1993 жылғы Қазақстан Республикасындағы ақша реформасы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3
1. 1993 жылғы Қазақстан Республикасындағы ақша реформасы 4
1.1 Ақша реформасын жүргiзудiң себептерi 4
1.2 Ұлттық валютаны енгiзу 6
Қорытынды 9
Пайдаланылған әдебиеттер 11

Кіріспе

Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы
туралы құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім
болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның
тауар айналымында атқаратын маңызын жан-жақты ашып, жауап берді. Ақша –
тауарлы өндірістің өнімі. Сонда өнім мен тауардың айырашылығы неде?
Тауардың ақшаның пайда болуына, оның қолдануының өрістенуіне әсер ету
жағдайларын тарихи тұрғыдан қарап өтелік.
Қоғамдық дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір қауым
өз тұтуынан ауысқан өзінің қандай да болсын еңбек өнімін анда-
санда кездейсоқ кездескенде басқа бір қауымның өніміне айырбастайды.
Сонда, адам еңбегінің нәтижесі - өнім (зат). Ал оны өндірушілердің
белгілі бір қоғамдық қатынастарын, яғни өнімді сату - сатып алу
қатынастарын дәлелдейтін түрі – тауар. Тауар дегеніміз сату-сатып алу
жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар – еңбек өнімінің
айырбасқа арналған формасы. Тауар ең алдымен өндірушінің басқа
өнімдерге айырбастау мақсатымен жасалған еңбек өнімі түрінде айырбас
кезінде, яки нарықта көрінеді. Егер өнім өндірушінің өзінің тұтынуы
үшін жұмсалса, ондай еңбек өнімі тауар сипатын алмайды. Мәселен, етікші
өзі тіккен етікті өзі пайдаланса, онда ол тауар емес, тұтыну заты.
Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер нақты еңбектің
нәтижесі - тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса, қоғам оны мойындамағаны,
онда оны жасауға жұмсалған уақыт болса кеткен уақыт болған да,
зат тауар түріне ие бола алмағаны, себебі ол қоғамға керексіз
зат. Тауардың басқа адамдардың қажетін қанағаттандыратын қасиеті тауардың
тұтыну құны болады, яғни тауардың қоғамдық тұтыну құны болып
табылады. Тұтыну құны тауарды өндірушінің өз қажетін емес, басқа
өндірушінің тауарына айырбастау арқылы басқа адамдардың қажетін өтейді.
Тауардың басқа тауарға айырбасталу қасиетін оның айырбас құны деп атайды.
Айырбас құнын тауарлар сатылғанда ғана ілесе жүретін бағалық көрсеткіш
айқын көрсетіледі. Сонымен тауардың тұтыну құны басқа адамдардың қажетін
қанағаттандыру қасиетінен айырбас құны шығады. Әрбір тауар өзінің
өндірушісіне айырбас құны ретінде тұтыну құнын алатын құрал болады.
Айырбас құны, яғни тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол –
құнның айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.

1. 1993 жылғы Қазақстан Республикасындағы ақша реформасы

1.1 Ақша реформасын жүргiзудiң себептерi

Қазақстан Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргiзудiң негiзгi
себебi ақша белгiсiн - тұрақтандыру. Себебi КСРО ыдырағаннан кейiнгi екi
жыл аралығында кеңестiк рубль (сом) бұрынғы одақтас республикалардың орнына
құрылған тәуелсiз елдерде бiртектес ақша ретiнде қолданылды. Ол елдерде
1986 жылы басталған экономиканы қайта құру кезiнде өндiрiс құлдырап,
айналыстағы ақша массасы өсiп, инфляция қарқыны шарықтады. Тауарлар мен
азық-түлiк негiзiнен шетелдерден тасылды. 1990 ж. қолма-қол ақша
эмиссиясы 25 млрд сом болды, ол 1981-1985 жж. эмиссияланған
қосынды сомадан әлдеқайда көп едi.
1991 ж. қаңтарыңдағы "КСРО Мемлекеттiк банкiнiң 1961 ж. үлгiдегi 50
және 100 сомдық ақша белгiлерiн төлемге қабылдамау және оларды айырбастау
тәртiбi мен азаматтардың салымдарынан қолма-қол ақша берудi шектеу туралы
КСРО Президентiнiң Жарлығы және КСРО Министрлер Кабинетiнiң қаулысына сай
1991 ж. үлгiдегi 50 және 100 сомдық купюралар шығарылды. Ескi ақшаларды
жаңасына айырбастау процесi жеке адамдар үшiн үш күнде өттi. Кейiн 1992 ж.
айналысқа 200, 500, 1000 сомдық кеңестiк үлгiдегi iрi купюралар шығарылды.
1992 ж. қаңтарында Ресей КСРО Мемлекеттiк банкiн Ресейдiң Орталық банкi
деп қайта құрып, кеңестiк рубльдiң сол кезде жоқ мемлекеттiң басты эмитентi
қызметiн атқаруды соған мiндеттедi. Ресей мемлекетi бағаның босату
бағдарламасын iске асыру шараларын жүргiзе бастады, бағаның кенет қөтерiлуi
айналымдағы қолма-қол ақша массасын көбейту қажеттiгiн тудырды.
Республикалар өздерiнiң егемендiгiн жариялаған бойда оларда 15 ұлттық
банктер құрылып, олар бiр-бiрiне тәуелсiз орталық банк ретiнде қызмет
атқара бастады: Бiрақ олардың барлығын қолма-қол ақшамен қамтамасыз ететiн
жалғыз эмиссиялық орталық – ақша шығаратын станок бiреу, ол Москвада едi.
Ресей бағаны босатқаннан кейiн әрбiр тәуелсiз елдерде олардың қатал ақша-
несиелiк саясатына байланысты рубльдiң сатып алу мүмкiндiгi әр түрлi
қалыптасты және соған сәйкес рубльдiң бағалануы да әр түрлi деңгейде болды.
Қолма-қол ақшаның осындай жетiспеуi жағдайында кейбiр елдер өз ұлттық
банктерiнiң несиесiн берудi ұлғайтты (Украина, Латвия, Литва). 1992 ж.
маусымында Ресей Банкi 5000 купюраларды сом, ал кейiн 10000 және 50000 сом
шығарды.
1992 ж. шiлдесiнде Ресей Орталық банкi егемен мемлекеттерге Ресей
Банкiмен күнбе-күн екi жақты төлем есебiн жүргiзу туралы талап қойды. Қолма-
қол ақшасыз өзара есеп айырысу тек Ресей Банкiсiндегi осы мемлекеттердiң
орталық банкiсiнiң корреспонденттiк шотындағы қаржы көлемiнде және
техникалық несие ретiнде жүргiзiлдi. Бұл төлем Қазақстаннан Ресейге және
керiсiнше 2-3 ай бойы жүретiндiктен және бұл кезде инфляцияның қарқыны
жылына 2500% болғандықтан аударылған ақша құнсызданып, оның төлем
мүмкiндiгi тез құлдырайтын.
Жас тәуелсiз мемлекеттердiң директивалық экономика үлгiсiнен нарықтық
үлгiге өту жағдайында заңдарды тез арада үйлестiрудiң мүмкiн еместiгi және
өздерiнiң ақша-несие, баға, бюджет саясатын жүргiзуге қабiлетсiздiгi Ресей
Банкiнiң қойған талаптарын орындауға мәжбүр еттi. Бұл бiртектес ақша
(рубль) зонасын сақтап қалу процесiнiң сәтсiздiкке ұшырауының дәлелi едi.
Келесi iс-әрекет - өзiнiң ұлттық валютасын енгiзу - болмай қалмайтын
процесс. Ол 1992 ж. маусымында Эстонияның, шiлдесiнде Латвияның, қазанында
Литваның, қарашасында Украина мен Белорусьтiң өз ұлттық валюталарын
енгiзуiмен жалғасты. 1993 ж. мамырында Қырғызстан, тамызында Грузия өз
ұлттық валюталарын енгiздi. Сөйтiп бұл мемлекеттер рубль зонасынан шықты.
1993 ж. 15 мамырында Минскiде рубль зонасында қалған мемлекеттер
рубльдi ресми төлем құралы ретiнде қолдану жөнiнде жаңа келiсiмге қол
қойды. Онда қойылған мiндет:
• бiрiншiден, ТМД елдерiнiң iс-әрекетiндегi ашықтық, айқындық болуы;
• екiншiден - бұл ең маңыздысы - рубль зонасынан шығатын
мемлекеттер айналымнан шығарылған КСРО-ның банкнотасын толық
көлемiнде оларды жою үшiн Ресейдiң Орталық банкiне қайтару
жөнiнде өздерiне мiндеттеме алды.
Бұл мiндеттемелердi орындау - айналыстан шығарылған банкноталарды
кеңестiк ақшаны пайдаланатын елдерде қайтадан айналысқа түсiру мүмкiндiгiн
жою болатын, яғни бiр ел басқа елдiң жерiнде валюталық алыпсатарлықпен
айналысуын алдын ала сақтандыру едi. Бiрақ екi келiсiмдi де ешкiм, оның
iшiнде Ресей де, орындаған жоқ. Рубль зонасын 1993 ж. Түрiкменстан,
Әзербайжан, Армения, Молдова тастап шықты.
Сол кезде рубль аймағында қалған мемлекеттер жаңа типтi рубльдiк зона
құру туралы осы елдердiң заңдарын үйлестiру үшiн 9 бiрiккен топ Ресеймен
белсендi түрде келiссөздер жүргiздi. Бiрақ Ресей келiссөздер жүргiзумен
қатар бiр уақытта, 1993 ж. көктемiнде жаңа ресейлiк 1993ж. үлгiдегi рубль
шығарып, оны өз жерiнде Қиыр Шығыстан енгiзе бастады. Сол кезде рубль
зонасында үш мемлекет - Ресей, Қазақстан және Өзбекстан қалған едi (өз
ұлттық валютасын 1995 ж. енгiзген Тәжiкстанды қоспағанда).
1993 ж. 23 шiлдесiнде Ресей Банкiсi 1961-1991 жж. шығарылған кеңестiк
үлгiдегi ақша белгiлерiн (1991-1992ж.ж. - 50, 100, 200, 500, 1000 сом) және
1992 ж. шығарылған ресейлiк 5000, 10000, 50000 рубльдi айналыстан
шығаратыны туралы және айырбас бiр апта жүретiнiн хабарлады. Айырбас сомасы
35 мың рубль көлемiнде белгiленген болатын. Екi күннен соң Ресей
Президентiнiң Жарлығымен айырбас мерзiмi 1993 ж. 1 қырқүйегiне дейiн
ұзартылып, айырбас сомасы бiр адамға 100 мың рубльге дейiн көбейтiлдi.
Сөйтiп, 1992-1993 жж. егемен елдердiң бiрсыпырасы өз ұлттық валютасын
енгiзуiне орай КСРО Мемлекеттiк банкi мен Ресей Орталық банкiсiнiң 1961-
1992 жылдардағы банкноталарының айналыстан ығыстырылуына байланысты оларды
Қазақстанға заңсыз әкелу мөлшерi қауырт өсiп, соның салдарынан тауарлар
бағасы жоғарылап, халықтың тұрмысы төмендедi.
1992 жылдың бiрiншi жартысында Қазақстан Республикасының Президенті,
үкiметi, Жоғары кеңесi Қазақстанға өз валютасын енгiзу қажеттiгiн түсiнiп,
шегiне жеткен құпия жағдайда Қазақстанның ұлттық валютасының пiшiнiн
(дизайн) дайындайтын топ құрып, оны басып шығаратын шетелдiк фирмамен
келiсiмге қол қойған. 1993 ж. наурызында Англияда "Харрисон және ұлдары"
атты жеке фирмада қажеттi мөлшерде ұлттық валюта - 1, 3, 5, 10, 20, 50 және
100 теңге - дайындалып, Алматыға жеткiзiлген.

1.2 Ұлттық валютаны енгiзу

1993 ж. 12 қарашасында Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев "Қазақстан Республикасында Ұлттық валюта енгiзу туралы"
Жарлық шығарды. Осы жарлыққа сәйкес:
• 1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетiнде ұлттық валюта
- теңге – енгiзiлді;
• 1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бiрден-
бiр заңды төлем құралы болып тағайындалды. Бiр теңге 100 тиыннан
құралады, ол қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда
тиындар түрiнде жүредi;
• қолма-қол ақша, рубльдiк шоттардағы жинақтар мен салымдар 500
рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада сағат
18-де аяқталды. Қарашаның 15 мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.