Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік дамуы

Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік дамуы

Тәуелсіз Қазақстан егеменді ел болғаннан кейінгі алдына қойған басты мақсатының бірі- адамдардың жақсы тұрмысын іс жүзінде қамтамасыз ететін қоғам орнату. Осы орайда әрбір адамға кәсіпкерлік еркіндік пен мүмкіндік туғызып, жоғары әлеуметтік мәртебеге жетуін қамтамасыз ету, экономиканың өсуі мен тұрақтаныуна және оның дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына, интеграциялануына орай еңбек табыстарын, зейнетақыны және жәрдемақыны арттыру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындап отыр.

Әлеуметтік салада егемендікке жеткеніміздің басты көрсеткіштері: ұлттық байлықтың көбеюі, халықтың тұрмыс-тіршілігі дүние жүзіндегі озық дамыған елдермен арамыздағы артта қалушылық пен алшақтықты азайту, яғни технологиялық дамудағы және тұрмыс жағдайы деңгейіндегі айырмашылықты қысқарту. Бұл мақсатты жүзеге асыру ұлттың әлеуметтік қабілетіне байланысты. Оған құндылықтар жүйесі, оқу-білім, кәсіби шеберлік, білім-ғылым базасының деңгейі, ұлттық нарықтық қатынас, қоғамдық институттардың даму дәрежесі және т. б. жатады.

Алайда, қоғамдық қатынастардың өзгеруімен және нарықтық экономикаға көшумен байланысты ХХ ғ. 90-шы жылдары жақсы өмір сүру халықтың көпшілігінің көзінен бұлбұл ұшты, оның тұрмыс жағдайы жыл сайын төмендеп отырды. Еліміздің экономикасының құлдырауымен байланысты еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы бұл жылдары тиісінше дәрежеде өспей, тауарларды ырықтандыру деңгейінен ондаған есе артта қалып қойды. Халықтың материалдық-тұрмыстық жағдайның өсуі адамдардың болашаққа деген сенімсіздігін, моральдық-психологиялық дағдарысқа ұрынуын күшейтті, рухани жүдеулік өрбіді.

Еліміздің барлық аймақтарында өндірістің құлдырауы және соған байланысты халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі демографиялық жағдайға әсерін тигізді. Мұны бала туу мен өлім-жітімнің, сондай-ақ, халықтың республикадан тыс жерлерге көшіп кетуінің жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштерден анық байқауға болады. Мәселен, 1991-1995 жылдар аралығында әр мың тұрғынға шаққанда бала туу деңгейі 21, 0 адамнан 166 адамға дейін азайды. Сонымен қатар басқа жақтарға, соның ішінже Израильге, Германияға, АҚШ-қа, Ресейге т. б. жерлерге қоныс аударушылар көбейді. Олардың саны: 1992 жылы-352 мың, 1993 жылы-333 мың, 1994 жылы -542 мың, 1995 жылы-423 мың, 1996 жылы- 229, 4 мың, 1997 жылы-299, 4 мың, 1998 жылы-243, 6 мың, 1999 жылы-162 мың, 2000 жылы-156, 8 мың, 2001 жылы- 142, 6 мың болды. Осы себептермен байланысты халықтың саны жылдан-жылға қысқарды. Гер 1992 ж. Қазақстанда-17 млн. халық болса, 1993 жылы-16 млн. 871 мың, 1995 жылы-16 млн. 539 мың, 1996 жылды-16 млн. 41 мың, 1997 жылы-15 млн. 860 мың, 1999 жылдың басында 14 млн. 951 мың, ал 2002 ж. Басында 14 млн. 820 мың адам болған немесе 1992 жылмен салыстырғанда республикада тұратын халықтың саны 2 миллион 180 мың адамға қысқарған. Соңғы кезде қалада тұратын халық көбейді, еліміздегі барлық халықтың 57%-ы қалаларда, ал қалған 43%-ы ауыл-селоларда тұрады.

Республика көлемінде 131 ұлт пен ұлыстың өкілі тұрып жатыр. Бір айрықша бөліп айта кететін жайт, қазақтар саны бірте-бірте басымдыққа ие болып келеді. Мәселен, ХХ ғ. 60-шы жылдары қазақтар елде тұратын халықтың үштен бірін қамтыса, 1997 жылдың басында олар республика халқының тең жарымын құрады. 1999 жылдың басындағы халық санағы деректері бойынша қазақтардың саны 8, 2 млн. адамға жетіп, жалпы халықтың 53, 4%-ін қамтыған.

Экономикалық реформалар процесі тереңдеп, еңбек рыногіндегі жағдай неғұрлым шапшаң шиеленіскен сайын халықты жұмыспен қамту проблемасы күрделенді. Адамдардың еркін еңбек етуге және қалаған мамандығын таңдап алуына деген құқықтары сөз жүзінде қалды. Нәтижесінде 1991 жылдан бастап республикада жұмысыздық басталды. Бұған басқа елдерден жұмыскерлер алып келуінің де кері әсері тиді. Оны төмендегі деректер көрсетеді:

Кестеде көрсетілгендей, 1991 жылы жұмыс сұрап келгендер саны 185 мың адам болса, 1996 жылы оның саны 562 мың адамға жеткен, толық жұмыссыз деп саналғаны- 1991 жылы 44 мың адам болса, 1996 жылы -391, 7 мың, жыл ішіндегі жұмыссыздар пайыз есебімен 1991 жылы-0, 05 болса, 1996 жылы бұл көрсеткіш 5, 6%-ға жеткен, ал 2002 жылы жұмыссыздар саны жалпы еңбекке жарамды халықтың 8, 1 пайызын қамтыған. Бұған коса көзге көрінбейтін жұмыссыздық тағы бар, бірақ ол көп жағдайда дәл есепке алынбайды. Ресми деректерге қарағанда уақытша жұмыс істемейтін адамдар негізінен кәсіпорындардың жиі тоқтауына байланысты орын алған.

Әлеуметтік проблемадағы тағы бір шешімін табатын мәселе- тол шалғай аудандарда, шөл және шөлейт жерлерде, Арал, Семей полигоны сияқты экологиялық апат аймағында тұратын халықтың тұрмысын көтеру. Жасыратыны жоқ, ол жерлердің барлығында негізінен өзіміздің қандастарымыз, қазақ ұлтының өкілдері тұрады. Сондықтан осы маңызды әлеуметтік мәселені қолға алмай, оны тиісті дәрежеде шешпей, Қазақстанның экономикасы жөнінде айту қиын.

Қазақстанның әлеуметтік саласындағы басты мәселердің бірі - зейнетақымен қамтамасыз ету. Соңғы кезде елімізде зейнеткерлердің қатары едәуір өсіп, олардың саны 2002 жылы 3 миллион адамға жетті. Бірақ көптеген аймақтарда халықтың осы әлеуметтік тобы өзінің мандай тер, табан ақысының қайтарымын ала алмауы олардың наразылығын туғызды. Сондықтан үкімет, оның Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі зейнетақы қарызынан құтылу мақсатында басты үш бағытта бірқатар жұмыс жүргізді. Біріншісі - зейнетақының бұрынғы қарыздарын жабу, екіншісі - қазіргі зейнетақыны уақытында төлеу, ал үшіншісі - зейнетақы жүйесін реформалау. Бұл үш бағытта жүргізілген іс-шаралар бірсыпыра қайтарымын беріп, 1999 жылдың зейнетақы қарызын төлеуде бірқатар шаралар іске асырылды. Әсіресе, жеті-сегіз ай бойы зейнетақыларын ала-алмай келген ауыл тұрғындарына ерекше көңіл бөлінді.

Халықтың тұрмысындағы елеулі көрсеткіш, ол - тұрғын үймен қамтамасыз ету. Кеңес өкіметі тұсында да, одан кейінгі жылдарда да тұрғын үй адамдардың ең басты мұқтажы болып қала берді. Осыған қарамастан республикада тұрғын үй салу жылдан-жылға азайған үстіне азайды. Мәселен, 1988 жылы үй салу көлемі елімізде 8, 8 миллион шаршы метрге жетсе, 1993 жылы ол 3, 5 миллионға дейін кеміді, 1995 жылы тек 1, 5 миллион шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілсе, 1996 жылы оның көлемі бір миллиондай ғана болған, ал кейінгі 1997-1999 жж. одан әрі төмендеді.

Тек Қазақстан экономикасының 2000 жылдан бастап ілгерілеуімен байланысты тұрғын үй құрылысы соңғы жылдары қайтадан көтерілді. 2002 жылы үй құрылысына 29, 4 миллиард теңге инвестициялық қаржы жұмсалды немесе 2001 жылмен салыстырғанда 7, 9 пайызға артты. Жаңадан 1402, 7 мың шаршы метрді қамтитын 11, 2 мың пәтер іске қосылды. Үй құрылысы, әсіресе, Алматы мен Астана қалаларында кең өріс алды. Мұндағы тұрғызылған үй көлемінің құрылысы жалпы республика бойынша салынған тұрғын үй көлемінің 17, 9 және 14, 3 пайызын қамтыды.

ХХ ғасырдың 90-жылдары еліміздің нарық қатынасына көшу Кеңестер Одағының тарауы және көрші республикалармен экономикалық-сауда қатынастарының қысқаруы көптеген материалдық қиындықтарға ұшыратты. Халық тұтынатын өнеркәсіп тауарлары, киім, аяқ киім, балаларға қажетті киімдер, тоқыма бұйымдары жетіспеді. Бұл жылдары халық тұтынатын тауарлардың азайғандығын төмендегі деректер көрсетеді:

Кестедегі деректерден байқалатыны 1997 жылы барлық мата тауарлары 1991 жылмен салыстырғанда 20 еседей, тоқыма бұйымдары 90 есе, 1995 жылы шөлки-шұлық 1991 жылмен салыстырғанда 8 есе, аяқ киім 16 есе қысқарған. Халықты жеңіл өнеркәсіп тауарларымен қамтамасыз ету жайы кейінгі жылдары да өзінің тұрақты толық шешімін тапқан жоқ.

Елімізде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жылдан-жылға азайып кетумен байланысты 1999-1998 жылдары малдап, астықтан алынатын тағамдар көлемі қысқарды және ондаған есе қымбаттады. Халық негізінен нан, сүт, картоппен күнелте бастады. Оны төменде келтірілген деркетерден көруге болады:

Азық-түлік тауарларын өндіру көлемі

1991-2002жж.

Кестедегі деректер тамақ өнеркәсібінің күйзеліс күйінен біраз мағлұмат береді. Ет өндіру 1991 жылмен салыстырғанда 1997 жылы 12, 5 есе, сары май-18 есе, сүт өнімдері-11, 6 есе, өсімдік майы-6 есе, кондитер бұйымдары 9 есеге жуық кеміген. Бұл жылдары шет елдің колбасасын (Франция, Ресейдің т. б. елдердің), қантын (Ресейдің, Қытайдың), тауығын (АҚШ-тың, басқа да елдердің), ірімшігін (Ресейдің, Голландияның), өсімдік майын, арағын (10-15 елден) сатып алу артты. Әсіресе, астық жеткілікті бола тұра макарон, печенье, пряник шығаруды азайту бұқара халық үшін түсініксіз болды.

Кестеден көрініп тұрғандай, соңғы жылдары адам ағзасы үшін аса пайдалы азық түрлерін (ет, сүт, жеміс) тұтыну жағы азайып, нан өнімдерінің үлес салмағы өсе түскен. Мәселен, 1998 жылы ет және ет өнімдерін пайдалану 1992 жылмен салыстырғанда әр тұрғынға 20 килә, сүт және сүт өнімдері 66 килә, жұмыртқа-101 данаға, картоп 32 килә, жеміс !! килә кеміген. Керісінше нан өнімдері 43 киләға өскен.

Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясатының маңызды бір саласы зейнетақыны одан әрі арттыру болып табылады. Бұл бағытта елімімізде оң қалыпты үрдіс жалғасын табуда. Атап айтқанда, зейнетақының ең төменгі мөлшері 1998 жылы 3 мың теңге болса, 1999 жылы үкімет оған 500 теңге қосты. 2000-жылы тағыда 500 теңге қосылып, 4000 теңгеге жетті. Үкімет зейнеткерлердің өтініш тілектеріне байланысты 2002 жылы қосымша 455 теңгені ең төменгі мөлшердегі зейнетақы алатындарға қосумен бірге, 10 мың теңгеден төмен жалақы алатындарға қосты қосты. Ал ондай зейнеткерлердің саны бір миллион 100 мың адамды қамтыды. Жалпы 2000-2002 жылдары зейнетақы төлемдерінің ең аз мөлшері үш мәрте артып, 23 пайызға өсті. 2003 жылдың басында Президенттің жарлығымен зейнетақы көлемі тағыда 12 пайызға көтерілді, сөйтіп ең төменгі зейнетақының көлемі 5 мың теңгеге жетті. Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2004 жылға арналған республика халқына Жолдауында 2003 жылы 1-ші шілдеден бастап зейнетақының ең төменгі деңгейін 5, 5 мың теңгеге дейін көтеру жоспарланған. Сондай-ақ, Жолдауда әрбір зейнеткердің еңбектегі еншісін, жұмыс өтілін, зейнеткерлікке шыққан кездегі жалақысын ескеріп, зейнетақының неғұрлым әділетті шамасын белгілеу туралы айтылған. Бұл шараларды жүзеге асыру үшін бір жарым жылдың ішінде қосымша 60 миллиард теңге бөлінетіндігі атап көрсетілді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс