыртқы саудадағы
мемлекеттiк монополия, жергiлiктi шикiзатты пайдалану талаптары,
экспорттаушыларға салық жеңiлдiктерiн беру және т.б.
Экспорттық субсидия дегенiмiзде мемлекеттiң кәсiпорындардың экспортын
ынталандыру мен олардың өнiмдерiнiң шет ел рыноктарында бәсекелестiгiн
жоғарылатуға, басқаша айтқанда пайда мөлшерiне әсер етпестен экспорт
бағаларын төмендетуге мүмкiндiк беру жолдарын түсiнемiз. Ол көмек көбiнесе
ақшалай формада болады.
Дүниежүзiлiк сауда ұйымы (ДСҰ)
Қазақстан Дүниежүзiлiк сауда ұйымына мүше болуға дайындалуда. 1996
жылдың қаңтар айында қазақстан Республикасы ДСҰ Секретариатында ресми
өтiнiшiн жолдаған болатын. Осы кезден бастап Қазақстанның Жүниежүзiлiк
сауда ұйымына кiру туралы ұзақ та, көпжақты келiссөздер жүргiзiле бастады.
Бұл елiмiздiң экономикасы үшiн зор мәнге ие болатын, күрделi де, маңызды
процесс.
ГАТТ құрылу себептерi мен мақсаттары, жүзеге асыру принциптерi.
Сауда мен тарифтер бойынша Басты келiсiм (ГАТТ) 1947 жылы халықаралық
сауданы реттейтiн глобалды ұйым ретiнде құрылды.
ГАТТ құрылуының негiзгi мақсаты халықаралық сауданың ашықтығы мен
қауiпсiздiгiн, төмендегiдей жолдармен қамтамасыз ету болып табылған;
( кедендiк және басқадай саудалық шектеулердi жою;
( халықаралық саудадағы дискриминацияны жою;
( нақты табыс, сұранысты, сауда айырбасын жоғарылату.
Осы Келiсiмнiң басты мақсаты болып елдер арасындағы сауда қатынастарын
көпжақты негiзде реттеудi қамтамасыз ету табылады.
ГАТТ негiзгi ережелер мен принциптер жинағынан, тарифтi анықтайтын
тiзiмдер мен қосымшалардан, қосымша шешiмдер мен мәжiлiстерден, жекелеген
келiсiмдерден тұрады. ГАТТ-ың негiзгi iс-әрекет механизмi көпжақты сауда
"раундтары түрiнде өтiп, ол жерде халықаралық сауданы реттеудiң жаңа
нормалары мен ескiлерiнiң қайта қаралуы жүзеге асырылады.
ГАТТ iс-әрекет негiздерiне төмендегiдей прициптер салынған:
( Өзара саудада ең тиiмдi жағдай жасау мен дискриминацияламау. Бұл
прицнип ГАТТ-қа қатысушы елдiң кез келген өнiмге берген артықшылықтары мен
жеңiлдiктерi басқа да қатысушы елдерге арналған немесе ол елде шығарылатын
балама өнiмге таралуын етедi.
( Ұлттық режим қатысушы елдердiң iшкi салық пен алымдар саласындағы
ұлттық тауар режимiн шет елдiк тауарларға да қоюы қажет екенiн белгiлейдi.
( Халықаралық сауданы реттеу мөлшерлiк шектеу емес, кедендiк тариф
арқылы жасалуы тиiс.
( Көпжақты сауда келiссөздерi барысында кедендiк тарифтердiң бiрте-
бiрте төмендеуi, өзара көнулерге (уступки) бару.
ГАТТ өзiнiң өмiр сүру кезеңiнде негiзiнен кедендiк тарифтермен
айналысқан. Құрылу кезiнен бүгiнгi күнге дейiн ГАТТ шеңберiнде сегiз
тарифтiк конференция өткiзiлiп, онда тарифтi төмендету бойынша үлкен
жұмыстар атқарылды.
"Уругвайлық" раунд және Дүниежүзiлiк сауд ұйымының (ДСҰ) құрылуы.
Соңғы Уругвай рауындының келiссөздерiнiң нәтижесiнде халықаралық
сауданың көпжақты жаңа жүйесiн құрылып, ГАТТ Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымымен
(ДСҰ) алмастырылды.
1994 жылы Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымын құру туралы келiсiмге қол қойылып,
ол 1995 жылы жұмыс iстей бастайды.
ДСҰ-ның ГАТТ-тан принципиалды айырмашылығы бар:
1. Егер ГАТТ таңдалған ережелер мен келiсiмдер жинағы мен келiсiмдер
жинағы мен Секретариаттан тұрса, ал ДСҰ барлық мүше елдер үшiн белгiлi бiр
мiндеттемелерi бар тұрақты iс-әрекет ететiн ұйым болды.
2. ГАТТ уақытша сипатта болса, ДСҰ мiндеттерi тұрақты болып табылады.
3. ГАТТ ережелерi тек тауарлар саудасына таралса, ДСҰ онымен қатар
қызмет көрсету мен интеллектуалды меншiктiң халықаралық айырбасын реттейдi.
ДСҰ төмендегiдей қызметтердi атқарады:
( көпжақты келiсiмдерге байланысты әкiмшiлiк жұмыс;
( әлемдiк сауда жағдайын бақылау және кеңс беру;
( Халықаралық сауда палатасы (МТП) үшiн форум ролiн атқару;
( сауда таластарын реттеудiң механизмiн қамтамасыз ету;
( мемлекеттердiң сауда саясатына бақылау жасау;
( басқа халықаралық ұйымдармен қарым-қатынас жасау.
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының кейбiр аспектiлерi
Бұрынғы КСРО елдерiмен сауда, негiзiнен, екi жақты үкiметаралық
келiсiмдерiмен реттелiп, клиринг негiзiнде жүзеге асырылды. Қазақстанның
сыртқы экономикалық және сыртқы сауда саясаты, оның егемендiк алуы мен
экономикалық реформаларды жүзеге асыруы барысында қалыптасты. Тәуелсiз
сыртқы сауда саясаты – республиканың әлемдiк қауымдастыққа кiруiнiң қажеттi
шарты болып табылады.
1995 жылы ҚР сыртқы саудасын ырықтандыруда мынандай қадамдар жасалды:
ұлттық және жеке қауiпсiздiк, денсаулыққа деген көзқарастарға байланысты
бiрқатар тауарлар тiзiмiнен басқа, барлық экспорттық және импорттық
квоталар алынып тасталынды; стратегиялық тауарлардың сыртқы саудасына
монополия жойылды; экспортерлердiң валюталық табысының мiндеттi сатылуы
тоқтатылды; биржалық және аукциондық сауда ұлғайтылды.
Бүгiнгi күнi Қазақстанның 120 астам елдермен сауда қатынастары бар.
Оның негiзгi партнерлерiне Ресей, ТМД елдерi, Голландия, Швейцария,
Германия, АҚШ, Канада, Түркия, Корея және т.б. елдер кiредi. ҚР импорттық
құрылымның басым бөлiгi дайын өнiм, машина, құрал-жабдық, халық тұтыну
тауарлардан тұрды.
Қазiргi уақытта ҚР сыртқы саудасының даму бағыттарына:
( импорт құрылымын рационализациялау;
( жергiлiктi өндiрушiлердi ынталандыру үшiн протекционистiк саясат
жүргiзу;
( өндiрiстi жаңарту үшiн қазiргi заманғы технология мен құрал-жабдықтар
импортын ынталандыру.
ҚР сауда байланысы (жинақталған) млн. АҚШ долларымен
1995 ж. 1996 ж. 1997 ж. 1998 ж.
Сауда балансы -222,4 -326,3 -385,4 -807,7
Экспорт 5164,3 6291,7 6768,5 5780,9
Импорт -5386,7 -6617,9 -7153,9 -6588,6
ҚР сауда байланысы (ТМД елдерiмен) млн. АҚШ долларымен
1995 ж. 1996 ж. 1997 ж. 1998 ж.
Сауда балансы -222,7 -484,8 -192,5 -897,9
Экспорт 2989,9 3533,5 3246,1 2532,7
Импорт -3216,0 -4018,3 -3438,7 -3430,6
ҚР сауда байланысы (басқа елдерiмен) млн. АҚШ долларымен
1995 ж. 1996 ж. 1997 ж. 1998 ж.
Сауда балансы -4,7 -158,5 -192,8 -90,2
Экспорт 2175,4 2758,1 3522,4 3248,2
Импорт -2170,7 -2599,6 -3715,2 -3158,0
1999 жылдың екiншi жартысынан бастап Қазақстандағы экономикалық
жағдайдың жақсаруы жүзеге асып, экономикалық өсу басталды. Бұл үкiметтiң
сыртқы экономикалық iс-әрекеттi реттеудегi сауатты әрекетi, теңгенiң еркiн
жүзеге жiберiлуi, шикiзатқа әлемдiк бағаның өсуi мен әлемдiк қаржы
нарықтарында жағдайдың жақсаруына байланысты болды.
2000 жыл Қазақстан үшiн барлық жағдайда ұтымды болды да, көптеген
макроэкономикалық көрсеткiштер жоғары деңгейге жеттi. 2000 жылдың 1
тоқсанында экспорт 1960 млн. АҚШ долларына жетiп, ол 1999 жылдың 1
тоқсанының 190,7% және 4 тоқсанының 97,5% құрады. Импорт болса 1550 млн АҚШ
доллары болып, 1999 жылдың 1 тоқсанының 112% және IV тоқсанның 96,7%
құрады.
Еңбек миграциясының теориялық негiздерi
Еңбек миграциясының түсiнiгi мен түрлерi
Еңбек миграциясы – адамзаттың өмiр сүру сияқты көне құбылыс.
1880 жылға дейiн Батыс Еуропа, Англия, Германия және Швецияның бiр
бөлiгiнде ескi имиграция деп аталатын миграция басым болды. Осы кезеңде iрi
машина индустриясы дамуына байланысты ағымдағы халықтың тығыздығы, әсiресе
аграрлық халық тығыздығы басым болды. Сөйтiп миграциялық ағымдар АҚШ-қа,
Австралияға, Канадаға бағытталды.
Жаңа миграция кезеңi американдық өндiрiстiң артта қалған Шығыс және
Оңтүстiк Еуропадан, Австро-Венгрия, Италия және Россиядан жұмысшыларды
әкелуiнен басталды.
Еңбек миграциясы – бұл еңбекке жарамды халықтың қандай да бiр қоғамның
экономикалық қажеттiлiгiне айналған, еңбек күшiн қажет ететiн орындарға
байланысты қозғалысы.
Миграцияны iшкi және сыртқы миграцияға бөледi.
Халықаралық миграцияға иммиграция, эмиграция, реэмиграция,
бiлiмдiлердiң кетуi, миграциялық сальдо ұғымдары тән.
Иммиграция – жұмысшы күшiнiң басқа елге, жұмысқа немесе оқуға белгiлi
мерзiмге орналасу мақсатымен келуi немесе жұмысшылар импорты.
Эмиграция – жұмысшы күшiнiң экспорты, басқаша айтқанда шетелде жұмыс
орындарын алу мақсатымен елден кетуi.
Реэмиграция – эмигранттардың Отанына тұрғылықты өмiр сүру үшiн қайтып
келуi (оралмандар).
Миграциялық сальдо – кетiп қалған және келген мигранттар арасындағы
айырма. Егер эмиграция иммиграциядан көп болса, миграциялық сальдо терiс
болып, елден жұмысшы күшiнiң кетуi байқалады. Ал егер эмиграция
иммиграциядан аз болса, миграциялық сальдо оң болып, елге жұмысшы күшiнiң
келуi байқалады.
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының топтастыруына сәйкес, сыртқы миграцияның
төмендегiдей түрлерi бар:
1. Қайтпайтын – тұрғылықты мекендеуге бағытталған миграция. Миграцияның
бұл түрi белгiлi бiр жағдайларда АҚШ, Канада, Австралия, Германия,
Израильде рұқсат етiлген.
2. Маусымдық – қабылдаушы елде бiр жылдан кем уақытқа төлемдi жұмыс
табу үшiн келген, уақытша немесе маусымдық мигранттар болып табылады.
3. Маятниктi мигранттарды "фронтальерлер" деп атайды. Жұмысшы-
фронтальер-мигранттар күн сайын көршi мемлекетте жұмыс iстеу үшiн шекарадан
өтедi.
4. Амалсыз миграция. Амалсыз миграция экономикалық емес себептерден
болса да, ол эмиграция мен иммиграция елдерiнiң дамуына әсер ететiн еңбек
ресурстарының қайта бөлiнуiне әкеледi.
Мигранттардың заңды статусы бойынша, халықаралық миграция ресми және
заңсыз болып бөлiнедi.
Заңсыз мигранттар – елге жұмыс iздеу барысында, заңды (жеке шақырулар,
турист ретiне) немесе заңсыз негiздерде келiп, жұмысқа орналасқан адамдар.
Рұқсатсыз орналасқандар заңсыз деп саналады.
Халықаралық миграцияға бiрқатар заңдылықтар тән:
1. Миграция процесiнде басты орынды еңбек миграциясы алады.
Мемлекетаралық миграцияда, қазiргi еңбек күшi рыногында еңбек
детерминантасы басты болып табылады.
2. Халықаралық миграция қоғамның әлеуметтiк-экономикалық өмiрiнде
күнделiктi құбылыс болды. Бұл процесс қалыпты түрде дамуда. Әлемдiк
миграция айналымына көптеген елдердiң жұмысшылары қатысуда. Сондықтан
капитал, тауар рыноктарымен бiрге халықаралық еңбек күшi рыногы пайда
болып, оның негiзгi қозғаушы күшi еңбек миграциясының процесi болды.
3. Заңсыз миграцияның кең ұлғаюы байқалуда.
4. Мигранттар арасында жоғары маманданғандардың үлесi өсуде.
Еңбек күшi миграциясының теориялары
Бiрқатар ғалым-экономистердiң пiкрiнше, халықаралық еңбек миграциясы –
бұл басқа елдiң территориясындағы еңбек iс-әрекетiмен байланысты халықтың
территориялық қозғалысының барлық түрлерiнiң жиынтығы.
ХХ-ғасырдың 80-90 жылдары неолиберализм тұрғысынан халықаралық
миграцияны зерттеу кең таралды.[10] Бұл жерде миграция адам капиталының
қозғалысының моделi ретiнде көрсетiлдi. Бұл концепцияның негiзгi қағидасы
Дж.Саймонның "Иммиграцияның экономикалық салдары" еңбегiнде көрсетiлдi. АҚШ-
ты мысал ретiнде ала отырып, Дж.Саймон мынаны дәлелдедi:
1. Иммигранттар отбасы – инвестиция үшiн тиiмдi объект. Иммигранттар
жанама (сұранысты кеңейту арқылы) және жаңа бизнестi дамыту арқылы тiкелей,
жаңа жұмыс орындарын жасақтауға ықпал етедi.
2. Иммиграция жалақы мен табыс бөлiнудiң орта деңгейiне елеулi әсер
бермейдi. Тек жекелеген жағдайларда белгiлi кәсiптiк төмендеуiне әкеледi.
Бәсекелестiк күшеюiнен бiр мамандық өкiлдерi ұтылса да, жалпы алғанда,
қоғам ұтыста болады.
3. Халықаралық еңбек миграциясы өндiрiс факторларының тиiмдi
пайдалануына әсер етедi.
4. Донор-елдерде ақша аудару түрiндегi мигранттардан түсетiн валюталық
қаржылар оң әсерiн бередi.
Еңбек күшiнiң халықаралық миграциясындағы
еңбек рыногының орны
Еңбек күшi рыногының үш типi болады: жергiлiктi (аймақтық), ұлттық және
халықаралық. Жергiлiктi (аймақтық) еңбек рыногына мыналар тән:
1. Еңбек ресурстарының бiр бөлiгiнiң шетелге кетуi жергiлiктi деңгейде
өте қатты бiлiнедi. Ол жекелеген кәсiптiк-мамандық топтар, салалар,
территорияда бiлiнiп, еңбек ресурстарының құрылымдық тапшылығының пайда
болуына әкелуi мүмкiн.
2. Иммиграция жаңа жұмыс орындарын жасақтауға көмектеседi.
Миграцияның оң және терiс әсерi ұлттық еңбек рыногында жақсы байқалады:
1. Еңбек күшi миграциясы жергiлiктi еңбек рыноктарындағы шиеленiстi жоя
алады.
2. Сыртқы еңбек миграциясы еңбек күшiнiң сапалық құрылымының өзгеруiне
әсер етедi.
3. Миграция маманданған және маманданбаған жұмысшы күшi тапшылығын
жоюдың көзi ретiнде табылады. Ұлттық еңбек рыногының тиiмдi дамуы тек еңбек
күшiнiң еларалық қозғалысының еркiндiк жағдайында болуы мүмкiн.
4. Жоғары бiлiктi мамандардың шетелге "ауып кету".
Халықаралық еңбек рыногында:
1. Миграция ұсыныс пен сұраныс механизмiнiң тәсiлi ретiнде көрiнедi.
2. Миграция жергiлiктi рыноктарды мамандық, кәсiп, мамандық деңгейi
бойынша қамтамасыз етедi.
3. Ол ұлттық рыноктарда жұмысшы күшi санын реттеу функциясын атқарады.
Еуропалық (құрылықтық) моделi – жұмысшының құқықтық қорғалуының жоғарғы
деңгейiмен, жұмыс орындарын сақтауға бағытталған еңбек құқығының қатал
ережелерiмен, салалық тарифтiк реттеумен, төлемақының салыстырмалы заңды
түрде белгiленген деңгейiнiң жоғарылығымен және салыстырмалы аз
дифференциямен сипатталады.
Англосаксондық модельге (Англия, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия) еңбек
және азаматтық құқықтар ұқсастығы, жұмыс берушiнiң жұмысқа алу мен босату
мәселесiндегi еркiндiгi, сала мен аймақ деңгейiнде емес, кәсiпорын, фирма
деңгейiнде жеке-дара келiсiм қатынастардың басым болуы, еңбек күшiнiң
мобильдiлiгiнiң жоғарылауы, төлемақының жоғары дифференцациясы тән болды.
Бұл модель жаңа жұмыс орындарын жасақтау мен жұмыссыздықтың азаюына әсер
етедi.
Қытайлық модель – мемлекеттiк секторда мемлекеттiк-социалистiк
түрiндегi еңбек қатынастарын қатаң реттеу мен жеке секторда ерте
капиталистiк қатынастарға ұқсас, ешқандай құқықтық реттеуi жоқ екi
сектордан тұрады.
Скандинавтық модель – көбiнесе шведтiк деген атаумен белгiлi,
экономиканың әлеуметтiк бағыттылығымен көзге түседi. Ол барлық жұмысшыларды
орташа еңбек ақысы бар жұмыспен қамтамасыз етуге негiзделген.
Жапондық модель – бұл мемлекеттiк, әсiресе сыртқы экономикалық iс-
әрекеттi (шетел азаматтарының кәсiби дискриминациясы) реттеуiмен адам
капиталына, iшкi фирмалық инвестициялардың жоғарғы деңгеi мен ұжымдық
(ынтымақтасу негiзiндегi басқару, жұмыскерлердiң көп бөлiгi үшiн өмiрлiк
жұмысқа алу жүйесi, елеулi әлеуметтiк қорғау, фирмалар мен корпорациялардың
өз қызметкерлерiне қамқорлығы, өмiр бойлық күтiм) сипатталатын дамыған iшкi
еңбек рыногының бiрiгуiмен ерекшеленедi. Жұмыссыздық деңгейi 2-3 пайыз
құрайды.
Экономикалық жағдайлардың iшiнен төмендегiлер ерекшеленедi.
1. Әлемдiк интеграция процесi. Ол қоғамның барлық салаларын қамтиды.
Халықаралық капитал мен тауар рыногының болуы, әлемдiк шаруашылық
айналымға еңбек ресурстарын енгiзiп, әлемдiк еңбек рыногын қалыптастыруға
әсер еттi.
2. Елдердiң экономикалық дамуындағы айырмашылығы. Әлемде бiр жағынан
өмiр деңгейi төмен және жұмыссыздық деңгейi жоғары елдердiң болуы, екiншi
жағынан экономикалық потенциалы жоғары жоғары елдердiң болуы әлемдiк
құрылымдағы теңсiздiкке әкелiп, өз кезегiнде халық қозғалысының бiр себебi
болуда.
3. Еңбек күшiнiң ұсыныс пен сұраныс механизмдегi резервтiк еңбек
армиясының интернационалдандырылуы еркiн жұмысшы күшiнiң қолданылу
жерлерiне қарай қозғалуына әкеледi.
Демографиялық жағдайларға: халықтың көбеюi, яғни дамымаған елдердегi
демографиялық қысым – еңбек ресурстарының артық мөлшерi болса, екiншi
жағынан экономикасы дамыған елдердегi халықтың қартаюы, соған сәйкес бұл
елдердiң еңбек ресурстарының демографиялық толықпауы кiредi.
Саяси құрылыс жұмысшы күшiнiң келуi мен кетуiнiң саяси жағдайларының
негiзiн қалайтын сыртқы саясатты қалыптастырады.
Миграциялық тартылудың негiзгi орталықтары мен ауқымы
Донор ел үшiн эмиграцияның экономикалық салдары
Кез келген елдiң миграциялық заңы екi негiзгi бөлiкке бөлiнедi:
миграциялық және эмиграциялық.
Донор ел – бұл жұмысшы күшiнiң белсендi экспорты бар мемлекет.
Миграциялық сальдосы терiс болады.
Реципиент ел – жұмысшы күшiнiң белсендi ағымы келiп, оның импорты
байқалатын мемлекет. Миграциялық сальдо оң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлемдiк экономика және халықаралық экономикалық қатынастар 1
Халықаралық экономикалық қатынастар түрлерi 2
Халықаралық экономикалық қатынастардың субъектiлерi 4
Елдердi экономикалық нышандарына байланысты топтастыру 5
Әлемдiк экономикадағы интернационализация, глобализация мен аймақтандыру:
тенденциялары мен қарама-қайшылықтары 7
Қазақстан Республикасының қазiргi әлемдiк экономика құрылымындағы орны 8
Сыртқы және халықаралық сауда саясаты 11
Кедендiк тарифтер 12
Тарифтiк емес кедергiлер 15
Дүниежүзiлiк сауда ұйымы (ДСҰ) 16
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының кейбiр аспектiлерi
18
ҚР сауда байланысы (жинақталған) млн. АҚШ долларымен 18
ҚР сауда байланысы (ТМД елдерiмен) млн. АҚШ долларымен 18
ҚР сауда байланысы (басқа елдерiмен) млн. АҚШ долларымен 19
Еңбек миграциясының теориялық негiздерi 20
Еңбек миграциясының түсiнiгi мен түрлерi 20
Миграциялық тартылудың негiзгi орталықтары мен ауқымы 24
Донор ел үшiн эмиграцияның экономикалық салдары 24
Еңбек күшi миграциясының халықаралық реттелуi 27
Әлемдiк рынокта баға қалыптасуының ерекшелiгi және баға деңгейiн
белгiлейтiн факторлар 29
Сыртқы рыноктарда бағаны қалыптастыру әдiстемесi. 32
Сыртқы сауда бағасын есептеу әдiстерi 32
Сыртқы нарыққа шыққандағы фирманың бағалық 34
Тасымалдау қызметi рыногындағы баға қалыптасуының ерекшелiктерi 35
Әлемдiк интеграция: мақсаты, мiндеттерi және интеграция кезеңдерi 38
Посткеңестiк кеңiстiктегi интеграциялық процестер 41
Халықаралық экономикалық қатынастардың дамуы мен халықаралық ұйымдар
44
Әлемдiк банк тобы 45
Халықаралық валюталық қор 48
Халықаралық валюта қорының атқаратын қызметтерi 48
Еуропаның қайта құру мен дамыту банкi (ЕҚҚДБ) 49
Азияның даму банкi (АДБ) 50
АДБ-iң құрылымы 50
Қазақстан Республикасының қазiргi әлемдiк экономика құрылымындағы орны
50
Әлемдiк экономика және халықаралық экономикалық қатынастар
Халықаралық экономикалық қатынастар теориясы экономикалық теорияның
ұлттық экономикалар арасындағы экономикалық қатынастардың ерекшелiктердiң
зерттейтiн арнайы бөлiмi болып табылады. Сондықтан ол жалпы саяси экономия
теориясы шеңберiнде дамыды. Бұл жағдай арнайы халықаралық экономика
бөлiмдерi бар батыс оқулықтарымен расталады. Ал ХЭҚ теориясының
ерекшелiктерiне келсек, олар өз объектiсiнiң ерекшелiктерiмен немесе
П.Х.Линдерт сөзi бойынша, әлемдiк "өзгешелiгiмен" анықталады.
Бiз әлемдiк экономика дегенiмiз де, оны ұлттық шекарадан тысқары, адам
өмурун қамтмасыз ету үшiн қажеттi ресурстар мемлекетаралық айырбасты қажет
ететiн экономикалық жүйе деп түсiнемiз. Бұл өте күрделi процестiң өзiндiк
тарихы, пайда болу мен даму эстаптары, әрекет ету заңдылықтары бар.
Әлемдiк экономика деп мынаны түсiнуге болады:
1. Адамзаттың өндiрiс iс-әрекетiнiң жиынтығы. Оны әлемдiк жалпы өнiм,
әлемдiк астық өндiрiсi және тағы басқадай көрсеткiштер арқылы сипаттауға
болады.
2. Әлемдiк экономикада өзiндiк орны бар ұлттық экономикалар жиынтығы.
3. Халықаралық экономикалық қатынастардың жиынтығы. Алғашқы классикалық
мектептер экономистерi мен меркантилистерден бастап, ХЭҚ сферасы
экономикалық ғылымның бiр бағытына бөлiнген болатын.
4. Трансұлттық компаниялар (ТҮК) мен банктердiң (ТҰБ) планетарлық iс-
әрекетi.
5. Iрi "Солтүстiк-Оңтүстiк", "Шығыс-Батыс" блоктарына құрылымданған
ансамбль.
6 К.Маркс пен В.И.Ленин iзбасарлары мен неомарксистердiң әлемдiк
экономиканы қарастырғандай, - өндiрiстiң капиталистiк тәсiлiнiң даму
нәтижесiнде ұйымдасқан және қалыптасқан әлемдiк жүйе.
7. Бәрiн анықтайтын, ұйымдастыратын және құрылымын жасайтын,
("машинадан шыққан құдай" деуге болатын), бiрақ шығу тегi ешкiмге белгiсiз,
әлемдiк капиталистiк жүйе.
8. Қоршаған орта жағдайын және қолда бар ресурстарды есепке ала отырып
қарастыралатын, адамзаттың экономикалық iс-әрекетiнiң нәтижесi".[1]
Әлемдiк экономика мен ХЭҚ-дың жалпы даму бағыттылығын белгiлi ресей
экономисi Н.Шмелевтiң сөзiмен аяқтағымыз келедi. "Қазiргi заманғы жағдайда
ұлттық шаруашылықтардың тұйықтылығы, экономикалық "жабықтылығы", қандай да
бiр төтенше жағдайларды айтпасақ, орынсыз және тиiмсiз (ұлттық ресурстарды
тиiмдi пайдалануды ойласақ) болуымен қатар, мүмкiн емес. Ұлттық
шаруашылықтардың "ашықтылыққа" ұмтылу, ұлттық ұдайы өндiру процестерiнде
сыртқы факторлар рөлiнiң өсу тенденцияларының ұлғаюының жалпылама көрiнiс
алды".[2]
Халықаралық экономикалық қатынастар түрлерi
Халықаралық экономикалық қатынастар басқа экономикалық қатынастар
сияқты бiр реттiк, мызғымас қатынастардан тұрмайды. Оған ұдайы өндiрiстiң
горизонталды ғана емес, вертикалды қатынастар сияқты әр түрлi реттiк
қатынастар енедi. Негiзiнде ұдайы өндiрiстiк байланыстың кез келген бөлiгi
халықаралық болып келуi мүмкiн. Бұл көптеген жағдайларға байланысты, бiрақ
ең бiрiншiден, елдiң халықаралық еңбек бөлiнiсiне енуiне байланысты болады.
Осыған сәйкес, Халықаралық экономикалық қатынастар әр түрлi түрлерге ие
болады.
"Халықаралық экономикалық қатынастар" (дүниежүзiлiк шаруашылық
байланыстар) - әлем елдерi арасындағы шаруашылық байланыстар жүйесi. ХЭҚ
маңызды түрлерiне халықаралық сауда, жұмысшы күшi миграциясы, капиталды
шетке шығару мен халықаралық несие, халықаралық валюталық және есеп айырысу
қатынастары, халықаралық ғылыми-техникалық және өндiрiстiк байланыстар
жатады. Бұл түрлер өзара тығыз байланысты және өзара әсер бередi.
ХЭҚ алдыңғы қатарындағы түрi халықаралық сауда болып табылады.[3]
Халықаралық сауда ХЭҚ-ның ең алғашқы және басты түрi болып табылады.
Сауда "халықаралық" болып бастамасын iшкi рулық еңбек бөлiнiсiне әсер еткен
тайпалар арасындағы саудадан басталған. Бүгiнгi күнде сауда айналым "көлмi"
жағынан ХЭҚ-дың басты түрi болмауы да мүмкiн, бiрақ та осы қатынастардың
негiзгi болатындығы сөзсiз. тiптi бүгiн халықаралық сауда экономика
ғылымының жеке саласы болып, ары қарай дамып, жаңа түрлерiн тудыруда.
Әрбiр сауда қатынастары нәтижесiнде ақшаны тудырады. Ақшасыз
халықаралық сауданың дамуы мүмкiн емес. Сондықтан келесi ХЭҚ-дың маңызды
түрi – халықаралық қаржы (ақша) қатынастары болып табылады. Халықаралық
деңгейде ақша валюта түрiне ие болғандықтан, бұл түрiн валюта-қаржы
қатынастары деп атау қабылданған. Бүгiнде ол ХЭҚ-дың ең дамыған және
тармақталған түрi шығар. Ақша әр түрлi функция атқаратыны белгiлi, оның
iшiнде ең бастылары айналым құралы, күн өлшемi мен қор жинау болып
табылады. Ақшаның бұл фунциялары тарихи даму барысында бөлiнiп, жеке дара
жаңа түрлерiн тудыруда. Тiптi ақшаның (валюта) өзi де сауда объектiсi
болып, ерекше тауарға айналып, жаңа рыноктарды қалыптастыруда.
Дүниежүзiлiк шаруашылықтың пайда болуы өндiрiстiң халықаралық
мамандануы мен кооперациясы сияқты түрлерiн өмiрге келтiрдi. Олардың
шаруашылық өмiрiнiң интернационализациясына ғана емес, белгiлi бiр даму
деңгейiнде ұлттық экономикалардың интеграциясын тудырады. Әлемде интеграция
процесi бiр қалыпсыз, қайшылықты өтуде. Қазiр ол әлемдiк экономикалық
процестердiң ажырамас бөлiгi болып, жер шарының белгiлi бiр аймақтарында
ХЭҚ-ы шоғырландыруда.
Сонымен кәзiргi ХЭҚ-дың негiзгi түрлерiне: халықаралық сауда,
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары, халықаралық мамандану мен
кооперация, халықаралық интеграция, елдер топтары арасындағы және олардың
iшкi экономикалық қатынастары, трансұлттық компаниялардың экономикалық
қатынастары. ХЭҚ ұйымдық формалары (халықаралық экономикалық ұйымдар) мен
халықаралық өндiрiс факторларының қозғалысы жатады.
Халықаралық экономикалық қатынастардың субъектiлерi
ХЭҚ-тар субъектiсi дегенде, осы қатынстардың дамуы мен өзгеруiне
белсендi iс-әрекетiмен әсер ететiн ХЭҚ қатысушыларын айтамыз.
Халықаралық ұйымдар, оның iшiнде экономикалық ұйымдар мемлекетаралық
экономикалық қатынастарды реттеу үшiн құрылған.
Мұндай ұйымдардың пайда болуы мен маңызының арта түсуi халықаралық
экономикалық ынтымақтастық пайдасы үшiн ұлттық мемлекеттердiң экономикалық
егемендiгiнiң бiр бөлiгiнен бас тартуына тура келетiндiгiн көрсетедi.
Халықаралық аренада өнеркәсiптiң шоғырлануына байланысты өнеркәсiптiк
фирмалар, банктiк, қаржылық және басқадай ұйымдар пайда болды. Халықаралық
деңгейде әрекет ететiн бұл фирмалар трансұлттық компаниялар деп аталады.[4]
Елдердi экономикалық нышандарына байланысты топтастыру
Бiрiккен Ұлттар Ұйымы әлем елдерiн бiрнеше нышандары бойынша
топтастырады.[5]
Елдердi Адам Даму Индексi бойынша топтастыру.
Бұл БҰҰ-ның тәжiрибесiне 1990 жылдан бастап енгiзiлдi. Адам даму
индексi (АДИ) таза экономикалық көрсеткiш еместiгiн атап кетейiк. Оған
кiретiн тағы да басқа көрсеткiштер: бiлiм беру, денсаулық сақтау, сыртқы
орта жағдайы және тағы басқалар.
Осы топтастыру тәсiлi бойынша әлем елдерi 3-топқа бөлiнедi: АДИ-ның
жоғарғы деңгейi (АДИ 0,800 және одан жоғары) – 53 ел; АДИ орта деңгейi
(0,500-ден 799-ға дейiн) – 67 ел; АДИ төмен деңгейi (0,500-ден төмен). Айта
кететiнiмiз, осы топтастыру бойынша 1994 жылы Қазақстан екiншi топтың 30
орнында болды.Екiншi топтастыру тәсiлi – американ долларында есептелетiн
жалпы ұлттық өнiмiнiң адам басына шаққандағы көрсеткiшi. Бұл көрсеткiш
бойынша елдi бiр топқа жатқызу критерийлерi уақыт аралығында өзгерiп
отыратындығын атап кету қажет. Дүниежүзiлiк банктiң 1995 жылғы соңғы
топтастыруында әлем елдерiн бұл көрсеткiш бойынша 4 топқа бөлген:
1. Төмен табыс – 765 және одан төмен – 63 ел.
2. Орта төмен табыс – 766-3035 – 65 ел.
3. Орта жоғары табыс – 3036-9385 – 30 ел.
4. Жоғары табыс – 9386 және одан жоғары – 51 ел.
Қазақстанның жалпы ұлттық өнiмi осы жылы 22149 млн. доллар құрап, адам
басына шаққандағы мөлшерi – 1330 АҚШ долларына тең болды. Сондықтан бiздiң
ел орта төмен табысты елдер тобына кiредi.
Көрсетiлген жылы бiрiншi орында Люксембург – 41210 долл., одан кейiн –
Швейцария – 40630, Жапония – 39640, Дания – 29890, АҚШ – 26980 долл. және
т.б.
Дамыған елдер арасында адам басына шаққандағы орта көрсеткiш Эфиопияда
– 100 долл., Заир мен Танзанияда – 120, Сьерра-Леоне мен Руандада – 180, ал
Мозамбикте тек 80 доллар ғана болды.
Үшiншi топтастыру экономикалық даму бойынша жүргiзiлген.
Осы нышаны бойынша елдер екi үлкен топқа бөлiнген: өнеркәсiбi дамыған
елдер (44 ел) және дамушы елдер (132 ел). Соңғыларының iшiнен артта қалған,
нашар дамыған елдер тобы бөлiнедi (47 ел). қазақстан бұл топтастыру бойынша
өнеркәсiбi дамыған елдер қатарына кiредi, бiрақ та көптеген көрсеткiштер
бойынша дамушы елдер қатарына жатамыз.
Айтылып кеткен топтардан басқа, жоғарыда аталып кеткен есепте елдердi
аймақтық нышаны бойынша топтастыру жүргiзiледi. Бұл критерий бойынша
қазiргi әлем 12 топқа бөлiнген: 11 аймақтық топ пен ешбiр аймаққа
жатқызылмайтын жоғары дамыған елдер тобы.[6]
ХХ ғасырдың екiншi жартысы - әлемдiк экономика үш түрлi елдер тобының
әсерiмен дамыған уақыт. Оларға дамыған капиталистiк елдер, социалистiк
мемлекеттер және дамушы немесе "үшiншi дүние" деп аталған елдер кiрген.
Әлемдiк экономикадағы интернационализация, глобализация мен аймақтандыру:
тенденциялары мен қарама-қайшылықтары
"Интернационал" деген сөз қазақша "халықаралық" деген мағынаны бередi,
осыған орай, интернационализация туралы айтқанда, зерттелетiн құбылыстардың
халықаралық сипатын айтамыз. Демек, экономиканың интернационализациясы
ұлттық экономикалық құбылыстар мен процестердiң халықаралыққа айналуын
бiлдiредi.
"Глобалды" деген сөздiң өзi "бүкiл әлемдi қамтыған", "бүкiл әлемдiк"
және тағы да басқа сондай ұғым бередi. Әлемдiк экономиканың глобализациясы
дегенiмiз, бiрiншi кезекте, экономикадағы ұдайы өндiрiс процесiн
интернационализациялаудың ХЭҚ-ға қатысушы жекелеген субъектiлер басқа
қатысушылардың экономикалық мүддесiн әсер етпей шешiм қабылдай алмауы
сатысын бiлдiредi.
Экономикалық процестердiң глобализациясы ХЭҚ-ң әлемнiң барлық жерi мен
елдерi арасында бiр қалыпты дамуын бiлдiрмейдi. Адамзат даму тарихы
барысында әлемнiң түрлi бөлiктерiнде экономикалық өсудiң өзiндiк
"нүктелерi" пайда болды. Ол өз шеңберiне басқа елдер мен мемлекеттердi
тартып, халықаралық деңгейде өзiне бiрнеше елдер мен мен халықтарды
енгiзiп, қарқынды шаруашылық байланыстары бар әлемнiң белгiлi бiр аудандары
мен аймақтары пайда бола бастады.
Қазiргi экономикалық әдебиетте бұл процесс әлемдiк экономикадағы
аймақтандыру деп аталады. Аймақтандыру бiздiң ғасырымыздың екiншi
жартысында қарқынды дами бастады.
Латын тiлiнен алынған "регион", ("аймақ") сөзi облыс, ел мағынасын
бередi. Қазiргi жағдайда бiр-бiрiнен әр түрлi нышандармен ерекшеленетiн
белгiлi бiр территория, ал халықаралық қатынаста өзiнiң экономикалық-
географиялық, саяси, ұлттық және тағы басқа белгiлерi бойынша жақын
елдердiң топтары ретiнде қолданылады.
Аймақтық бiрлестiктер мемлекеттiң экономикалық өсу жағдайын қамтамасыз
ету мақсатымен жасалуы мүмкiн, екiншi жағдайында экономикалық өсу
нәтижесiндегi экономикалық қатынастар белсендiлiгi туындап, оны кейiн
мемлекетаралық келiсiмдер арқылы тiркеу жүргiзiлуi мүмкiн. Ол процестi
қазiр Азия-Тынық мұхит аймағында көруге болады.
Қазiргi заманғы әдебиетте ең дамыған үш аймақ туралы көп айтылады: ол
Солтүстiк Америка, батыс Еуропа мен Жапония. Бұл басқа экономикалық
қатынастар саласынан болғанымен, бұл жерлерде аймақтық процестер айқын
көрiнуiн ешкiм терiске шығара алмайды. Бiр ел бiрнеше аймақтық топ мүшесi
болуы мүмкiн. Мысалға: Қазақстан республикасы ТМД, Кедендiк Одақ (Ресей,
Буларусь, Қырғызстан, Тәжiкстан), Бiртұтас экономикалық Кеңiстiк
(Қырғызстан, Өзбекстан), экономикалық ынтымақтастық ұйымының (Түркия, Иран,
Пәкiстан, Әзербайжан және Орта Азия мемлекеттерi) мүшесi болып, соның
әрқайсысында өзiнiң арнайы экономикалық мәселелерiн шешуге тырысуда.
Қазақстан Республикасының қазiргi әлемдiк экономика құрылымындағы орны
Экономикалық-географиялық және табиғи нышандары.
Территориясы жағынан Қазақстан Республикасы әлемдегi ең iрi мемлекеттер
қатарына жатады. Оның көлемi 2724,9 мың шаршы км. болып, әлемнiң екi
бөлiгiне орналасқан, көбi Азияда және аз бөлiгi Еуропада. Территориясы
бойынша ТМД елдерiнде 2-шi, дүниежүзiнде 9-орында тұр. Әлемде одан iрi
мемлекеттер қатарына Ресей (17075) Канада (9976), АҚШ (9809), Қытай (9560),
Бразилия (8510), Австралия (7713), Үндiстан (3290) және Аргентина (2770)
кiредi. Мектептiң географиялық оқулықтарында Қазақстанға Батыс Еуропа еш
қиындықсыз орналаса алады деп айтылған едi. Қазақстанның төмендегiдей
елдермен ортақ шекаралары бар: Ресеймен (шекара ұзындығы 6467 км);
Өзбекстан (2300); Қытай (1460); Қырғызстан (980); Түркiменстан (380).
Каспий теңiзi бойынша Иран және Әзербайжанмен (теңiз шекарасы 600 км.)
көршiлес болып отыр.
Елдiң географиялық орналасуы дүниежүзiлiк шаруашылыққа енудiң маңызды
факторы екенi белгiлi. Ал Қазақстанның геоэкономикалық жағдайына мамандар
түрлi баға беруде. Бiреулерi оны әлемдiк мұхитқа шығатын жолы
болмағандықтан, әлемдегi ең арзан халықаралық транспорт – мұхиттық
тасымалдауды пайдалану мүмкiн еместiгiн сәтсiз деп санауда. Басқалары
керiсiнше, ел Еуразия құрлығының ең ортасында тиiмдi орналасып, одан елеулi
экономикалық пайда ала алады деп есептеуде. Шынында Қазақстан бiр-бiрiмен
қатынастары осы территория арқылы жақын болатын, бiрнеше дамыған және тез
дамып келе жатқан аймақтар ортасында орналасқан. Бұл экономикалық
байланыстарға бiр жағынан Батыс Еуропа мен Таяу Шығыс және Шығыс пен
Оңтүстiк-Шығыс Азия арасында, екiншi жағынан (Шығыс-Батыс транспорттық-
коммуникациялық коридоры) Ресеймен Солтүстiк Еуропа, Орта және Оңтүстiк
Азия (Солтүстiк-Оңтүстiк транспорттық-коммуникациялық коридоры) кiредi.
Сөйтiп Қазақстан әлемдiк мұхитқа шығатын жолы болмағанымен, халықаралық
темiржол, автомобиль, уәе және құбыр тасымалдау мен коммуникациялық қызмет
көрсетудiң зор потенциалына ие болады.
Халқы. 1999 жылдың қаңтарында халықаралық талаптарға сәйкес,
Қазақстанда соңғы халық санағы жүргiзiлдi. Соның нәтижесiнде 15048,8 мың
нақты және 14952,4 мың тұрақты өмiр сүретiн адамдар тiркелген. 1999 жылы
халықтың 1 шаршы км-ге орташа тығыздығы 5,5 адам болды. Сөйтiп, Қазақстан
әлемнiң халқы ең сирек орналасқан мемлекеттердiң бiрi болды. Көптеген
дамушы елдерге қарағанда, елiмiздiң халқы соңғы онжылдықта тұрақты түрде
азаюда. 1989 жылы Қазақстанда 16199,2 мың халқы болса, 1999 жылы ол 7,7
пайызға қысқарды. Егер экономикалық өсу қарқынды болған жағдайда,
мемлекетiмiз еңбек ресурстарының тапшылығына кезiгуi мүмкiн. Басқа жағынан
қарағанда, экономикалық даму үшiн пайдалы фактор ретiнде Қазақстанда халық
бiлiмдiлiгi мен кәсiптiк-мамандану деiгейiнiң жоғарылығын атап кету керек.
1996 жылы Әлемдiк Банк жүргiзген зерттеулерiнiң нәтижелерi бойынша, ер
жеткен азаматтардың бiлiмдiлiгi 97,5 пайыз. Ал ОЭСР (нарықтық экономикасы
бар өндiрiсi дамыған елдерде) – 96 пайыз, ал Қазақстан кiретiн орта табысы
бар елдерде – 79 пайыз ақ болды. 90-жылдар ортасында Қазақстанда бiлiмге
жiберiлген орташа жылдар саны 11,4 жыл болды. Бұл көрсеткiш әлемдегi жоғары
көрсеткiштерiнiң бiрiне жатады.
Бiрақ Қазақстанның негiзгi үмiтi – оның уникалды табиғи ресурстары.
Әдетте бiрiншi кезекте пайдалы қазбалар аталады, бiрақ бүгiнгi халқы көп
әлемде, тиiмсiз табиғи-климаттық жағдайларға қарамастан, елдiң негiзгi
байлығы – жер ресурстары болып табылады. Республикамыздың ¾ бөлiгiнен
астамы шаруашылық өндiрiсi үшiн жарамды болып, оны тиiмдi пайдалану
Қазақстанды iрi ауылшаруашылық аймағының бiрiне айналдыруы мүмкiн. Әрине
бұл үшiн уақыт пен керектi экономикалық шарттар қажет. Ал жақын
болашағымызға көз салсақ, шынында ол уникалды пайдалы қазбалар
ресурстарымен байланысты.
Ел территориясы әлi де толық зерттелмегенiне қарамастан, бұл жерде
көптеген пайдалы қазбалар қорлары табылды. Мұнайдың мүмкiн қорлары 10-нан
22 млрд. тоннаға дейiн, табиғи газ 2 трлн м3 аса мөлшерде бағалануда. Хром
рудасы қоры бойынша Қазақстан ОАР (ЮАР)-дан кейiн екiншi орында, Вольфрам
(әлемдiк қордың 30 пайыз), қорғасын (19 пайыз), марганец (30 пайыз), цинк,
күмiс қорлары бойынша бiрiншi орында тұр. Алтынның қоры бойынша әлемдегi
алтыншы орында. Одан басқа Қазақстанда көмiрдiң (4,5 млрд. т.б.); темiр
рудасы (әлемдегi 6 орын); уран (әлемдiң қордың 25 пайызын), полиметалл
рудалары, фосфориттер және тағы басқа пайдалы қазбалардың бай қорлары бар.
Барланған негiзгi пайдалы қазбалардың баланстық қорларының болжамдық құны
11 трлн. АҚШ долларына бағалануда. Сондықтан Қазақстанның халықаралық еңбек
бөлiнiсiнде өз пайдалы қазбаларына үмiт артуы кездейсоқ емес. Бұл Хекшер-
Олин теориясына сәйкес келедi.
Ұлттық валюта мен инфляция: Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы –
теңге (100 тиын) Қазақстан Республикасының Президентi Н.Назарбаевтың
жарлығымен 1993 жылдың 15 қараша күнi енгiзiлдi.[7] Оған дейiн Қазақстан
КСРО мен Ресей Федерациясының 1961-1992 жылғы үлгiсiндегi банкноттарды
пайдаланған. Ұлттық валюта енгiзуге құрылған Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк комиссия қаулысымен 1961-1992 жылдардағы үлгiдегi 500 сомды 1
теңгеге теңестiрiлген валюта курсын енгiздi. Сол кездегi сомның курсы
бойынша 1 долларға 5 теңге теңестiрiлдi. Жалпы теңгедоллар курсының сандық
өзгерiсiн былай көрсетуге болады: 1993-5; 1994-36; 1995-61; 1996-68; 1997-
76.
Қазақстан Республикасының үкiметi мен Ұлттық банк реттелетiн валюта
бағамын ұстанғандықтан, 1998-1999 жылдары 1 долларға 80 теңге бағамы
маңында қалықтады. Бiрақ 1999 жылдың көкек айында бiрқатар iшкi және сыртқы
экономикалық себептермен Ұлттық Банк пен Үкiмет ұлттық валютаны теңге 1
долларға 140 теңге бағамы деңгейiнде тұрақтанды. Ұлттық валютаның
құнсыздануы, негiзiнен, Қазақстан экономикасындағы инфляциялық процестерге
байланысты болды.
Сыртқы қарыз. Қазақстан Республикасы сыртқы қарызы бойынша орташа
сыртқы қарызы бар елдер қатарына кiредi. 1999 жылдың 1 қазан айына
Қазақстан Республикасы үкiметiнiң сыртқы қарызы 2525 млн. доллар болды.[8]
Сыртқы қарызды қайтару мен өтеу Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық мәселесiнiң бiрiне айналуы мүмкiн.
Халықтың нақты табысының төмендеуi.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылық жүйесiне өтуге бағытталған
реформалар, өндiрiстiң құлдырауы мен жоғары инфляциямен ғана емес, сонымен
қатар халықтың негiзгi бөлiгiнiң нақты табысының төмендеуi және бөлудегi
теңсiздiкпен қатар жүредi.
1997 жылы әлемдiк банк өткiзген зерттеу нәтижесiнде, халықтың 34,6
пайызы өмiр сүру минимумы көрсеткiшi негiзiндегi кедейлiк деңгейiнен төмен
өмiр сүрiп отырғаны анықталды.[9] Және бұл көрсеткiш аймақтар мен
тұрғылықты жерлер бойынша қатты өзгешеленедi. Сондықтан Қазақстан
үкiметiнiң алдында халық әлеуметтiк қорғау саясатын күшейту мақсаты тұр.
Реформалар барысы өндiрiс сферасы мен жалпы iшкi өнiмде үлкен
шығындармен өткенiнiн атап кету қажет. Бiрақ осы уақыт iшiнде нарықтық
экономика негiздерi қалыптастырылып, маңызды институционалды өзгерiстер
жасалды.
Қазақстанның экспорты мен импорты (млн. доллар)
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Экспорт 1454,7 1485,5 3230,6 4974,4 6230,4 6674,0 5936,1 2119,7
Импорт 570,0 471,6 3561,2 3781,0 4261,3 7451,0 7737,1 2828,2
Баланс 884,7 -1013,9 -330,6 1193,4 1969,1 -777,0 -1801,0 -708,5
ЖIӨ қысқарғанымен, сыртқы сауда айналымы бiркелкi болмаса да, өсуде.
Қорыта келгенде, Қазақстан көптеген экономикалық көрсеткiштерi бойынша
дамушы елдер қатарына кiретiн, табиғи ресурстарға бай және өндiрiсi бiршама
дамыған, ашық экономикалық рынок құруға талаптанушы және дүниежүзiлiк
шаруашылықта өз орнын iздеушi өтпелi экономикадағы ел болып табылады.
Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
Әр түрлi елдер жалпы әлемдiк экономикада жалпы және оның жекелеген
тауар рыноктарында әр түрлi орын алады. Халықаралық сауданың әр бiр
қатысушысы өз мүдделерiн қорғау мақсатында қандай да бiр iс-әрекет атқаруға
тырысады, яғни осы салада белгiлi бiр саясат жүргiзедi. халықаралық сауда
саласында саясаттың негiзгi екi түрi бар:
- халықаралық сауда саясаты;
- сыртқы сауда саясаты.
Халықаралық сауда саясаты – халықаралық сауда саласында жалпылама
қабылданған саясат. Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымы (ДСҰ) жүргiзедi және ол әлем
елдердiнiң көпшiлiгi тарапынан қолдау тауып отыр. Мұндай саясатқа
халықаралық сауданы ырықтандыру жатады.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттiң басқа елдермен сауда
қатынасына бағытталған iс-әрекетi түсiндiрiледi. Сыртқы сауда саясатының
негiзгi мақсаттары:
( осы елдiң халықаралық еңбек бөлiнiсiне кiруiнiң дәрежесi мен әдiсiн
өзгерту;
( экспорт пен импорт көлемдерiн өзгерту;
( елдi қажеттi ресурстармен қамтамасыз ету (шикiзат, энергия және
т.б.);
( экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негiзгi екi бағыты бар:
( еркiн сауда саясаты;
( протекционизм.
Еркiн сауда саясаты таза күйiнде мемлекеттiң сыртқы саудаға тiкелей
араласудан бас тартып, рынокқа негiзгi реттеушi ролiн жүктеуiн бiлдiредi.
Еркiн сауда оң саяси салдарға әкеледi, өйткенi елдердiң өзара
байланыстылығы күшейiп, бiр-бiрiне дұшпандық әрекетiнiң мүмкiндiгiн
төмендетедi.
Еркiн сауда саясатының жүргiзiлуi экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкiндiк бередi. Iс
жүзiнде, еркiн сауда саясаты таза күйiнде ешқашан және еш жерде қолданылған
жоқ.
Протекционизм – отандық экономиканы шетелдiк бәсекелестерден қорғауға
бағытталған саясат. Еркiн сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегi
рыноктық күштердiң еркiн iс-әрекетi жоққа шығарылады, өйткенi әлемдiк
рыноктағы жекелеген елдердiң экономикалық потенциалы мен бәсекеге
жарамдылығы әр түрлi, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған
елдер үшiн рыноктық күштердiң еркiн iс-әрекетi пайдасыз болуы мүмкiн.
Протекционизм елде белгiлi бiр салалардың дамуына көмектеседi. Аграрлы
елдерде протекционизм көбiнесе индустриализацияның қажеттi шарты болады.
Одан басқа, протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етедi. Бiрақ бұл
саясатты ұзақ мерзiм бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледi,
өйткенi шетелдiк бәсеке болмаса, жергiлiктi кәсiпкерлердiң техникалық
деңгейi мен өндiрiс тиiмдiлiгiн жоғарылатуға ынтасы төмендейдi.
Кедендiк тарифтер
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негiзгi құралы болып кедендiк
тарифтер саналады.
Кедендiк тариф – бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тiзiмi.
Кедендiк баж салығы деп мемлекеттiк шекараны өту кезiнде тауарлардың
импорты мен экспортына салынатын салығы түсiнiледi.
Импорттық салықтар механизмiнiң кiшi ел экономикасына iс-әрекетiн
қарастырайық. Қазақстанда қандай да бiр тауардың мысалға мақта өндiрiс мен
тұтынуы жүзеге асырылады дейiк.
Р
S
Р0
Рt
Рw
D
Q1 Q3 Q0 Q4 Q2 Q
Сурет. Импорттық тарифтердiң iс-әрекетiнiң механизмi
Суретте S түзуi мақтаның ұсынысын, Д түзуi – сұранысты, ал Р0 – iшкi
рыноктың бағасын (тепе-теңдiк баға) өндiрiлген және тұтынылған мақта
мөлшерi Q0-ге тең болады. Бұл жағдай автар-қиялық экономикада пайда болуы
мүмкiн.
Тарифтердiң бағаларға әсер етуii iшкi сұраныс пен әлемдiк ұсыныс
көлемiнiң арақатынасына байланысты болады. Әлемдiк ұсынысқа қарағанда аз
сұранысы бар Қазақстан мемлекетi қойған тариф әлемдiк бағаны төмендете
алмайды. Ал iшкi баға тарифтiң толық сомасына өседi.
Әлемдiк бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында, баж салығы
импорттаушы елде тауар бағасын жоғарылатып, экспорттаушы елде төмендетедi.
Баға өзгерiсiнiң нәтижесiнде тұтынушылар импорттаушы елде ұтылса,
экспорттаушы елде ұтады. Өндiрушiлерге келсек, жағдай керiсiнше болып,
импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендiк баж салығын
енгiзген мемлекет болса, табыс алады.
Нақты кедендiк қорғау көлемi дайын өнiм мен шикiзатқа баж салығы
көлемдерi арасындағы айырма мен дайын өнiмдегi шикiзат үлесi көп болуымен
байланысты жоғарылай түседi. Кедендiк қорғау тиiмдiлiгiнiң деңгейi мынандай
формуламен анықталады:
Бұл жерде: t-дайын импорт өнiмiне салынатын кедендiк баж салығының
номиналды деңгейi:
а1 – тарифтiң жоқ жағдайындағы аяққы өнiм бағасындағы импортталған
шикiзат құнының көлемi;
t1 – импортты шикiзатқа салынатын номиналды тарифi.
Кедендiк баж салығы төмендегiдей критерийлер бойынша бөлiнедi:
1) Тауар қозғалысының бағыты бойынша.
Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттық, экспорттық және
транзиттiк баж слығы болып бөлiнедi. Көбiнесе импорттық баж салықтары
кездеседi. Өйткенi олар ұлттық өндiрiстi, iшкi бағалар деңгейiн қорғау мен
фискалды және саяси мақсаттарда кең қолданылады.
2) Баж салығын орнату әдiсi бойынша.
Орнату әдiсiне сәйкес баж салықтары адвалорлы, спецификалық және құрама
болып бөлiнедi. Әлемдiк саудада кең тараған тауар бағасына байланысты пайыз
мөлшерiмен орнатылатын баж салығын адвалорлы (бағалық) салық деп атайды.
Спецификалық (арнайы) кедендiк баж салығы өлшем бiрлiгiнiң абсолюттi
мағынасында орнатылады.
Құрама (комбинированный), аралас баж салықтары жоғарыда көрсетiлген екi
әдiспен орнатылады.
3) Баж салықтарының iс-әрекет бағыты бойынша.
Iс-әрекет бағыты бойынша преференциалды және дискриминациялық баж
салықтары болып бөлiнедi. Преференциалды баж салықтары бiр елдер немесе
қандайда бiр тауарларға тиiмдi жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден
төмен қойылады. Дискриминациялық баж салықтары қандай да бiр ел немесе
тауарға қарсы орнатылып, оған тиiмсiз жағдайларды орнатуға бағытталады.
Демпингке қарсы баж салықтары орын толтыру (компенсационный) баж
салықтарының түрi болып табылады. Олар демпингке қарсы қолданылып, бағалар
деңгейiн қалыпты жағдайда ұстау үшiн пайдаланылады.
Экономикалық саясат құралы ретiнде тарифтi қолданудың қарсыластары
тарифке қарсы бiрқатар дәлелдер келтiруде:
1) Тарифтер экономикалық өсудi тежейдi;
2) Тариф-тұтынушыларға салықтық ауыртпалықты ұлқайтады;
3) Импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдiң
экспортына нұқсан келтiредi;
4) Тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейiнiң қысқаруына әкеледi;
5) Тарифтердi бiр жақты енгiзу көп жағдайда сауда соғыстарына әкеледi.
Ал тарифтердi жақтауға мынандай дәлелдер келтiрiледi:
1) Тариф – жас салаларды қорғайды;
2) Тариф – жергiлiктi өндiрушiлердi ынталандыру құралы;
3) Тариф – бюджеттiк түсiмдердiң маңызды көзi;
4) Тариф – ұлттық қауiпсiздiктi, елдiң халықаралық беделiн қорғайды.
Тарифтiк емес кедергiлер
Тарифтiк емес кедергiлер үш топқа бөлiнедi:
1) белгiлi бiр отандық өндiрiс салаларын қорғауға бағытталған импортты
тiкелей шектеу шаралары: квоталар, лицензиялар, орнын толтыру
(компенсационные) алымдары, импорттық депозиттер, және демпингке қарсы және
орнын толтыру (компенсационные) баж салықтары;
2) тiкелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталмаған, бiрақ сондай нәтижеге
әкелетiн әкiмшiлдiк шаралар: кедендiк құжаттарды дайындау, техникалық және
санитарлық стандарттар мен нормлар, тауарды орау мен таңбалауға қойылатын
талаптар т.б. сияқты.
3) Сыртқы сауданы шектеуге тiкелей бағытталмаған; бiрақ сол нәтижеге
әкелетiн басқадай шаралар:
Квоталар мен лицензиялар.
Квота (контингент) деп – белгiлi бiр кезеңде импорттық немесе
экспорттық тауарға құнын немесе мөлшерiн шектеудi түсiнемiз. О-ге тең квота
қойылған жағдайда, импортқа немесе экспортқа тыйым салыну, басқаша айтқанда
эмбарго орын алады. Квота импорт пен экспорт мүмкiндiктерiнен жоғары
деңгейде де қойылуы мүмкiн. Бұл жағдайда квота шектеу емес, тауардың
қозғалысын бақылау әдiсi болып табылады.
Квоталар көбiнесе лицензия негiзiнде бөлiнiп, осы жағдайда ол экспорт
пен импортқа рұқсат болып табылады.
Басқадай тарифтiк емес шектеулер.
Мемлекет валютаны пайдалану әдiсiн (мемлекетке валютаны сатуға мәжбүр
ету және т.с.с.) анықтауға валютамен төлеуге рұқсат алуға мiндеттеуi сияқты
валюталық шектеулер орнатуы мүмкiн. сыртқы сауданы шектеуде басқа да
тарифтiк емес шектеулер қолданылуы мүмкiн. Мысалға: сыртқы саудадағы
мемлекеттiк монополия, жергiлiктi шикiзатты пайдалану талаптары,
экспорттаушыларға салық жеңiлдiктерiн беру және т.б.
Экспорттық субсидия дегенiмiзде мемлекеттiң кәсiпорындардың экспортын
ынталандыру мен олардың өнiмдерiнiң шет ел рыноктарында бәсекелестiгiн
жоғарылатуға, басқаша айтқанда пайда мөлшерiне әсер етпестен экспорт
бағаларын төмендетуге мүмкiндiк беру жолдарын түсiнемiз. Ол көмек көбiнесе
ақшалай формада болады.
Дүниежүзiлiк сауда ұйымы (ДСҰ)
Қазақстан Дүниежүзiлiк сауда ұйымына мүше болуға дайындалуда. 1996
жылдың қаңтар айында қазақстан Республикасы ДСҰ Секретариатында ресми
өтiнiшiн жолдаған болатын. Осы кезден бастап Қазақстанның Жүниежүзiлiк
сауда ұйымына кiру туралы ұзақ та, көпжақты келiссөздер жүргiзiле бастады.
Бұл елiмiздiң экономикасы үшiн зор мәнге ие болатын, күрделi де, маңызды
процесс.
ГАТТ құрылу себептерi мен мақсаттары, жүзеге асыру принциптерi.
Сауда мен тарифтер бойынша Басты келiсiм (ГАТТ) 1947 жылы халықаралық
сауданы реттейтiн глобалды ұйым ретiнде құрылды.
ГАТТ құрылуының негiзгi мақсаты халықаралық сауданың ашықтығы мен
қауiпсiздiгiн, төмендегiдей жолдармен қамтамасыз ету болып табылған;
( кедендiк және басқадай саудалық шектеулердi жою;
( халықаралық саудадағы дискриминацияны жою;
( нақты табыс, сұранысты, сауда айырбасын жоғарылату.
Осы Келiсiмнiң басты мақсаты болып елдер арасындағы сауда қатынастарын
көпжақты негiзде реттеудi қамтамасыз ету табылады.
ГАТТ негiзгi ережелер мен принциптер жинағынан, тарифтi анықтайтын
тiзiмдер мен қосымшалардан, қосымша шешiмдер мен мәжiлiстерден, жекелеген
келiсiмдерден тұрады. ГАТТ-ың негiзгi iс-әрекет механизмi көпжақты сауда
"раундтары түрiнде өтiп, ол жерде халықаралық сауданы реттеудiң жаңа
нормалары мен ескiлерiнiң қайта қаралуы жүзеге асырылады.
ГАТТ iс-әрекет негiздерiне төмендегiдей прициптер салынған:
( Өзара саудада ең тиiмдi жағдай жасау мен дискриминацияламау. Бұл
прицнип ГАТТ-қа қатысушы елдiң кез келген өнiмге берген артықшылықтары мен
жеңiлдiктерi басқа да қатысушы елдерге арналған немесе ол елде шығарылатын
балама өнiмге таралуын етедi.
( Ұлттық режим қатысушы елдердiң iшкi салық пен алымдар саласындағы
ұлттық тауар режимiн шет елдiк тауарларға да қоюы қажет екенiн белгiлейдi.
( Халықаралық сауданы реттеу мөлшерлiк шектеу емес, кедендiк тариф
арқылы жасалуы тиiс.
( Көпжақты сауда келiссөздерi барысында кедендiк тарифтердiң бiрте-
бiрте төмендеуi, өзара көнулерге (уступки) бару.
ГАТТ өзiнiң өмiр сүру кезеңiнде негiзiнен кедендiк тарифтермен
айналысқан. Құрылу кезiнен бүгiнгi күнге дейiн ГАТТ шеңберiнде сегiз
тарифтiк конференция өткiзiлiп, онда тарифтi төмендету бойынша үлкен
жұмыстар атқарылды.
"Уругвайлық" раунд және Дүниежүзiлiк сауд ұйымының (ДСҰ) құрылуы.
Соңғы Уругвай рауындының келiссөздерiнiң нәтижесiнде халықаралық
сауданың көпжақты жаңа жүйесiн құрылып, ГАТТ Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымымен
(ДСҰ) алмастырылды.
1994 жылы Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымын құру туралы келiсiмге қол қойылып,
ол 1995 жылы жұмыс iстей бастайды.
ДСҰ-ның ГАТТ-тан принципиалды айырмашылығы бар:
1. Егер ГАТТ таңдалған ережелер мен келiсiмдер жинағы мен келiсiмдер
жинағы мен Секретариаттан тұрса, ал ДСҰ барлық мүше елдер үшiн белгiлi бiр
мiндеттемелерi бар тұрақты iс-әрекет ететiн ұйым болды.
2. ГАТТ уақытша сипатта болса, ДСҰ мiндеттерi тұрақты болып табылады.
3. ГАТТ ережелерi тек тауарлар саудасына таралса, ДСҰ онымен қатар
қызмет көрсету мен интеллектуалды меншiктiң халықаралық айырбасын реттейдi.
ДСҰ төмендегiдей қызметтердi атқарады:
( көпжақты келiсiмдерге байланысты әкiмшiлiк жұмыс;
( әлемдiк сауда жағдайын бақылау және кеңс беру;
( Халықаралық сауда палатасы (МТП) үшiн форум ролiн атқару;
( сауда таластарын реттеудiң механизмiн қамтамасыз ету;
( мемлекеттердiң сауда саясатына бақылау жасау;
( басқа халықаралық ұйымдармен қарым-қатынас жасау.
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының кейбiр аспектiлерi
Бұрынғы КСРО елдерiмен сауда, негiзiнен, екi жақты үкiметаралық
келiсiмдерiмен реттелiп, клиринг негiзiнде жүзеге асырылды. Қазақстанның
сыртқы экономикалық және сыртқы сауда саясаты, оның егемендiк алуы мен
экономикалық реформаларды жүзеге асыруы барысында қалыптасты. Тәуелсiз
сыртқы сауда саясаты – республиканың әлемдiк қауымдастыққа кiруiнiң қажеттi
шарты болып табылады.
1995 жылы ҚР сыртқы саудасын ырықтандыруда мынандай қадамдар жасалды:
ұлттық және жеке қауiпсiздiк, денсаулыққа деген көзқарастарға байланысты
бiрқатар тауарлар тiзiмiнен басқа, барлық экспорттық және импорттық
квоталар алынып тасталынды; стратегиялық тауарлардың сыртқы саудасына
монополия жойылды; экспортерлердiң валюталық табысының мiндеттi сатылуы
тоқтатылды; биржалық және аукциондық сауда ұлғайтылды.
Бүгiнгi күнi Қазақстанның 120 астам елдермен сауда қатынастары бар.
Оның негiзгi партнерлерiне Ресей, ТМД елдерi, Голландия, Швейцария,
Германия, АҚШ, Канада, Түркия, Корея және т.б. елдер кiредi. ҚР импорттық
құрылымның басым бөлiгi дайын өнiм, машина, құрал-жабдық, халық тұтыну
тауарлардан тұрды.
Қазiргi уақытта ҚР сыртқы саудасының даму бағыттарына:
( импорт құрылымын рационализациялау;
( жергiлiктi өндiрушiлердi ынталандыру үшiн протекционистiк саясат
жүргiзу;
( өндiрiстi жаңарту үшiн қазiргi заманғы технология мен құрал-жабдықтар
импортын ынталандыру.
ҚР сауда байланысы (жинақталған) млн. АҚШ долларымен
1995 ж. 1996 ж. 1997 ж. 1998 ж.
Сауда балансы -222,4 -326,3 -385,4 -807,7
Экспорт 5164,3 6291,7 6768,5 5780,9
Импорт -5386,7 -6617,9 -7153,9 -6588,6
ҚР сауда байланысы (ТМД елдерiмен) млн. АҚШ долларымен
1995 ж. 1996 ж. 1997 ж. 1998 ж.
Сауда балансы -222,7 -484,8 -192,5 -897,9
Экспорт 2989,9 3533,5 3246,1 2532,7
Импорт -3216,0 -4018,3 -3438,7 -3430,6
ҚР сауда байланысы (басқа елдерiмен) млн. АҚШ долларымен
1995 ж. 1996 ж. 1997 ж. 1998 ж.
Сауда балансы -4,7 -158,5 -192,8 -90,2
Экспорт 2175,4 2758,1 3522,4 3248,2
Импорт -2170,7 -2599,6 -3715,2 -3158,0
1999 жылдың екiншi жартысынан бастап Қазақстандағы экономикалық
жағдайдың жақсаруы жүзеге асып, экономикалық өсу басталды. Бұл үкiметтiң
сыртқы экономикалық iс-әрекеттi реттеудегi сауатты әрекетi, теңгенiң еркiн
жүзеге жiберiлуi, шикiзатқа әлемдiк бағаның өсуi мен әлемдiк қаржы
нарықтарында жағдайдың жақсаруына байланысты болды.
2000 жыл Қазақстан үшiн барлық жағдайда ұтымды болды да, көптеген
макроэкономикалық көрсеткiштер жоғары деңгейге жеттi. 2000 жылдың 1
тоқсанында экспорт 1960 млн. АҚШ долларына жетiп, ол 1999 жылдың 1
тоқсанының 190,7% және 4 тоқсанының 97,5% құрады. Импорт болса 1550 млн АҚШ
доллары болып, 1999 жылдың 1 тоқсанының 112% және IV тоқсанның 96,7%
құрады.
Еңбек миграциясының теориялық негiздерi
Еңбек миграциясының түсiнiгi мен түрлерi
Еңбек миграциясы – адамзаттың өмiр сүру сияқты көне құбылыс.
1880 жылға дейiн Батыс Еуропа, Англия, Германия және Швецияның бiр
бөлiгiнде ескi имиграция деп аталатын миграция басым болды. Осы кезеңде iрi
машина индустриясы дамуына байланысты ағымдағы халықтың тығыздығы, әсiресе
аграрлық халық тығыздығы басым болды. Сөйтiп миграциялық ағымдар АҚШ-қа,
Австралияға, Канадаға бағытталды.
Жаңа миграция кезеңi американдық өндiрiстiң артта қалған Шығыс және
Оңтүстiк Еуропадан, Австро-Венгрия, Италия және Россиядан жұмысшыларды
әкелуiнен басталды.
Еңбек миграциясы – бұл еңбекке жарамды халықтың қандай да бiр қоғамның
экономикалық қажеттiлiгiне айналған, еңбек күшiн қажет ететiн орындарға
байланысты қозғалысы.
Миграцияны iшкi және сыртқы миграцияға бөледi.
Халықаралық миграцияға иммиграция, эмиграция, реэмиграция,
бiлiмдiлердiң кетуi, миграциялық сальдо ұғымдары тән.
Иммиграция – жұмысшы күшiнiң басқа елге, жұмысқа немесе оқуға белгiлi
мерзiмге орналасу мақсатымен келуi немесе жұмысшылар импорты.
Эмиграция – жұмысшы күшiнiң экспорты, басқаша айтқанда шетелде жұмыс
орындарын алу мақсатымен елден кетуi.
Реэмиграция – эмигранттардың Отанына тұрғылықты өмiр сүру үшiн қайтып
келуi (оралмандар).
Миграциялық сальдо – кетiп қалған және келген мигранттар арасындағы
айырма. Егер эмиграция иммиграциядан көп болса, миграциялық сальдо терiс
болып, елден жұмысшы күшiнiң кетуi байқалады. Ал егер эмиграция
иммиграциядан аз болса, миграциялық сальдо оң болып, елге жұмысшы күшiнiң
келуi байқалады.
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының топтастыруына сәйкес, сыртқы миграцияның
төмендегiдей түрлерi бар:
1. Қайтпайтын – тұрғылықты мекендеуге бағытталған миграция. Миграцияның
бұл түрi белгiлi бiр жағдайларда АҚШ, Канада, Австралия, Германия,
Израильде рұқсат етiлген.
2. Маусымдық – қабылдаушы елде бiр жылдан кем уақытқа төлемдi жұмыс
табу үшiн келген, уақытша немесе маусымдық мигранттар болып табылады.
3. Маятниктi мигранттарды "фронтальерлер" деп атайды. Жұмысшы-
фронтальер-мигранттар күн сайын көршi мемлекетте жұмыс iстеу үшiн шекарадан
өтедi.
4. Амалсыз миграция. Амалсыз миграция экономикалық емес себептерден
болса да, ол эмиграция мен иммиграция елдерiнiң дамуына әсер ететiн еңбек
ресурстарының қайта бөлiнуiне әкеледi.
Мигранттардың заңды статусы бойынша, халықаралық миграция ресми және
заңсыз болып бөлiнедi.
Заңсыз мигранттар – елге жұмыс iздеу барысында, заңды (жеке шақырулар,
турист ретiне) немесе заңсыз негiздерде келiп, жұмысқа орналасқан адамдар.
Рұқсатсыз орналасқандар заңсыз деп саналады.
Халықаралық миграцияға бiрқатар заңдылықтар тән:
1. Миграция процесiнде басты орынды еңбек миграциясы алады.
Мемлекетаралық миграцияда, қазiргi еңбек күшi рыногында еңбек
детерминантасы басты болып табылады.
2. Халықаралық миграция қоғамның әлеуметтiк-экономикалық өмiрiнде
күнделiктi құбылыс болды. Бұл процесс қалыпты түрде дамуда. Әлемдiк
миграция айналымына көптеген елдердiң жұмысшылары қатысуда. Сондықтан
капитал, тауар рыноктарымен бiрге халықаралық еңбек күшi рыногы пайда
болып, оның негiзгi қозғаушы күшi еңбек миграциясының процесi болды.
3. Заңсыз миграцияның кең ұлғаюы байқалуда.
4. Мигранттар арасында жоғары маманданғандардың үлесi өсуде.
Еңбек күшi миграциясының теориялары
Бiрқатар ғалым-экономистердiң пiкрiнше, халықаралық еңбек миграциясы –
бұл басқа елдiң территориясындағы еңбек iс-әрекетiмен байланысты халықтың
территориялық қозғалысының барлық түрлерiнiң жиынтығы.
ХХ-ғасырдың 80-90 жылдары неолиберализм тұрғысынан халықаралық
миграцияны зерттеу кең таралды.[10] Бұл жерде миграция адам капиталының
қозғалысының моделi ретiнде көрсетiлдi. Бұл концепцияның негiзгi қағидасы
Дж.Саймонның "Иммиграцияның экономикалық салдары" еңбегiнде көрсетiлдi. АҚШ-
ты мысал ретiнде ала отырып, Дж.Саймон мынаны дәлелдедi:
1. Иммигранттар отбасы – инвестиция үшiн тиiмдi объект. Иммигранттар
жанама (сұранысты кеңейту арқылы) және жаңа бизнестi дамыту арқылы тiкелей,
жаңа жұмыс орындарын жасақтауға ықпал етедi.
2. Иммиграция жалақы мен табыс бөлiнудiң орта деңгейiне елеулi әсер
бермейдi. Тек жекелеген жағдайларда белгiлi кәсiптiк төмендеуiне әкеледi.
Бәсекелестiк күшеюiнен бiр мамандық өкiлдерi ұтылса да, жалпы алғанда,
қоғам ұтыста болады.
3. Халықаралық еңбек миграциясы өндiрiс факторларының тиiмдi
пайдалануына әсер етедi.
4. Донор-елдерде ақша аудару түрiндегi мигранттардан түсетiн валюталық
қаржылар оң әсерiн бередi.
Еңбек күшiнiң халықаралық миграциясындағы
еңбек рыногының орны
Еңбек күшi рыногының үш типi болады: жергiлiктi (аймақтық), ұлттық және
халықаралық. Жергiлiктi (аймақтық) еңбек рыногына мыналар тән:
1. Еңбек ресурстарының бiр бөлiгiнiң шетелге кетуi жергiлiктi деңгейде
өте қатты бiлiнедi. Ол жекелеген кәсiптiк-мамандық топтар, салалар,
территорияда бiлiнiп, еңбек ресурстарының құрылымдық тапшылығының пайда
болуына әкелуi мүмкiн.
2. Иммиграция жаңа жұмыс орындарын жасақтауға көмектеседi.
Миграцияның оң және терiс әсерi ұлттық еңбек рыногында жақсы байқалады:
1. Еңбек күшi миграциясы жергiлiктi еңбек рыноктарындағы шиеленiстi жоя
алады.
2. Сыртқы еңбек миграциясы еңбек күшiнiң сапалық құрылымының өзгеруiне
әсер етедi.
3. Миграция маманданған және маманданбаған жұмысшы күшi тапшылығын
жоюдың көзi ретiнде табылады. Ұлттық еңбек рыногының тиiмдi дамуы тек еңбек
күшiнiң еларалық қозғалысының еркiндiк жағдайында болуы мүмкiн.
4. Жоғары бiлiктi мамандардың шетелге "ауып кету".
Халықаралық еңбек рыногында:
1. Миграция ұсыныс пен сұраныс механизмiнiң тәсiлi ретiнде көрiнедi.
2. Миграция жергiлiктi рыноктарды мамандық, кәсiп, мамандық деңгейi
бойынша қамтамасыз етедi.
3. Ол ұлттық рыноктарда жұмысшы күшi санын реттеу функциясын атқарады.
Еуропалық (құрылықтық) моделi – жұмысшының құқықтық қорғалуының жоғарғы
деңгейiмен, жұмыс орындарын сақтауға бағытталған еңбек құқығының қатал
ережелерiмен, салалық тарифтiк реттеумен, төлемақының салыстырмалы заңды
түрде белгiленген деңгейiнiң жоғарылығымен және салыстырмалы аз
дифференциямен сипатталады.
Англосаксондық модельге (Англия, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия) еңбек
және азаматтық құқықтар ұқсастығы, жұмыс берушiнiң жұмысқа алу мен босату
мәселесiндегi еркiндiгi, сала мен аймақ деңгейiнде емес, кәсiпорын, фирма
деңгейiнде жеке-дара келiсiм қатынастардың басым болуы, еңбек күшiнiң
мобильдiлiгiнiң жоғарылауы, төлемақының жоғары дифференцациясы тән болды.
Бұл модель жаңа жұмыс орындарын жасақтау мен жұмыссыздықтың азаюына әсер
етедi.
Қытайлық модель – мемлекеттiк секторда мемлекеттiк-социалистiк
түрiндегi еңбек қатынастарын қатаң реттеу мен жеке секторда ерте
капиталистiк қатынастарға ұқсас, ешқандай құқықтық реттеуi жоқ екi
сектордан тұрады.
Скандинавтық модель – көбiнесе шведтiк деген атаумен белгiлi,
экономиканың әлеуметтiк бағыттылығымен көзге түседi. Ол барлық жұмысшыларды
орташа еңбек ақысы бар жұмыспен қамтамасыз етуге негiзделген.
Жапондық модель – бұл мемлекеттiк, әсiресе сыртқы экономикалық iс-
әрекеттi (шетел азаматтарының кәсiби дискриминациясы) реттеуiмен адам
капиталына, iшкi фирмалық инвестициялардың жоғарғы деңгеi мен ұжымдық
(ынтымақтасу негiзiндегi басқару, жұмыскерлердiң көп бөлiгi үшiн өмiрлiк
жұмысқа алу жүйесi, елеулi әлеуметтiк қорғау, фирмалар мен корпорациялардың
өз қызметкерлерiне қамқорлығы, өмiр бойлық күтiм) сипатталатын дамыған iшкi
еңбек рыногының бiрiгуiмен ерекшеленедi. Жұмыссыздық деңгейi 2-3 пайыз
құрайды.
Экономикалық жағдайлардың iшiнен төмендегiлер ерекшеленедi.
1. Әлемдiк интеграция процесi. Ол қоғамның барлық салаларын қамтиды.
Халықаралық капитал мен тауар рыногының болуы, әлемдiк шаруашылық
айналымға еңбек ресурстарын енгiзiп, әлемдiк еңбек рыногын қалыптастыруға
әсер еттi.
2. Елдердiң экономикалық дамуындағы айырмашылығы. Әлемде бiр жағынан
өмiр деңгейi төмен және жұмыссыздық деңгейi жоғары елдердiң болуы, екiншi
жағынан экономикалық потенциалы жоғары жоғары елдердiң болуы әлемдiк
құрылымдағы теңсiздiкке әкелiп, өз кезегiнде халық қозғалысының бiр себебi
болуда.
3. Еңбек күшiнiң ұсыныс пен сұраныс механизмдегi резервтiк еңбек
армиясының интернационалдандырылуы еркiн жұмысшы күшiнiң қолданылу
жерлерiне қарай қозғалуына әкеледi.
Демографиялық жағдайларға: халықтың көбеюi, яғни дамымаған елдердегi
демографиялық қысым – еңбек ресурстарының артық мөлшерi болса, екiншi
жағынан экономикасы дамыған елдердегi халықтың қартаюы, соған сәйкес бұл
елдердiң еңбек ресурстарының демографиялық толықпауы кiредi.
Саяси құрылыс жұмысшы күшiнiң келуi мен кетуiнiң саяси жағдайларының
негiзiн қалайтын сыртқы саясатты қалыптастырады.
Миграциялық тартылудың негiзгi орталықтары мен ауқымы
Донор ел үшiн эмиграцияның экономикалық салдары
Кез келген елдiң миграциялық заңы екi негiзгi бөлiкке бөлiнедi:
миграциялық және эмиграциялық.
Донор ел – бұл жұмысшы күшiнiң белсендi экспорты бар мемлекет.
Миграциялық сальдосы терiс болады.
Реципиент ел – жұмысшы күшiнiң белсендi ағымы келiп, оның импорты
байқалатын мемлекет. Миграциялық сальдо оң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz