РЕНТАЛАР ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

РЕНТАЛАР ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3
1. АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МӘНІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ 4
2. РЕНТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 6
3. АГРОБИЗНЕС ЖӘНЕ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯ 12
ҚОРЫТЫНДЫ 16
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 17

КІРІСПЕ

1. АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МІНІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ

Аграрлы қатынастар экономикалық теория мен практикада ең маңызды әрі
күрделі мәселе болып табылады.
Аграрлы деген ұғым латын сөзі (agraria — жер деген мағынаны
білдіреді). Жерді иелеиу және колданумен байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастарды аграрлы катынастар дейміз.
Бұл қатынастардың ерекшелігінің өзі сонда, көбінесе бұлар экономикалық
жөне табиғи факторлардың өзара іс-әрекетімен, аграрлы еңбек өнімділігін
артгырудағы өнеркәсіп ролінің есуімен анықталады. Сондай-ақ жерді игеру
және жерді қолданумен де өте тығыз байланысты.
Бүкіл халықтық референдумда 1995-ші жьшы 30-шы тамызда қабылданған
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінген: Жер және оның
қойнауы, су кездері, есімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи
ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ Заңда белгіленген
негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін (6 бап, 3-
ші пункт).
Осындай заңға 1995-ші жылы 25-ші желтоқсанда кабылданған Қазақстан
Республикасынын Жер туралы заңын жатқызамыз. Онда жерді иеленудің және
жерді қолданудың детальдары дәйектілікпен ашылған. Алдыменен кез келген
шаруашылык субъектілерін (ұжымдық немесе жекелеген) қызықтыратын нәрсе ауыл
шаруашылығы өндірісі жағдайының ерекшеліктері. Сондықтан осы ереюпеліктерді
барынша ашуымыз керек.
Ауыл шаруашылығы өндірісі енеркәсіп өндірісінен біршама ерекшелігі
бар.
Біріншіден, мұнда басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады. Ауыл
шаруашылығына жарамды жер көлемі өте шектеулі. Одан басқа жерлерді: тундра,
орман, тау, құм, су бассейндері, қала және ауылдық тұрғындар қосыны,
өнеркәсіп пен транспорт объектілері алады.
Екіншіден, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер-табиғи және экономикалык
(жасанды) қүнарлылығы бойынша бөлінеді.
Үшіншіден, кәдімгі өндіріс құралдарынан: мәшине, ірі қүрылыстар,
жабдықтардан жердің айырмашылығы сол, ол қайта өндіруге болмайтын өндіріс
құралдары болып табылады. Егер оған камкорлыкпен дұрыстап караса жақсаруы
әбден мүмкін.
Төртіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі процесіне жердіц сапасы ғана
әсер етіп қоймайды, сондай-ақ табиғи факторлар — ауа-райы, күннін үзактығы,
жауын-шашын молшері және температурадағы құбылыстар да ықпал жасайды.
Бесіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі циклында сезондык айырмашылық
болады. Ауыл шаурашылық өндірісіндегі: сезондылык мәшине мен жабдықтарда
қолдануға кері ^серін тигізеді. Ауыл шаурашылық мәшинелері тек қана жерде
жұмыс істеген кезеңде ғана колданылады: сонда жылына 20 күндей, сеялка 5-10
кұндей, астық жинайтын комбайындар — 10-20 күндей, трактор паркі — 50-60
күндей ғана пайдаланылады. Сондыктан өнеркәсіпке қарағанда, негізгі
өндірістік мерзім айналымы әлде кайда жай жүреді. Мүнда ескіні жөндеуге
және ж-аңа ауыл щаруашылығы мәшинелерін алуға кажетті амортизациялық кор
баяу қалыптасады. Осының барлығы резервтік және сақтандыру корыныц құрылуын
талап етеді. Егін болмаған жылдары ауыл шаруашылығы өндірушілері банкке
несие үшін, ал мемлекетке субсидия үшін қол жаюына тура келеді.
Алтыншыдан, аграрлық қатынастардың тарихы басқа жерді (мейлі ол оброк,
жерде жүмыс істеу немесе арендалық төлем) қолданған үшін ақы төлеудің
ерекше экономикалык маңыздылығын барлығын куәландырады.
Жерді қолданғаны үшін төлем арендалық төлемнің мазмүны болып табылады,
ал оның экономикалық қайнар көзі -дифференциалдық және абсолюттік рента.
Жер рентасының осы екі түрі де жерге деген меншіктің экономикалық
өткерілуін көрсетеді.
Жер туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес 34-ші баптың 3-ші
пункті Жеке меншік қүқығын еткізуде жер учаскесінің иесі сол жерді
уакытша пайдалануға — жер учаскісін уақытша пайдалану шарты негізде беруге
қүқылы.
Мемлекеі мепшпшдеп жерді ақытша иайдалануға беру 38-ші баптың 4-ші
пунктіне сай жүзеге асады. Жердің уакытша пайдалануға берілуі жер
учаскісінің арендалық шарты негізінде жүргізіледі. Мемлекет жүзеге
асыратын жерге деген төлем (8 бап, 4 п.), жер салығы ретінде немесе
арендалық телем түрінде алынады, ол жер учаскісінің сумен қамтамасыз етілуі
және орналасуы, сапасына байланысты анықталады.
Осьщан арендалық төлем (жер рентасы) мәселесін қарастыру маңызды,
себебі ол ауыл шаруашылығы ендірісі тиімділігіне кәдімгідей әсер етеді.

2. РЕНТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Аграрлы қатынастар қүрылымындағы басты экономикалык қатынастарға
ренталык қатынастарды жатқызамыз.
Ауыл шаруашылығы кәсіпкерлеріне жерді арендаға бере отырып, жер иегері
бүл үшін белгілі төлем - рента алады. Жер рентасы жер иегеріне арендалык
төлем түрінде теленеді. Алайда арендалық төлем мен жер рентасын баламалап
(теңестіріп) қарауға болмайды. Арендалык төлем рентаға карағанда сандык
жағынан көптеу. Арендалык төлемге мыналар енді: жер рентасының өзі. жерде
салынған үй-қүрылыстары мен жабдықтарынын амортизациясы, жерге жұмсалған
капиталдың пайызы (%), ауыл шаурашылығы жүмыскерлері жалащысының бір
бөлігі.
Жер рентасы — жер учаскісін уақытша колданғанға (пайдаланғанға)
төленетін твлем. Осы төлем қосымша қүннын арендатор капиталынын орташа
пайдасынан артық болу есебінен пайда болады.
Мынандай сауал туындайды: мүндай артыктық қалай пайда болады? Бүл
сауалға дифференциалдық және абсолютті рента қүрылуының механизмін талдау
арқылы көз жеткізуге болады.
Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: І-ші және ІІ-ші дифференциалдық
ренталар. І-ші дифференциалдық рентаның құрылу себебін жерді шаруашылық
объектісі ретінде монополиялау болып табылады. Оның мәнісі мынада: сапалык
жағынан жақсы және орташа жер учаскілерін пайдаланған кәсіпкер-
арендаторлар, ездерінше жерді шаруашылық объектісі ретінде игереді.
Сондықтан олар (арендалык келісім шеңберінде) оған басқа
кәсіпкерлердің капитал салуына жол бермейді, сөйтіп сапалық жағынан жақсы
және орташа жер учаскісінен монопольды қосымша пайданы табады. Мұндай
монополиялық ауыл шаруашылығыи өңдеуге жарамды және онымен әртүрлі
шаруашылықтын айналысуына жердің шектеулігімен туындаған.
Осы монополиялыққа байланысты ауыл шаруашылығы өніміне баға күрылуының
ерекшелігі тән болып келеді. Өнеркәсіпте бағалар өндірістің орташа
жағдайымен реттеледі. Ауыл шаруашьшығында жер өндіріс құрал-жабдығының
басты элементі болғандықтан, онда бағалар ең нашар жер учаскісіндегі
ендіріс жағдайымен аныкталады. Жаксы және орташа сапалы жерлер саны
шектеулі (көптеген жерлер шөл және шелейтті аймақтарда, орман, т^здра,
балшықты, таулы массивтер және с.с), сондықтан жақсы және орташа учаскіден
алынған өнім көлемі сұранымды жаба алмайды.
Мемлекет нашар (құнарлылығы төмен) жерлерді де айналымға косуға
мәжбүр. Сондықтан өндірістің қоғамдық бағасы орташа жеріиен емес, нашар
жермен анықталады. Нәтижесінде жақсы және орташа жер учаскісіндегі еңбек
өнімділігінің жоғары болуы кеткен шығындар бірлігін өнімге шаққанда нашар
учаскіге карағанда жоғары болады. Сөйтіп, қосымша пайда қүралады, оны жер
иегерлері дифференциалды рента түрінде иеленеді.
Дифференциалды рентаның кайнар көзі жақсы және орташа сапалы жер
учаскісіндегі ауыл шаруашылығы жүмыскерлерінің өнімді еңбегі болып
табылады. Нақты мысалмен I және ІІ-ші дифференциалды ренталардың құрылу
механизмін қарастырамыз (кесте 10-1 қараңыз): учаскілер табиғи құнарлылығы
бойынша әркалай, ал осы учаскідегі капитал шығындары біркелкі — 100 тг.
бірлігінде және орташа пайда шартты түрде 20 тг. бірлігіне тең. Капиталды
біркелкі шығындағанда, осы учаскіге жұмсаған әрбір еңбек әртүрлі эффект
өнімділігін береді: бірінші — учаскісінің арендаторы 1 га. 4 центнер алады,
екіншісі — 5 ц., үшіншісі — 6 центнерден. Нәтижесінде бірінші (нашар)
учаскідегі 1 центнер өнім өндірісінің жеке бағасы (өндіріс шығындары плюс
орташа пайда) ең жоғары - 30 тг. бірлігінде, екіншісінде (орташада) - 24
тг. бірлігінде және үшіншісінде (жақсысында) ен төменгі — 20 тг. бірлігінде
болады.

Кесте
І-ші және ІІ-ші дифференциадцы ренталарньщ қүрылу механизмі.
Учас-кілер Капитал-ға шы-ғындар Орташа
пайда Егін енім-ділігі ц Өндіріс бағасы ІЦ Барлык енімнің өндіріс бағасы
Диффе-рен ренте же-ке коғам-дық же-ке қоғам-дық I II I
нашар 100 20 4 30 30 120 120 0 — 2 орташа 100 20 5 24 30
120 150 30 — 3 жақсы 100 20 6 20 30 120 180 60 — 3-ші
учаскі-ге қо-
сымша қаржы 100 20 8 15 30 120 240 120
Алайда нарык бүл айырмашылықгы мойыңцамайды және бірдей сапалылықгағы
барлық өнім біркелкі рыноктық бағамен сатьшады. Ол баға нашар участкі
жердегі өндіріс жағдайымен анықталады, яғни 1 центнерге 30 тг. бірлігі
келуі чіррек.
Демек, құнарлығы бойыішіа І-ші дифференциалды рента — ауыл шаурашылығы
енімі өндірісініц қоғамдық бағасы арасындағы айьфмашылыққа тең. Сондықтан
ол нашар участкі жағдайымен және олардың ең қүнарлы жердегі өндірістің жеке
бағасымен анықталады.
Сондықтан І-ші дифференциалды рента жер участкісінің рынокқа алыс-
жақын орналасуымен, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу орынының алшақгығы
салдарынан тууы мүмкін. Өткізу пунктіне жакын орналасқан шаруашылықтар өз
өнімдерін біркелкі қоғамдық өндіріс бағасымен сата отырып, қосымша пайда
табады — ол орналасуы бойынша І-ші дифференциалды рентаны қүрайды.
Егер дифференциадды рента топырактың табиғи күнарлылығымен байланысіы
болса, ІІ-ші дифференииалды рента топырак,тьш жасанды қүнарлылығымен
байланысты. Ол топырақ қүнарлылығып косымша
капитал жүмсау аркылы жақсартумен түсіндіріледі.
Айталык. үшінші (жаксы) жер участкісіне қосымша 100 тг. бірлігі
сапасында капитал жұмсалды делік, ол осы участкінің күнарлылығын және өнім
түсімділігін арттыруға ықпал етеді. Егер бірінші жұмсалған капитал 1 га. 6
центнер берсе, екіншісі тұсімділігін 8 центнерге дейін көтерді.
Сөйтіп, ІІ-ші дифференциалды рента 120 тг. (ақша) бірлігіне тен.
Топырақтың экономикалық қүнарлылығын арттыру дегеніміз — экстенсивті
жерді игерудін, орынына интенсивтіліктің келуі. Бұл бұрыннан белгілі
участкіге қосымша өндіріс құрал-жабдығы мен еңбекті жұмсау аркылы жүзеге
асады. Немесе оны бьшай түсінеміз: жаңа мәшинені қолдану, өсімдіктің
тұсімділігі мол сортдарын шығару, тыңайтқыштарды кеңінен пайдалану, мәдени
өсімдіктер ауруымен күресу үшін химиялық қүралдарды қолдану, суғаратын және
күрғататын канаддар салу.
Бүрыннан бар участкіні қосымша қаржылау бірінші каржылауға қарағанда
қосымша пайда әкелуі мүмкін, сосын барып ол И-ші дифференциалды рентаға
айналады.
Арендалык (жалгерлік) шарттың мерзімі біткенше арендатор қосынды
пайданы өзі иеленеді. Арендалык қатынастары дамыған еддер практикасы
көрсеткендей, үшінші учаскіні арендаға жаңадан бергенде жер меншіккері
арендалық төлемге барлық қосымша пайданы енгізеді. Бүл кезде арендалық
төлем арендаторға емес, жер иесіне түседі. Сондықтан жер иесі мен арендатор
арасында аренда мерзімі үшін күрес жүреді. Арендаторлар мерзімнің үзақ
болғанын қалайды, себебі олар осы кезде жерге қосымша капитал салады және
сол салымның жер участкілерін қысқа мерзімге өткізуге тырысады, себебі
жиірек қосьщды пайданы П-ші дифференциалды рента түрінде алуға үмтылады.
Аренда (жалгерлік) мерзіміне күрес жер тиімділігінің дамуына кері
әсерін тигізеді. Арендаторлар жерді қысқа мерзімге ала отырып, қосымша
капитал шығындарын жүмсаудан бас тартады, бүл болса жерді тиімді игеруге
кедергі жасайды. Ауыл шаруашылығы өндірісінде ғылыми-техникалык,
революцияның жетістіктерін интенсивті қолдану кезінде ІІ-ші дифференциалды
рентаның ынталандырушы маңызы барынша артады.
Осы кайшылықты шешу үшін Қазакстаи Республикасы Жер туралы Заңының
104-бабы 1-пунктінде былай делінген: Жер участкілерінің меншіккері мен
жерді қолданатындар топырак қүнарлылығын қалпына келтіру және арттыру
бағытындағы шараларды жүргізуге міндетті.
Сондықтан да жер участкілерін арендалау шартында арендаторлардың
арендалайтын жерге қосымша капитал салуына материаддық мүдделілігі
ескерілуі қажет.
Арендалық қатынастардың өзіне тән кеп жылғы тарихы бар. Жерге жеке
меншік пайда болған кезде жерге аренда туындаған.
Әлемдік кауымдастык елдерінде жерге аренданың негізінен екі түрі бар:
- капиталистік, пайда табу мақсатындағы түрі. Бүл Англия, Бельгия,
Голландияда тараған;
- шаруалық, бұл түріндегі жер ұсақ шаруагердің және оның отбасының
түгыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін арендаланады. Бүл түрі Орта Шығыс
пен Латын Америкасы елдерінде кен тараған.
АҚШ-да 150 млн.гектарға дейін жер арендаланады, ал фермерлердің
ренталық төлемдері 20 млрд. долларға жетеді. Сондықтан да арендаторлар жер
қүнарлылығын жақсартуға шығыңдар жұмсайды.
Әлем қауымдастығындағы дамыған еддердің жерді жөне жерді колдануды
тиімді пайдалануы бүгін бір ауыл шаруашылығы жүмыскерінің мүнша адамды
асырай алатындығын көрсетеді:
- Белгияда — 100 адамды;
- Англияда — 95 адамды; * АҚШ-та(да) — 80 адамды;
Голландияда — 60 адамды;
Канадада — 55 адамды;
- Германияда — 50 адамды; Данияда — 40 адамды; Францияда — 40 адамды.
Жер рентасының теориясын К. Маркс толық зерттеген. Дифференциалды
рентаның теориясын жасауда классикалык экономикалык теорияның өкілі Давид
Рикардо (1772-1823 жж.) ерекше үлес қосты. Ол дифференциалды рентанын нашар
участкідегі ауыл шаруашылығы өнімінің қүнымен және ауыл шаруашылығы
өнімінің жаксы участкідегі қүны арасындағы айырмадан қуралатындығын жіктеп
берді. Д. Рикардо өзінің дифференциалды рента теориясын топырақ-
қүнарлығының төмендеу заңымен байланыстырды. Осы заңға сай, жерге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.