Меркантилизмнің теориялық негіздері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
Меркантилизмнің теориялық негіздері 2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 6
Ақша балансы 6
Активті сауда балансы 10
Т. Мэн: Ақша сауданы туғызады, ол сауда ақшаны көбейтеді 15
ҚОРЫТЫНДЫ 19
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 25

КІРІСПЕ

Экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғаш рет классикалық мектеп
өкілдерінің бірі А. Смит жасаған болатын. Ол былай деген: бұл ғылым
объективті, адамның еркі мен санасына тәуілді өмір сүретін қоғамдағы
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну заңдарын
қарастыруы қажет. Сондай-ақ әртүрлі топтар арасындағы өнімді бөлудің табиғи
заңдылығы және онымен байланысты болу қатынастарын да қарастырады.
Қазіргі заманда экономика сөзінің түсінігі көп мағынаны білдіреді.
Біріншіден, экономика сөзімен игіліктер мен қызметтер керсететін
өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі,
онсыз адамзат коғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ақ экономика сөзімен
экономикалық қатынастар жиынтығы қарастырылады. Осы қатынастар ендіру,
белу, айырбастау және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл қатынастар
қоғамның экономиқалық базисін құрап, онда идеологиялык және саяси қондырма
орналасады.
Екіншіден, экономика сөзін ғылымдар тоғысындағы экономиқалық
катынастарын қызметтік немесе салалық астарын қарастыру деп білеміз.
Экономикалық теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро - мен
микроэкономикасын және интерэкономикасын бөліп қарағанда да экономика
ұғымын түсіндіреді. Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы
мен даму заңдылығын сипаттайды. Соңдай-ақ экономиқалық теорияда бірнеше
экономика түрлерін бөліп қарайды: дәстүрлі, нарықтық, еркін бәсекелік,
әкімшілдік-әміршілдік, аралас және басқалары.
Үшіншіден, экономика созі экономиқалык. ғылым жалпы экономиқалык
теория ретінде қарастырлады.
Төртіншіден, экономика сөзімен окыту пәні ретінде түсіндіріледі.
Қоғамдық қатынастар жүйесінде экономикаға ерекше орын беріледі. себебі ол
саяси, құқықтық, рухани және басқада қоғамдык, өмір саласының мазмүнын
анықтайды. Экономиқалық саясат:жономиканың шоғырланған мағынасын білдіреді.
Генетиқалық козкарас тұрғысынан алғанда, саясат экономикадан өрбиді деген
сөз. Саяси көзқарастар, мекемелер мен қатынастар екінші реттегі байланыстар
болып табылады, себсбі олар экономиқалық катынастардан туындайды, олармен
анықталады және соларға қызмет жасайды. Өз кезегінде саясат әрдайым
коғамдық дамуда ерекше роль атқарады. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат
қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.

I БӨЛІМ МЕРКАНТИЛИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Классикалық мектеп
Меркантилизм (итальян созі мерканте — саудагер, көпес деген ұғымды
білдіреді) бірінші экономиқалык ілім болып табылады. Осы ілімінін негізгі
мазмұны мынада: меркантилистер байлықтьщ кайнар кезі мен қоғамньщ әл-
ауқаттылығы. материалдык игіліктер өндірісінде емес, ол тауар мен ақша
айналымы саласында болады деп есептеді. Олардың ойынша, қоғамының әл-
ауқаттылығына, сыртқы сауданы реттеу, тауарды сыртқа шығару басқа елден
әкелуінен артып түруы мен елдегі ақша капиталының (алтын, күміс) жинақталуы
арқасында кол жеткізіледі. Меркантилистік саясат елге барынша көп мөлшерде
алтын мен күмісті жинауды көздеді. Меркантилизмнің нағыз өкілдері - Вильям
Стаффорд (1554-1612 жж.) және Томас Мен (1571-1641 жж.) болып табылады.
Қоғам байлығы саудада емес, ол өңдірісте пайда болатындығы туралы идеяны
алғашқы рет физиократтар (физиократ гректіц: физис — табиғат, кратос
- өкімет деген екі сөзінен шыккаи) мектебінің еңбектерінде пайда болды. Осы
мектептің басты түлғасы — Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) еді. Ол ұлттық
байлыктың кайнар көзі - ауыл шаруашылығындағы еңбек деп есептеді. Кейінірек
осы сүрақтар Уильям Петти (1623-1687 жж.), Адам Смит (1723-1790 жж.) және
Даври Рикардо (1772-1823 жж.) еңбектерінде де қарастырылды. Олар ұлттық
байлықтың қайнар кезі тек ауыл шаруашылығының еңбегі арқылы емес, барлық
өндіріс саласындағы еңбектерде (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және күрьшыс
өндірісі) көрінетіндігін айғак, етті. Осы идеялар классиқалық (үлгілі)
деген атқа иеленді, сондықтанда бүл ілімінің өкілдері классиқалық
экономиқалық мектептің негізін қалаушылар деп аталды.
Классиқалық мектеп саяси экономияның тұжырымдамасын тереңдете отырып,
Уильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Карл Маркс (1818-1883 жж.) және
Фридрих Энгельс (1820-1895 жж.) теориялық түжырымдаманы жасады, ол
жинакталып — марксизм деген атқа ие болды. К. Маркстың ашқан басты
жаңалыктары: коғамдық-экономиқалық формация, капитализмнің даму
зандылықтары, социализмнің (коммунизм) жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы
өндіріс пен экономиқалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі
табиғаттылығы, қосымша қүн туралы ілімдерді қалыптастырды; абсолюттік
рентанын, жалдамалы еңбектің мәнін ашты. К. Маркстың басты енбегі -
Капитал (1867-ші жылы 1-ші, 1885 ж. - 2-ші, 1894 ж. - 3-ші тОіМдары
жарыққа шықты) деген атпен белгілі және осы еңбек оны әлемдегі
ұлыжономнстер катарына косты.
Бұл ілімінде жеке олкылықтар да бар. Тарих К. Маркстың капитализм
кезеңіндегі пролетариаттың абсолютті кедейленуі туралы қорытындысын қоғам
толык мақұлдамады, капитализмді таза канаушы қоғам деген пікір де қателеу
көрінді. Әлемдік экономиқалык ғылым марксизмді катты сынай отырып, осы
і.іім экономиқалық теорияны дамытудағы ерекше дәуір болатындығын
мойындады. Экономиқалық теорияның дамуына сүбелі үлес косқан белгілі
американ ғалым-экономисі, Экономикс окулығының авторы Пол Самуэльсон
(1915 ж.)үлы үш ойшылды ерекше бөліп қарайды. Олар А. Смит, К.Маркс және
Дж. Кейнс. Американың көрнекті ғалымы Дж. Гэлбрейт былай деген: К.
Маркстін ілімі өте қүнды. сондықтан оны толық марксистерге беруге қимайды.
К. Маркстің еңбектерінде баяндалған идеялар шет елдер мен Ресейде де өзінің
кейбір ізбасарларын тапты. Ресеііде К. Маркс пен Ф. Энгельстің идеяларын
В.И. Ленин (1870-1924 жж.) белгіді дәрежеде толыктырып өндеді. В.И. Ленин
К. Маркстің қоғамдық капиталды ұдайы өндіру және экономиқалық
дағдарыстар туралы теориясын талдауға ерекше мән береді. Ол туралы онъщ
Ресейдегі капитализмінің дамуы (1899 ж.), Нарықдеп аталатын сұрақтар
(1893 ж.) және басқа еңбектері куәландырады. Бұл енбектерінде В.И. Ленин
ірі өнеркәсіп үшін ішкі нарыктын қадыптасу процесін таңдауды корсетіп,
нарыктың үйымдастырушылық пен біріктірушілік күшінің экономиқалык
заңдылығын ашты. Осы айтылған экономиқалық ойлар казіргі жағдайда ТМД
елдерінің нарыққа көшуінде өзекті мәселелер болып табылады.

1.2 Орта ғасырдағы экономикалық ілімдер

Батыс Еуропаның экономикалық және қоғамдық саяси дамуында ұлы
географиялық ашулар аса маңызды роль атқарды. Сөйтіп, феодалдық өнідіріс
әдісінің капитализмге көшуінің маңызды факторы болып саналады. Осы кезге
дейін естіп білмеген сауда, өнеркәсіптің дамуына үлкен қарқын берді.
Сауда буржуазиясы XVIII ғ. дейінгі өнеркәсіп буржуазиясымен
салыстырғанда артықшылыққа ие болған, жаңа буржуазиялық қатынастың негізін
қалап, олардың жаңа идеологиясы деп танылды.
Буржуазияның экономикалық идеологиясы меркантилизм болды. Бұл
терминді ғылыми айналымға тұңғыш енгізген А.Смит болатын. Ол латынның
етістігі mercari – саудаласу, илальяндық – mercante – саудагер, көпес,
ағылшынның – mercantile – сауда сөздерінен шыққан.
Патриархалдық, натуралдық укладтың ыдырауы, сыртқы және ішкі сауданың
дамуы буржуазия алдына бірақтар экономикалық шараларды практикаға енгізіп,
оған теориялық тұрғыдан негіздеме беруге тура келді.
Тұңғыш рет арнайы экономикалық шығырмалар пайда болып, жаңа ғылым –
политэкономияның дамуына негіз қалады. Осыдан да политэкономияны буржуазия
ғылымы ретінде дүниеге келді деуі.
Маркс анықтағандай меркантилизм алғашқы буржуазиялық политэкономия
мектебі. Меркантилизм капиталдың алғашқы қорлану кезеңіндегі сауда
буржуазиясының мүддесін тікелей көрсетті.
Меркантилизм буржуазиялық политэкономияның алғашқы мектебі ретінде,
экономикалық саясат жүйесін теориялық негіздеуге ұмтылыс жасады. Теория мен
практиканың бірлігі ретінде меркантилизм мынадай екі белгімен сипатталады:
Біріншіден байлық ақшамен шатастырылады. Меркантилистер ақшаның
тауармен байланысын жете білмегендіктен байлықты айырбас құнына қарама-
қарсы қойды.
Екіншіден, ақшалай байлықтың қорлануы өкімет көмегімен жүзеге
асырылады, өйткені уақыт өткен сайын армияны нығайту, сарай маңындағы
тәртіпті күшейту үшін ақшаға деген қажеттілік те өсе түсті.
Осылармен байланысты мемлекет тиісінше экономикалық саясатты ұстанады,
оны жүзеге асырудың тетіктерін ойластырады.
Меркантилизм орын алған кезең өзгеріссіз қалған емес. Сондықтан
меркантилизмді сауда буржуазиясының өзгерісімен байланысты қараған орынды
болады. Ол үшін, ең әуелі меркантилизмді экономикалық саясат жүйесі
ретінде,одан кейін меркантилитік теорияны көшу керек.
Меркантилизм дамуының алғашқы сатысы ерте меркантилизм деген атқа ие
болды. Оның көрнекті өкілдері Стаффорд, Меляйнс Англия, Де Сантис
Испания т.б. болды.
Ерте меркантилизм ұлы географиялық ашулардан бұрын орын алды және
шамамен XVI орта шенінде өшеді.
Сыртқы сауда бұл тұста жоғары дәрежеде болмады, өйткені отандық
өндіріс пен аралық сауда аса дами қоймаған. Осындай жағдайда дворяндық
үкімет қазынаны толтыру мақсатымен фискалды экономикалық саясатты
жүргізді. Үкімет ақшаға сауда артықшылығын сатады, отандық өнеркәсіпті
тежейтін кеден салығын енгізеді, шетелдік көпестерге, ең бастысы шетелдік
өнеркәсіп өнімдеріне әртүрлі жеңілдіктер берді.
Экономикалық саясатын фиксалды сипатына қарамастан буржуазия осы кезде
бұған мүдделі болды, өйткені, көптеген ақша сомасы рынокқа түсетін.
Осы кездегі сауда буржуазиясының мүддесін ерте меркантилизмнің
көрнекті өкілі Стаффорд былайша сипаттайды: шетелдіктермен саудаласқанда
бізден сатып алғандардың барлығы бізден біржолата кетеді әкелетін
тауарлар үшін ақшалай төлем, қайта, біз ағылшындықтар, бір бірімізден
сатып алғанымыз үйде, ел ішінде қалады.

II БӨЛІМ Меркантилизм дәуірлері
2.1 Ерте меркантилизм
Ерте меркантилизм шығармаларының орталықты мәселесі ақша балансы
жүйесі, ол болса таза заңдық жолмен ақшалай байлықты молайтуға бағытталған
саясатты жақтайды.
Мемлекеттің сол кезеңдегі басты шаралары мынадай болды:
Біріншіден, айналыстағы алтын мен күмістің аздығымен байланысты,
шетелге ақша шығаруға тыйым салыңдары. Валютамен сауда жасау мемлекет
монополиясы деп жарияланды.
Екіншіден, шетелден ашқаны көп түсіру мақсатымен, шетелдіктер сатқан
тауарларынан түскен ақшалай соманы, жергілікті тауарларды сатып алу
міндеттілікке айналды.
Ерте меркантилизм монеталық жүйе деген атқа ие болды. Өнің өкілдері
сауда мен ақша айналысының тікелей байланысын жете түсінбеді.
ХVІ ғ. екінші жартысында кейінгі меркантилизм пайда болды. Ол ХУІІ ғ.
орта шамасында өз шынына жетті. Оның көрнекті өкілдері Томас Мэн (Англия),
Антонио Серра (Италия), Монкретьен (Франция) т.б. болды.
Осы тұста ұлы географиялық ашулардың нәтижесінде сауда буржуазиясының
экономикалық күш-қуаты өсіп, абсолютті мемлекеттің қалыптасу процесі
аяқталды. Дворяндық мемлекет белгілі дәрежеде буржуазиялық қатынастардың
дамуына мүдделі болды. Осымен байлынысты фиксалды сипаттағы экономикалық
саясат протекционистік (қолдаушылық) саясатпен алмасты. Бұрынғыша ақшаның
қорлануын елдің байлығының өсуі деп қабылданды.
Алайда, фискалды саясаттан өзгешілігі, мемлекет протекционизм
көмегімен ұлттық өнеркәсіп пен ұлттық сауданы қолдау арқылы ақша қаражатын
қорландыруға ұмтылыс жасады. Сыртқы рынокты жаулап алу мақсатымен, сыртқы
сауданы реттеуді жүргізді.
Кеш дамыған меркантилизмнің өзекті мәселесі протекционистік
экономикалық саясатты қолдайтын сауда балансы жүйесі болды.
Ақша балансы жүйесінен мұның айырмашылығы ақшалай байлықтың
қорлануын тауарларды сыртқа шығаруды, сырттан әкелуден арттыру жолы арқылы
ұсынады. Осы айырмашылық көп болған сайын, мемлекет байлығы артады, ел
ішіндегі қолма-қол ақша мөлшері де өседі деп есептеді.
Осы мемлекеттің ірі өкілдерінің бірі Мэн былай деп үйретті: ...Біздер
мынадай бір ережені қатаң сақтауымыз керек: шетелдіктерге жыл сайынғы
сататынымыз олардан сатып алатынымыздан көп болуы керек.
Мемлекеттің меркантилизм тұсындағы шараларына орай мына бір факторлары
еске түсірейік, яғни республика егемендігінің алғашқы жылдарына (90 ж.
басында) алтын-валюта, басқа да қорлар қалаптасып үлгірмеген кезде сыртқы
сауда қатынасы келісім шарттарына сәйкес 150 млн. долларға арақ-шарап,
темекі өнімдері мен кір жуатын жабдықтар әкелгені есімізде. Әкелген тауалар
өмірлік маңызы бар қажеттіліктен туындаса, оны түсіністікпен қабылдауға
болар. Ал, аталған тауар түрлері бірінші кезектегі қажеттілікке жатпайды.
Олай болса, валюта қоры жаңадан қалыптасу жағдайында импортық саясатты
осылайша жасақтауға болмайтын еді. Міне, валюта қоры елдің төлем
қабілеттігі мен экономикалық қауіпсіздігінің келіпі егендігі еш ұмытуға
болмайды. Валютамен сауда жасау мемлекет монополиясы болып қалуы керек.
Сыртқы экономикалық, мемлекетаралық сауда саясатыңда мұны қатаң ұстану
қажет.
Томас Мэн ұсынған қағида сол кезде қандай маңызды болса, бүгінде
осыны ескеру керек 90 ж. басында, тіпті 2000 ж. дейін республика бойынша
сыртқы сауда айналымда импорт экспорттан асып түсті. Сөйтіп, пассивті сауда
балансы орны алды. Осы бір келеңсіз жәйді әскере отырып, үкімет активті
сыртқы сауда саясатын жүргізуге жұмылдырды. Ол өз нәтижесін беріп, 2003
жылдың қортындысы бойынша экспорт импорттан 1,5 есе асып түсіп, жалпы
сыртқы айналым 21,5 млдр. долл. жетті.

2.2 Кейінгі меркантилизм

Активті сауда балансын қамтамасыз етудің тарихы белгілі болғандай екі
әдісі ұсынылды.
Біріншіден, өз елінің өнімдерін сыртқа шығару мына формула бойынша – Т
– А–Т2 мұнда Т1 Т2 . Сыртқа шикізат емес, дайын тауарларды шығару қажет
деп табылды, өйткені одан ақша көп түседі. Сонымен қатар, көп шығындарды
талап ететін сән және салтанат бұйымдарын әкелуге тыйым салынды.
Екіншіден, А1 – Т-А2 аралық сауда ең бастысы болды, мұнда А2 А1,
яғни бір елден арзанға сатып алып, екінші бір елге қымбатқа сату принципін
ұстанды. Осы принципке сай сатып алған тауардың аз бөлігін ел ішінде
қалдырып, басым бөлігін сыртқа шығару. Мэн жазғандай, басқа бір елге сыртқа
шығару үшін әкелген барлық тауалар ешбір шығынға ұшыратпайды, ал мемлекет
үшін ұтымды. Сондықтан да сыртқа шығаруды мүдделендіретін бірқатар шаралар
жүйесі де қарастырылған.
Ол, біріншіден, баж салығын қайтару. Жергілікті тауарларды сыртқа
шығарумен байланысты шығындар және реэкспорт, яғни сырттан әкеліп, қайта
шетке шығаруда, оны әкелеу шығындардын қайтару.
Екіншіден, үкімет шет мемлекеттермен келісіп шартқа отырады, онда
аралық сауданы баж салығынсыз жүргізу немесе өз тауарын сатуда басқа елден
әкеліп қайтадан шетке шығарумен салыстырғанда үлкен ұтысқа ие болады.
Үшіншіден, сыртқы рынокта үлкен сұранысқа ие болатын тауарларды
өндіруші кәсіпорындарға мемлекет сыйақы беріп отырған.
Ал, шеттен әкелетін тауарларды реттеуді үкімет өте жоғарғы салықты
білгілеу арқылы, немесе қажетсіз деп танылған тауарларды әкелуге заң
жолымен тыйым салынды.
Мысалы, ағылшын үкіметі 1692 жылы француздық тауарлардың барлығына
дерлік оның құнының 25 проценттік мөлшерде салық белгіленсе, ал басқа
елдерден әкелінетін тауарларға оның мөлшері 5 проценттен де аспаған.
Аралық сауданың дамуымен байланысты (онда қор жинауда басты роль алтын
мен күміс атқарды) шетке ақша шығаруға тыйым салудың орнына, оны сыртқа
шығару тиімді, ұтымды деп саналды.
Сонымен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.