ҚАРЖЫ САЯСАТЫ, ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ
Жоспары
1. ҚАРЖЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ
1.1 Әлеуметтік - экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
1. 2. Қаржы саясатының мазмүны, міңдеттері және мақсаттары
1.3 Қаржы механизмінің мазмүны мен қүрылымы
2. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТ
2.1 Мемлекеттік қаржы түсінігі және қүрылымы
2.2 Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік қаржыныц негізгі буыны реінде
2.3 Қаржы саясатының мемлекетпен байланысы
3. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ АҚША-КРЕДИТ САЯСАТЫ
1. Ақша-кредит саясаты және оның типтері
3.2 Ақша-кредит саясатының қазіргі кездегі даму жағдайы
3.3 Ақша-кредит саясатын жүргізу әдістерін және қүралдарын жетілдіру
3.4 Үлттық банктің алтын валюта активтері және оларды басқару
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетер тізімі
Кіріспе
Нарықтық экономика, оны біртұтас жүйе ретінде алғанда, тұрақты да
тоқтаусыз өзгеріп дамиды және күрделене түседі.
Нарықтық экономика дамыған сайын, оның бір – бірімен байланысты,
экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, технологиялық, экологиялық, тіпті,
саяси және халықаралық т.б. даму факторлары және ішкі ұйымдық –
экономикалық құрылымдары (объективтілері мен субъективтілері) қалыптасып -
өзгеріп, бір – біріне ықпал жасап, әр түрлі қайшылықтарды өмірге әкеледі.
Мезгілі жеткен кезде олар шешімі күрделі әлеуметтік, экономикалық,
саяси қиыншылықтарға соқтыруы мүмкін, бірақ осының жалпы басым нәтижесі –
нарық механизмі тиімділігінің артуы болады.
Бұл заңдылық нарықтық экономиканың барлық тарихи даму кезеңдерінде,
оның қарапайым тауар айырбастау формаларының пайда болуынан бастап, ұлттық
– мемлекеттік шеңбердегі нарықтық шаруашылықтардың қалыптасуын қоса, осы
күнгі күрделі халықаралық нарық түрлеріне дейін тоқтаусыз жалғасып келеді.
Мысал ретінде XVIII ғ.соңы-XIX ғ.бас кезінде Батыс елдерінде болған
процестерді алуға болады.Бұл кезең адамзат тарихында әлеуметтік-
экономикалық прогрестің мәнін терең түрде өзгерткен,өнеркәсіп революция
(өнеркәсіптік төңкеріс) деп танылған процеспен сипатталады.Нәтижесі-
экономикалық дамудың қарқынды өсуін тудырған жаңа сапалық даму деңгейі.
Экономикалық өсу қарқыны артуы және нарыктык катынастар аукымының
кеңеюі нәтижесінде тауарларды көптеп (жаппай) өндіру әдісі машиналық
–индустриялдық өндірістін негізгі белгісі болады.Тауарларды жаппай
(көптеп) өндіру бір өнімге (өнім өлшеміне) кеткен өндіріс шығындарын
азайтуға мүмкіндік берді. Өнімнің арзандауы, өндіріске тартылған халық
санының өсуі және табыстардың артуы нарық айналымын елеулі түрде кеңейтті.
Өндірістің техникалық дамып-өсуі – кездейсоқ болған уақиға емес.Оны
тек адамзат қоғамындағы білімнің қордалануымен ғана түсіндіруге болмайды.
Ғылыми –техникалық жаңалықтардың ашылуы экономикалық қажеттіліктен
туындайды.Сауданың өсіп-кеңейюі,айналымдағы тауар-ақша масасының артуы
бәсекелестікті өршітті.
Оның үстіне Европаның шектелуі аумағында халықтың саны өсіп,
экономикалық кеңістік тарыла түсті; бұл жағдай да бәсекелестікті одан әрі
асқындырып жіберді.Бір-бірімен қарсыластық, басқалардан жоғары экономикалық
нәтижеге ұмтылу, өндірістегі өз орнын сақтап, қалу мақсаты іскерлер
қауымының көптеген өкілдерін жаңа техникалық және технологиялық шешімдер
іздестіруге итермелеп, ынталандырады.
XVIII-XIX ғғ.экономикалық өзгерістер көптеген басқа әлеуметтік-
экономикалық процестердің өзара байланыстарына, нақты айтқанда,нарық
механизмі мен мемлекет арасындағы байланыстарға жаңаша негіз
қалады.Шаруашылық жүйенің күрделенуі мемлекеттің қолдау, түзету, үйлестіру
әрекеттерін арттыруға мәжбүрледі.
Мемлекеттің міндеті нарық инфрақұрылымын құру болды, немесе
экономикалық дамуды құқұқтық институттар мен тәртіп нормаларымен
қамтамассыз ету, экономикалық дамудың ішкі және сыртқы қауіпсіздігін,
ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтау.Осындай инфрақұрылым нарық
механизіміне, оның тиімдірек қызымет атқаруы үшін қажет болды.
Осы айтылған экономикалық ақиқатттылықтардың өзара қабысу (нарық-
өндірістік ревалюция, нарық-мемлекет) тиімділігінің жоғары болғаны сондай,
XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында экономикаың өсу қарқыны тіпті шамадан
тыс артып кетті.Ол кезде шаруашылық жүйенің жалпы экономикалық тепе-
теңдікті сақтап қалу механизмі әлі жоқ еді. 1929-1933 жылдардағы бүкіл
әлемдік экономикалық дағдарыс соның қасіретті айғағы. Осыдан кейін:
мемлекеттің экономикаға қатысуын жаңа деңгейге көтеріп, шаруашылық
механизмі мен мемлекеттің өзара байланыстарының тиімдірек нұсқасын
(вариантын) табу қажет деген тұжырым жасалды. Экономика мемлекеттің жан -
жақты және тұрақты қолдануын қажет ететін болды. Осылай экономикалық
саясат деп аталатын құбылыс (феномен) пайда болды.
Өзгеріп кеткен жағдайда мемлекет инфрақұрылымдық сипатты шаралар
жүйесін күрт кеңейтті. Бірақ нарық механизмінің жаңаша өзгерген түрінің
негізгі қажет еткені–нарықтық экономиканы сырттан реттеп–үйлестіру әдістері
болды. Нарық механизмінің өзін–өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің шектеулі
екені айқындалып,оны енді сырттан түзетіп–реттеу (корректировка) қажеттігі
артты.
Сырттан реттеп - түзету шаралар жүйесіне үздіксіз дамитын нарықтық
экономиканың жалпы экономикалық тепе - теңдігін сақтап тұру жатады. Тепе -
теңдік ұғымының өзі экономикалық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік реңк
алды. Әлеуметтік сақтандырудың көп тармақты жүйесін жасау қажет болды.
Қаржылық саясат элементтерінің алғашқы жасалған кезеңін ХIХ ға-сырдың
соңынан бастаған дұрыс. Мысал ретінде бұл жағынан басқалардан озған
Германияны алуға болады. О.Бисмарктың нұсқауымен Германияда әлеуметтік
қорғау туралы заңдар қабылданды, соның негізінде жаңа сфера өмірге келді.
Алғашқы қаржылық саясаттың ерекше сипаттық белгісі оның жеке-жеке
қалыптасқан жағдайларды түзетуге бағытталған стратегиясы. Мұндай
экономикалық саясат теорияда нүктелік (точечная) стратегия деп аталады.
Оның шеңберінде экономикалық саясаттың келесі жекелеген түрле-рі
практикада қолданылды: кедендік, аграрлық, өндірістік, әлеуметтік. ХХ ғ.
Бас кезінде осындай шашыранды саясаттың орнына оның жаңа нұсқасы келді.
Кең ауқымды да кешенді экономикалық саясат жасап, оны жүргізуге қуатты
ықпал жасаған және мәжбүр еткен бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар
болды. Соғыс қоғам өмірінде өте өткір саяси–әлеуметтік және эко-номикалық
проблемалар жүйесін қалыптастырды.
Бірақ сонда да нарықтық экономиканың өзін - өзі реттеу мүмкіншілігіне
деген сенімді түпкілікті үзген жоғарыда айтылған, 30-шы жылдардың әлемдік
экономикалық дағдарысы болды. Мемлекеттің араласуы аймақтық қана емес,
жалпы экономикалық, ал кейінірек - халықаралық сипат алды.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық саясаттың көптеген анықтамалары
кездеседі. Солардың ішінде ГФР елінің белгілі ғалымы Х.Гирш қысқа, бірақ
мазмұны терең анықтама берген еді. Гирштің пікірінше, мемлекеттің
эконо–микалық саясаты–экономикалық процестердің бағытын бір арнаға түсіру
үшін жасалған,оларға ықпал ету, немесе олардың ағымын алдын ала анықтап,
тікелей реттеу шараларының жиынтығы.
Мемлекеттік реттеудің іс - шаралар жүйесінде оның әртүрлі, мысалы,
практикалық және ғылыми, жақтарын бөліп анықтауға болады. Практикалық
жағы–бұл мемлекеттік реттеудің нақты іс–шаралар жиынтығы. Теориялық
жағы–бұл ұлттық экономиканың ең тиімді дамуына ықпал жасайтын жағдайларды,
себептерді және іс–әрекеттерді жүйелі түрде реттеу; оның ғылыми аспектісіне
экономикалық саясаттың үлгілерін (модельдерін) және болжау–бағдарламасын
жасау да жатады.
Ғылыми–экономикалық сананы қалыптастыру - экономикалық саясат
теориясының маңызы зор міндеті болып саналады. Нақты алғанда, мемлекет–тің
міндеті–жалпы жағдайды жасау, ал оның шеңберінде әрбір шаруашылық
субъектілері рационалды шешімді өздері қабылдап, іс–әрекет қылу қажетті–гін
түсіндіру.
Қаржылық саясатта жалпы экономикалық процестерге ықпал жасаушы және
нақты шаруашылық салаларын реттеуші әдістер бөліп көрсетіледі. Соңғыларына
мемлекет қызметкерлерінің еңбек ақысын реттеу, жоғары және жалпы білім беру
мекемелерін қаржыландыру, ұсақ кәсіпкерлікті қолдау, т.б. жатады.
Институционалдық және салалық анықтау принциптеріне сәйкес аграр-лық,
өндірістік, сыртқы экономикалық, әлеуметтік саясат түрлері анықтала-ды.
Функционалдық анықтау белгілеріне сәйкес экономикалық саясаттың
конъюнктуралық, құрылымдық, баға, валюта, несие және қаржы нұсқаларын
(варианттарын) анықтауға болады.
Қаржылық саясаттың қалыптасу жағдайын қарастырып болған соң, оны
мынадай үш қағидалық анықтамамен анықтауға болады. Экономикалық саясат
әрқашан да екі фактордың: шаруашылы жағдайының тоқтаусыз өзгеруі және
экономикалық сана мен ойлау деңгейінің ықпалында болады. Осы факторлар
өзара байланысты келеді, сонымен бірге, олар шартты түрде бір-біріне
тәуелсіз болады.
Дамыған елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей, экономикалық
саясаттың тиімділігі сол елдің нақты жағдайына неғұрлым жақын жасалса,
соғұрлым жоғары болады екен.
Экономикалық саясат елдегі саяси күштердің арақатынастарын,
өндірістік-техникалық мүмкіншіліктерін, әлеуметтік құрылымының
жағдайларын, мемлекеттік мекемелердің жалпы экономикалық және жергілікті
тәртіптерін есепке алып, ескеруі қажет болады екен.
1. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1.1 Әлеуметтік - экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе өлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Бүдан бүрын айтылғандай, кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің
функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету
үшін пайдаланады.
Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты маңызды роль атқарды.
Оны жасап, жүзеге асыру процесінде қоғам алдында түрған міңдеттерді
орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі; ол экономикалық мүдделерге ықпал
жасаудың белгілі қүралы болып табылады.
Қаржы саясаты - бүл қоғамның өлеуметтік - экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының қүрамды бөлігі болып табылады.
Материалистік диалектика жүйесіңце түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты крндырмаға жатады, ал қаржы саясатыңда білінетін және өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық формацияның бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржы қатынастары базистік болып табылады (2.1. сызбаны қараңыз).
Қаржы саясатын жасау процесіңде елдің алдына қойылған міндеттердің
орындалуы үшін материаддық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Сондықтан тап
қаржы саясаты экономика мен әлеуметтік сфераға ықпал жасаудың белсеңді
тетігі болып табылады.
Демек, қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру, шоғырландыру және
жинақтау және экономикалық саясат жасайтын дамудың бағыттары бойынша оларды
бөлудің міндеттерін шешеді.
Қаржы саясаты өзіне:
• Бюджет;
• салық;,
• ақша;
• кредит;
• баға:
• кеден;
саясатын қамтиды. Өз кезегінде мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың қүралы болып келеді,
яғни қосалқы рөлді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын -
үлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да үмытуға болмайды.
Осы бес бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі
қүралы болып табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады.
Қазақстан Республикасында оның конституциялық ерекшеліктеріне қарай
жалпы экономикалық саясат сияқты қаржы саясатын жасаудағы басымдық
Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл сайынғы Жолдауыңда
ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы саясатының басты
бағыттарын анықтайды.
Үкімет экономиканы дамытудың басты бағыттарын жүзеге асыру жөне
қоғамдағы өлеуметтік түрақтылықты қамтамасыз ету мақсатымен осы Жолдаудың
шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай биліктің атқарушы тармағының
бір бөлігі ретінде
Үкімет қаржы саясатын іске асыруға қажетті зандардың жобаларын жасайды
және оларды қарап, қабылдау үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің үзақтығына және шешілетін мәселелердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының үзақ мерзімді қурсы.
Ол макроэкономикалық процестер дамуының үзақ кезеңіне бағьпталған, ал
оның шеңберіңдегі күнделікті міңдеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің
кезеңдері ретінде жүзеге асырылып отырады. Сөйтіп, қаржы саясатының мазмүны
экономикалық жүйеде қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығымен үнемі
анықталып отырады.
Қаржы стратегиясын мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне
үйлестіре отырып жасайды. Оны жасау процесінде қаржыны дамытудың негізгі
тенденциялары болжанады, оны пайдаланудың түжырымдары қалыптасады, қаржы
қатынастарын үйымдастырудың қағидаттары белгіленеді.
Үзақ мерзімді мақсаттарды таңдап алу және қаржы саясатыңда мақсатты
бағдарламаларды жасау қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік
дамудың басты бағыттарында шоғырландыруды қажет етеді.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын үйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мөселелерін шешуге бағытталған.
Ол назарды кезек күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған
үйлесімсіздіктерді қаржылардағы және еддің, аумақтың, саланың
экономикасындагы ауытқушылықтарды жоюға шоғырландыра отырып, стратегиялық
нүсқаманы нақтылайды.
Қаржы стратегиясының біршама түрақтылығы кезінде қаржы тактикасы
орамдылығымен (икемділігімен) ерекшеленуі тиіс, ол экономикалық
жағдайлардың, әлеуметтік факторлардың және басқалардың ширақтылығымен алдын
ала анықталады.
Қаржы саясатының стратегиясы мен тактикасы өзара байланысты. Стратегия
тактикалық есептерді шешу үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Экономика мен
өлеуметтік сала дамуының шешуші учаскелері мен басты проблемаларын анықтай
отырып, тактика әдістерді өзгерту, қаржы байланыстарын үйымдастырудың
нысандары арқылы неғүрлым қысқа мерзім ішінде ысырап пен шығындарды ең аз
жүмсап, қаржы стратегиясы белгіленген міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Қаржы саясатын экономикалық қатынастар тудырады, ейткені қоғам қаржы
саясатын жасауда ерікті емес, ол езінің мүмкіндіктеріне, объективті
шындықтың шарттарына сүйенеді.
Қаржы қатынастары дамуының озінің айрықшалықты зандарыболады. Қаржының
логикасы дамуға өзара кері ықпал жасай алады: экономиканы тездетеді немесе
оған кедергі жасайды.
Қаржы саясаты қаржы ресурстарын шоғырландыруға және зәру міндеттерді
шешуге бағытталған, тап осы мемлекеттің қоғамдық өңдіріске ықпал етуіне
мүмкіндік жасайды.
Экономика мен қоғамның әлеуметтік дамуына қаржы саясатының ықпал жасауы
қаржы саясатының ғылыми негізделген теориясы негізінде жүзеге асуын талап
етеді.
Тек ғылыми кезқарас, саясатты анықтайтын барлық факторларды біліп,
зерделеу оның салыстырмалы дербестігінің объективті экономикалық қатынастар
теуелділігіне үласпауының кепілі.
Экономикалық дамудың төжірибесі қаржы саясатының экономикадан қол
үзуінің қатаң экономикалық қиыншылықтарға үрыңдыратынын, қоғамдьгқ дамудың
міндеттерін іске асыруды сөзсіз тоқтататынын дөлелдейді.
Қаржы саясаты ғылыми зерттемелерге негізделсе жөне ғылыми тәсілдеме
қаржы саясатының нақтылы қаржы қатынастарынан үзілмейтіндігіне қызмет етсе,
онда қаржы саясаты прогрессивті болуы мүмкін.
Қаржы саясаты қазіргі кезеңде қарама-қайшылықты міңдеттерді шешеді,
демек, қаржы саясаты баланстандырылған болуы тиіс.Қазіргі жағдайда қаржы
саясатының негізгі бағыттары мыналар болып табылады:
шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының сферасыңда нарықтық
қатынастарды нығайту жөніңде шаралар жүргізу;
дағдарысты жай-күйді жою жөне қаржы жүйесін сауықтандыру;
3) халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.
Нарықтық экономика жағдайыңца үзақ мерзімді ғылыми қаржы
болжамдарына негізделген және қаржы реттеуіштерінің жүйесіне сүйеніп
әрекет ететін тиісті қаржы саясаты материалдық - заттай, ақша ағындарының
күнделікті әрі перспективалық тепе-тендігіне жетудің, соның негізінде
қоғамның үдемелі экономикалық өсуін қамтамасыз етудің негізгі еркениетті
әдісі болып табылады.
Ол бірінші кезектегі міндеттерді - мемлекеттік бюджеттің тапшылығы мен
ішкі жөне сыртқы борыштың мөлшерін, қаржы рыногын дамьу, қодданыстағы салық
жүйесін жетілдіру, инфляцияның қарқынын төмендету және т.б. шешу үшін
пайдаланылады.
Сонымен бірге қаржы реттеуіштерінің жүйесімен айлашарғы жасау арқылы
белгілі бір түрде мемлекет пайдаланатын қаржы айналымында жүрген нақты
ресурстар тиісті қаржы саясатына жетудің негізгі қүралдары бола бастайды.
Қаржы саясатын нақты тарихи жағдайларға байланыстыра отырып жасау
қажет. Олар қоғам дамуының әрбір кезеңінің өзгешелігін, ішкі, сол сияқты
халықаралық жағдайдың да ерекшеліктерін, мемлекеттің нақты экономикалық
және қаржылық мүмкіндіктерін ескеруі тиіс.
Қаржы ресурстарының көлеміне белгіленген жөне жүмсалған шығындардың
тікелей тәуелділігі жай ғана қаржы саналылығының айғағы болып табылады жөне
шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде қолдап отырылуы тиіс.
Бүл маңызды талапты сақтамау бюджет тапшылығының, мемлекеттік бо-рыштың
пайда болып, көбеюіне, инфляциялық процестерге үрындырады.
Кезең ерекшелігін есепке алу оның алдыңғы шаруашылық жөне қаржы
қүрылысының тәжірибесін, жаңа тенденциялар мен прогрессивті қүбылыстарды,
дүниежүзілік төжірибені мүқият зерделеуді де қажет етеді. Ағымдағы
кезеңнің ерекшеліктерін, экономикалық дамудың толғағы жеткен
қажеттіліктерін есепке алу негізіңде қаржы саясатын дер кезіңде өзгертіп
отыру алдыда түрған мәселелерді неғүрлым қысқа уақытта жөне ең аз
шығындармен шешуге мүмкіндік береді.
Қаржы саясатын жасаған кезде оның бірнеше нүсқалары дайындалады.
Олардың барлығы сараптық бағалаудан өткізіледі, неғүрлым оңтайлы нүсқасы
үкіметке жіберіледі.
Көп нүсқалы жоба математикалық үлгілеу мен жобалауды пайдалануды талап
етеді. Мүнымен бірге үнемі өсіп отыратын қаржы ресурстарының босалқы қорын
жасау қажет, сондай-ақ мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
табыстарын алудың неғүрлым оңтайлы үлестерін анықтау қажет.
Қаржы саясатын жасаған кезде қаржы ресурстарын бөлуге жөне оларды
негізгі бағыттарға шоғырландыруға үлкен маңыз беріледі.
Елдің қаржы жағдайы бірқатар көрсеткіштермен сипатталады:
жалпы қоғамдық өнім мен үлттық табыс;
инвестициялаудың ауқымы;
негізгі қорларды (капиталдарды) жаңартудың қарқыңдары;
еңбек өнімділігінің өсуі;
халықтың түрмыс деңгейі;
мемлекет бюджетінің тапшылығы.
Соңғы жылдардағы Қазақстанның қаржы жүйесі мемлекет бюджетіне
төленбеген толемдермен сипатталады. Жүйелі төлем қабілетсіздігінің
салдарынан мемлекеттің борышын арттыруға тура келеді.
Түрақтандырудың қаржы саясаты өзіне мына міндеттерді кіріктіреді:
инфляцияны тоқтату;
бюджет тапшылығын ЖІӨ-нің 2% дейін төмендету;
мемлекет борышын ЖІӨ-нің 48% дейін жеткізу.
Қаржы саясатына ақша-кредит саясаты қосылады. Қаржы саясаты
жетістіктерінің бірі Үлттық банк кредиттерін беру (эмиссия) жолымен
мемлекеттік борышты жабудан заңнамалық түрде бас тарту.
Қаржылық түрақтандырудың міндеттеріне мыналар кіреді:
түрақты бағалар (инфляция нөлге жуық). Алайда инфляция жылына шамамен 1,8%
тең болатын дамыған еддерде де болады;
бюджет тапшылығы ЖІО-нің 2-3% аспайды;
мемлекет борышы аз соманы қүрауы тиіс және тек ЖҮӨ-нің өсуімен өсуі тиіс.
Қаржы саясатына қойылатын маңызды талап қаржы саясатын жүргізгенде,
яғни дамудың белгілі бір кезеңінің негізгі міндеттерін орындауға шаралар
бағыттау жолымен қаржы жүйесінің барлық буындарында жүргізілетін шараларды
келіскенде кешенді көзқарасты сақтау, сондай-ақ экономикалық саясаттың
қүрамды бөліктері арасында қаржы, кредит, баға белгілеу, жалақы салалары
саясатында тығыз өзара байланысты қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржы саясатының бағыттары фискалдық жөне экономикалық саясат болып
табылады. Фискалдық саясат ең маңыздысы мемлекеттік бюджет болып табылатын
орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, экономикалық саясат
экономикалық процестерді реттеумен байланысты.
Фискаддық саясат салық толемдерін алу, "қоғамдық тауарларды" өндіру
кезінде ресурстарды орналастыру, оларды белу, ақша қаражаттарының
трансферттік ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу жөне қайта бөлу
әрекеттерін, үкімет пен жергілікті органдардың экономикалық және өлеуметтік
сфераларда қаржыны пайдалану жөніндегі басқа іс-қимыддарын қамтиды.
Фискалдық саясат дискредициялық саясат ретінде, яғни үлттық өңдірістің
нақтылы көлемін, жүмыспен қамтылуды (жүмыстылықты) өзгерту, инфляцияны
бақылау, экономикалық өсуді тездету мақсатымен мемлекеттің салықтарымен
және шыгыстарымен саналы айла-шаргы жасау ретіңце жүргізіледі.
Экономикалық цикдцің сипатына қарай ынталандырушы немесе тежеуші
фискалдық саясат жүргізілуі мүмкін. Икемсіз (дискредициялық емес) фискалдық
саясат экономикалық циклдің түрлі фазаларыңдағы өрлеу не-месе қүлдырау
фазаларыңдағы үлттық өнім көлеміне теңбе - тең түрде мемлекет шығыңдарының
және салық алудың түрленуі үғынылатын автоматты немесе кіріктірме
түрақтандырғыштың кіріктірме түрақтылықтың іс-әрекетін қажет етеді.
Сондай-ақ бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясатты ажыратады (бүл
мәселелер оқулықтың 14.3 және 19.3 бөлімдерінде толық баяндалған).
1. 2. Қаржы саясатының мазмүны, міңдеттері және мақсаттары
Экономикалық дағдарыстан шығу жөне одан әрі серпінді даму мемлекеттің
сындарлы жөне негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп отырған қаржы
саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады. Ол қоғамның үзақ
перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының стратегиясын
жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қаражаттарды және оған
жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің қаржы саясатының мазмүны экономикалық заңдардың іс-әрекетін
ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сөйкес қаржыны жоспарлы
үйымдастыру болып табылады.
Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржы саясатының өзіне тән белгілері
болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени
өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа факторларды ескере
отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің қаржы саясатының мазмүны айтарлықтай күрделі, өйткені ол
шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды,
олар:
экономикалық зандардың әрекеті, экономиканың жай-күйі, қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының ғылыми
негізделген түжырымдамасын әзірлеу;
экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей отырып,
қаржы саясатының стратегиялық жөне тактикалық шараларын түжырымдау;
белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы (экономикалық қайта
қүрудың түбегейлігіне қарай оны жаңғырта жене түзете отырып) іс жүзінде
жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі қаржы саясатының мазмүнын анықтайды.
Демек, экономикалық зандардың іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды
дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны үйымдастыру мен пайдалану
мемлекеттің қаржы саясатының мазмүны болып табылады.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттердің
қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының өрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері
негізінде қаржы ресурстарының неғүрлым мүмкін болатын көлемін
жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;
ө) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, үлттық
шаруашьшық секторлары арасында үтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орын-
дау үшін тиісті қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп
отыру.
Сондықтан Қазақстан жагдайында қаржы саясатының міндеті экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, үлттық шаруашьшықтың қүрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық емірді түрақтандыру, көсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік беліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті үлғайтып, жандаңдыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы саясаты
мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы ресурстарын
жүмыддыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп отыруға,
әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында қаралған
шараларды үздіксіз қаржыландыруға жөне материал, еңбек және ақша
ресурстарын мақсатты әрі үтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге
бағытталған.
Бүл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік және экономикалық
дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта қүрудың стратегиясьш
қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды.
Қаржы саясатының мақсаты - қоғам дамуының аса маңызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жүмылдыру.
Осыған байланысты қаржы саясаты көсіпкерлік қызметті жаңдандыра түсуге
қолайлы жағдайлар жасауға шақырады.
Мемлекет пайдасьша көсіпорындардың табысын алудың үтымды нысандарын,
сондай-ақ қаржы ресурстарын қалыптастыруға халықтың қатысу үлесін анықтауға
коп кеңіл белінеді.
Қоғамдық еңдіріс салалары арасыңда қаржы ресурстарын бөлу жолымен
оларды пайдаланудың тиімділігін арттыруға, сондай-ақ оларды
экономикалықжөне өлеуметтік дамудың басты бағыттарына шоғырландыруға үлкен
маңыз беріледі.
Таяудағы мақсат ретінде - мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету және
экономиканы түрақтандырудың негізінде үлттық шаруашылықтың қаржы жағдайын
сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке (өзгеше)
қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қагидаттарын жүзеге асырудың зор
маңызы бар:
• қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау,
бекіту жөне атқару кезінде қоғамдық ондірістің барлық
қатысушыларының, әлеуметтік, үлттық және кәсіби топтардың мүдделерін
сақтау;
• қаржы қатынастарының жоспарлы уйымдастырылуын қамтамасыз ету;
• қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шыгыстардың теңгерімділігі;
• қаржы резервтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі);
• мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржы
ресурстарын оңтайлы болу.
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға
мыналар жатады:
• объективті экономикалық зандардың іс-әрекетін есепке алу;
• нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
• өткен жылдардың озіндік төжірибесін жөне дүниежүзілік төжірибені
есепке алу.
Жеке (өзгеше) қағидаттарга мыналарды жатқызуға болады:
• қоғамда қаржы жүйесінің үтымды қүрлымын, қаржы қатынастарын жоспарлы
үйымдастыруды және қаржы механизмінің дүрыс қүрылуын қамтамасыз ету;
• қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі;
• бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып түсетін қаржы резервтерін
жасау;
• салық жүйесін үтымды қүру арқылы экономикалық және өлеуметтік дамудың
маңызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырлаңдыру;
• негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағына жүмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді белу;
• қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-теңдігі.
1.3 Қаржы механизмінің мазмүны мен қүрылымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық емірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны уйымдастыру, жоспарлау және басқару турлерінің,
нысандарының және өдістергнің жуйесі болып табылады.
Қаржы механизмі арқылы шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде және
қызмет сфераларында экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік
бағдарламаларын орындау үшін мақсатты ақша қорлары мен ақша қорланымдарын
қалыптастыру және пайдалану жоніндегі қаржы қатынастары басқарылады.
Қаржы механизмі мемлекет белгілеген қаржы шараларын атаулы, нақтылы
нәтижелерге қоғамдық - экономикалық омірдің барлық деңгейлері мен
сфераларындағы қоғамдық енімнің, материалдық емес игіліктердің, қызметтер
керсету мен қүндылықтардың толып жатқан барлық элементтері қүнының қүрамына
кіретін қаржы ресурстарының удайы ендірілуіне айналдырып, іске асырады.
Үдайы өндірістің әр алуаңдылығы ез кезегінде қаржы механизмі қүрамды
және ажырағысыз болігі болып табылатын экономикалық (шаруашылық)
механизмнің нысандары мен әдістерінің тиісті өр алуандығын тудырады.
Қаржы механизмі - экономикалық жене өлеуметтік даму үшін қолайлы
жағдайлар жасау мақсатыңда қоғам қолданатын қаржы қатынастарын үйымдастыру
нысандарының, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің
жиынтьгғы. Ол қаржы қатынастарын үйымдастырудың түрлерін, нысандарын және
әдістерін, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын кіріктіреді.
Қоғамдық шаруашылықтың жеке белімдерінің ерекшеліктеріне қарай жөне
қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы
механизмі шаруашылық жургізуші субъектілердің қаржы механизмі, сондай-ақ
мемлекет қаржысының механизмі болып белінеді.
Ол кезегінде, бүл сфералардың әрқай-сысы жеке қүрылымдық буындарды
қамтиды. Мысалы, мемлекет қаржысының механизмі бюджеттік механизм мен
бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып болінеді. Аумақтық болініске сәйкес
республиканың, биліктің жергілікті органдарьшың қаржы механизмі деп белуге
болады.
Жалпышаруашылық механизмі секілді қаржы механизмінің де өзіне төн ішкі
қурлымы бар жөне ол айтарлықтай күрделі. Қаржылық озара байланыстардың
кептігі қаржыны үйымдастырудың кептеген түрлерін, нысандарын жөне әдістерін
алдын ала анықтайды. Қаржы механизмінің қүрлымы қаржы қатынастарын
топтастыру түрғысынан қаржы жүйесін қамтып корсетеді.
Қаржы механизмі қүрылымын сипаттау үшін оның буындары ретінде
анықталатын жүйелі талдаудың қосалқы жүйесі (бөлігі), блогы, элементі
сияқты үғымдарын пайдаланған орынды (1 суретті қараңыз.)
Қаржы механизмінің қосалқы жуйесі
Қосалқы жуйелер
Қаржылық жоспарлау Қаржы түтқалары мен Ұйымдық құрылым
ынталандырмалары және құқықтық
режим
БЛОКТАР
Қаржы Қаржы Құқықтық Нормативтік Ақпараттық
әдістері түтқалары Қамтамасыз қамтамасыз қамтамасыз ету
ету ету
,Жоспарлау, Табыс, Құқықтық Нүсқаулар,
болжау өзін- амартизациактілер, әдістемелік
өзі алық ауда заңдар, нүсқаулар.
қаржыландыру,- жарғылар.
инвестициалықрымдар,
бағдарламаларқаржы
, кредит санкциалар
беру, бағалы ы, баға,
қағаздар жалдау
шығару т.б ақысы,
дивденттер
т.б.
Компьютерлік
бағдарламалар,
бухгалтерлік
есептеме т.б.
1 сурет. Қаржы механизмінің жүйесі
Қаржы механизмінің қосалқы жуйесі (бөлігі) оның неғүрлым маңызды
қозғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржы түтқалары мен
ынталандырмалары, үйымдық қүрылым және қаржы жүйесінің қүқықтық режімі,
қаржыны үйымдас-тыру. Қаржы механизмінің блогы (буыны) - бүл жалпы мақсатты
бағыттылық белгісі бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементтердің
жиынтығы.
Қаржы механизмінің элементі - бүл қарапайым шаруашылық нысан, ол арқылы
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықша түрде білінеді.
Әрбір элемент біріңғай қаржы механизмінің қүрамды бөлігі болып
табылады, бірақ өзінше жүмыс істейді жөне барлық элементтер келісуді талап
етеді.
Қаржы механизмі элементтерінің - қаржы қатынастарын үйымдастырудың
нысандарының, түрлерінің, әдістерінің үйлесуі "қаржы механизмінің
қонструкциясын" қүрайды, ол механизмнің әрбір элементінің сандық
параметрлерін белгілеу жолымен, яғни алудың мөлшерлемелері мен нормаларын,
қорлардың көлемін, шығындардың деңгейін және басқаларды анықтау арқылы
қозғалысқа келтіріледі.
Сандық параметрлер мен оларды анықтаудың сан алуан әдістері қаржы
механизмінің ең шамдағай бөлігі болып табылады. Олар түзетулерге жиі
үшырайды, өндіріс жағдайлары мен қоғам алдында түрған міндеттердің
өзгерісін сергек сезіп отырады.
Мысалы, табысты (пайданы) белудің әдістері және кәсіпорын мен мемлекет
арасында оның бөлінуінің ара қатысы әлденеше рет өзгереді, салықтардың
мелшерлемелері түзетіледі және т.б.
Қоғамдық өмірде қаржының диалектикасы түлғалау нысаңда-рының және
әрекет жасау әдістерінің өзара байланысы, іс-қимылы арқылы көрінеді.
Нақты өмірде, шаруашылық жөне қаржы механизмдерінде абстрактты
экономикалық (қүндық) категориялар нақтыланады және нақтылы нысандар
түрінде болады.
Қаржы қатынастары көрінісінің нысандары экономиканы басқарудың
деңгейіне қарай (жалпыүлттық шаруашылық, экономиканың секторы, экономикалық
аймақ, сала, ішкі сала, шаруашылық жүргізуші субъектісі, өкімшілік-аймақтық
қүрылым) неғүрлым толық нақтылануы мүмкін. Сондықтан анағүрлым нақтылы
нысаңдар - басқару түтқалары қолданылады: мысалы, кірістерде қосылған қүнға
салынатын салық, акциздер, табыс салығы, мемлекеттік мүліктен түсетін
табыстар, ренталық төлемдер және т.б., шығыстарда - экономикаға (әрі қарай
тәптіштеледі), өлеуметтік-мәдени мақсаттарға (білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру, ғылымға, басқаруға және
басқалары) жүмсалатын шығындар бөліп көрсетіледі.
Бастапқы буын деңгейінде - фирмаларда, компанияларда, үйымдарда,
мекемелерде сан алуан қаржы қатынастарын реттеу үшін басқарудың нақтылы
нысандары мен өдістерінің сан алуан түрлері қолданылады.
Шаруашылық және қаржы механизмдерінде қаржы-экономикалық нормативтер
мен лимиттер пайдаланылады. Нормативтер - шығындардың немесе ресурстарды
бөлудің есептік түрде негізделген мөлшерлері, лимиттер —ресурстарды
пайдаланудың шекті мөлшерлері (көлемдері) қаржылық жоспарлауда
пайдаланылады.
Олардың көмегімен жалпы мемлекеттік, үжымдық жөне жеке мүдделердің
бөлгіштік қатынастарыңдағы онтайлы үштастыру, экономикалық және әлеуметтік
дамудың перспективалық және ағымдағы жоспарларының тапсырмаларын іске асыру
үшін мемлекеттің, аймақтың, басқарудың салалық және ведомстволық
органдарының, шаруашылық қүрлымдарының ресурстарға деген қажеттіліктері
қамтамасыз етіледі.
Үлғаймалы үдайы өндірістің қалыпты ағыны экономикалық саясат пен
механизмнің қүрамды бөлігі ретіндегі қаржы саясаты мен қаржы механизміне
байланысты.
Дүрыс түжырымдалған қаржы саясаты, анық етіп қалыптастырылған,
синхронды жүмыс істейтін қаржы механизмі қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына жәрдемдеседі.
Кері тенденция да болады: егер қаржы саясаты эко-номикалық заңдардың іс-
әрекетін толық ескерілмесе немесе олармен қарама-қайшылықта болса, онда
тиісті қаржы механизмі үлттық шаруашылықтың, саланың, аймақтың және т.б.
өндірістің мүмкіңдіктерін толық пайдалана алмайды немесе пайдалануға оның
халі жоқ; мүндай жағдайда қоғамның экономикалық дамуы тежелінеді
(тежеуіштелінеді), жағымсыз қүбылыстар қордаланыла-ды, қоғамға қарсы
процестер пайда болады.
Мүндай жағдай объективті экономикалық зандардың талаптарын елемейтін
басқарудың әкімшіл-ерікшіл, тым орталықтандырылған өдістерін қолданғанда
қалыптасады.
Қаржы механизмінің ербір сферасы мен жеке буыны бірыңғай бүтіннің
қүрамды бөлігі болып табылады. Олар өзара байланысты жөне өзара тәуелді.
Сонымен бірге салалар мен буыңдар біршама дербес іс-әрекет етеді. Бүл
жағдай қаржы механизмі қүрамдастарының үнемі қиысуын қажет етеді. Қаржы
механизмінің қүрамды (қүрылымдық және функциялық) буындарының іштей үйлесуі
оның үтымдылығының (өрекеттілігінің) маңызды шарты болып табылады.
Қаржы механизмінің сфералары мен буындары жеке элементтердің
күрделілігімен жөне тарамданушылық дәрежесімен ерекшеленеді. Мысалы, бюджет
механизмі салықтардың кеп түрінен түратын жүйе, оган қаржыны пайдаланудың
сан алуан бағыттары мен қаржыландыру әдістерінің болуы тән.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерде қорланымдардың жеке нысандары
арасындағықарым-қатынас анықталады, табыс (пайда) бөлініске түседі, қорлар
қүрылып, пайдаланылады. Сақтық үйымдарында резервтік қор жүйесі кең
дамыған.
Қаржы механизмінің маңызды қүрамды бөлігі қаржы ынта-ландырмаларЬі - іс-
әрекеті шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалдық мүдделерімен
байланысты болатын экономикалық түтқалар болып табылады.
Үдайы өндірістің сапалық жағын ынталандыру кезінде қаржы экономикалық
мүдделерді, ынталандырмаларды қамтамасыз ету бағытында пайдаланылады. Бүл
орайда экономиканы сапалық ынталандыру басым болады.
Қаржының өзара байланыстарының көптігі қаржыны үйымдастырудың түрлі
нысандары мен әдістерін аддын ала анықтайды. Қаржы саясатын орындауға
арналған қаржы механизмін жасаудың үлкен маңызы бар.
Қаржы саясатын жүргізу процесінде шарттарды есепке алу әлеуметтік
қамсыздандырумен, салықтарды реттеумен, ғылыми-техникалық процесті
дамытумен, өндіріс процесінің проблемаларын шешумен, мақсатты
бағдарламаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен, барлық аймақтардың
шаруашылығын дамытумен байланысты қойылған міндеттерді іске асыру үшін
қажет тиісті тәсілдер мен әдістерді айқындауды талап етеді.
Мемлекет объективті зандардың негізінде жалпы үлттық өнім мен үлттық
табыстың қүнын бөлудің нысандары мен өдістерін анықтайды. Мемлекет
салықтарды, қаржы ресурстарын пайдаланудың қағидаттары мен бағыттарын,
амортизация саясатын белгілейді.
Мемлекет қаржы қатынастарын үйымдастырудың амалдарын нормативті түрде
ресімдей отырып, жоспарлау мен болжауды жүзеге асырады. Бүл орайда
бақылаудың маңызы зор.
Қаржы ынталандырмаларының мынадай топтарын бөліп көрсе-туге болады:
Қоғамдық өңдіріске ресурстарды инвестициялаудың неғүрлым тиімді
бағыттарын тандауды қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайтын қаржы
ынталандырмалары. Осыган байланысты мақсат-ты бағдарламаларды дүрыс әзірлеу
мен оларды жергілікті ресурстармен (бюджеттің көмегімен) қамтамасыз ету
маңызды.
Қаражаттарды инвестициялаудың негізгі бағыттарын тандау кезінде қаржы
сиымдылығы мен қаржы қайтарымы көрсеткіштеріне үлкен көңіл бөлінеді.
Қаржы сиымдылыгы бағдарламаны орын-дауға талап етілетін қаржы
ресурстарының саны. Қаржы қайтарымы - салынған ресурстарға алынатын қаржы
қаражаттарының саны.
Қаржы сиымдылығын төмендету және қоғамдық ондірісте қаржы қайтарымын
арттыру негізгі мәселе болып табылады. Бүл орайда қаржы ресурстарын
өсірудің маңызды резерві қоғамдық өнім қүнының жақсартылған үдайы
өндірістік қүрылымы болатындығын есте үстау қажет. Қосымша өнім қаржы
ресурстарының негізгі көзі болып табылатындықтан, қоғамдық өнім қүнында
табыстың (пайданың) үлесі неғүрлым жоғары болса, қаржы ресурстарын өсіру
резервтері соғүрлым жоғары болады.
Арнаулы көтермелеу қорларын пайдалану.
Өндірісті интенсивтендірудің бюджеттік әдістерімен байланысты қаржы
ынталандырмалары.
Белсенді қаржы саясатын жүргізе отырып, өндірісті кетермелеу үшін
мемлекет бюджетің кірістері мен шығыстарын пайдалана алады. Бюджеттің
кірістері бюджеттің ынталандырмаларына айналуы үшін төлемнің әрбір түрі тек
фискалдық фукцияны ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функцияны да
орындауы қажет.
Қаржы механизмі мен қаржы саясаты қаржы қүқығымен тығыз байланысты.
Занды нормалардың болуы бүкіл қаржы жүйесіңде бірыңғай талаптар белгілеуге
жағдай жасайды.
Қаржы қүқыгы қаржы саясатын қалыптастыру мен жүргізудің тетігі болып
табылады және экономикалық саясатықа әсер етеді.
Бүл байланыстарды дәйекеті түрде былай керсетуге болады:
Қаржыны бүл категорияның мүмкіндіктерін танып білу арқылы пайдалану.
Қаржы саясатын қүқықтық ресімдеу.
Есептерді шешудің төсілдері мен әдістерін дамыту және іске асыру.
Қаржы қүқығы қаржы қатынастарын регламенттеуді жүзеге асырады.
Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінің үсынылатын жөне шешілетін
міндеттеріне, оның шаруашылықтың сферасын, саласын дамытумен байланысты бүл
қатынастардың белігіне сәйкес қаржы механизмінің, оның буыңдарының,
түтқаларының, элементтерінің күрделі жүйесі елбойы езгерісте, езара іс-
қимылда болады.
Қаржы механизмін қалыптастыра отырып, мемлекет сол бір кезеңнің қаржы
саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысады,
бүл саясаттың мақсаттары мен міндеттерін толық жүзеге асырудың кепілі болыл
табылады. Сонымен бірге қаржы механизмі мен оның элементтерін жеке жөне
үжымдық мүдделермен неғүрлым толық үйлестіруге деген үнемі үмтылушылық
сақталынады, бүл - қаржы механизмі тиімділігінің кепілі.
Қаржы саясатының түбегейлі езгеруімен байланысты қаржы механизмі қайта
қүрылуда. Қаржы механизмін қайта қүрудың мақсаты - нарықтық қатынастарды
дамыту негізінде қоғамдық ендірістің тиімділігіне ықпалын күшейту, қаржы
ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз ету.
Қаржы механизмін қайта қүрудың негізіне үлттық шаруашылықта қар-жылық
езара байланыстарды үйымдастыруға деген қағидалы жаңа кезқарас қойылған, ол
жүмыстың түпкілікті нөтижелері үшін кәсіпорындардың, үйымдардың,
аймақтардың шаруашылық ынтасы мен жауаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз
етеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері ендірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр.
Ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды үтымды пайдалану арқылы
қаржы механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді
түрде әсер етеді.
Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жақтарынан
етеді. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржы механизмінің кемегімен
өндіріске белсенді түрде ықпал жасауға, оның тиімділігін арттыруға және
экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері ендірісті кеңінен демократиялаңцырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды жөне қорларды үтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
2. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТ
2.1 Мемлекеттік қаржы тусінігі және құрылымы
Қаржы саясатының негізгі бөліктерінің бірі мемлексттік қаржы болып
табылады. Өзінің ауқымдылығымен және күрделілігімен сипат алады.
Мемлекеттік қаржы - бүл мемлекет иелігіндегі қаржылық ресурстарды
қалыптастырумеп және оларды өндіріске, қоғамның әлеуметтік-мәдени, әскери
қажеттіліктеріне, басқару бойынша шығындарға бағытталатын жалпы қоғамдық
өнім мен үлттық байлықты бөлу, қайта бөлу арасындағы пайда болатын ақша
қатынастары.
Мемлекеттің қоғамдағы рөлін, мәнін мемлекеттік қаржының ерекшеліктері
айқындайды. Мемлекеттік қаржының ерекшеліктері:
қаржы қорларын жинақтау;
қорларды сәйкесінше мақсатқа бөлу. Мемлекеттік қаржыны тиімді қалыптастыру
мен бөлу
елдің экономикалық өсуіне және халықтың әл-ауқатының жақсаруына әсер
етеді. Мемлекеттік қаржы қаржылық саясатпен өте тығыз байланысты. Себебі,
қаржылық саясат мемлекеттік қаржының басқа қаржы жүйесінің бөліктерімен
(шаруашылық субъектілер қаржылары, халық қаржылары) оңтайлы да, тиімді
механизмді қүруға, сәйкесінше елдің страгиясына жетуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қаржы аясында субъектілер ретінде ең бастысы - мемлекеттің
әр түрлі басқару органдары, сонымен қатар мемлекеттік каржының қалыптасуы
немесе бөлінуі процесі ішіндегі әр түрлі үйымдастырушылық-қүқықтық
нышандағы кәсіпорындар мен ұйымдар және халық болып табылады.
Мемлекеттік қаржының қызметтері қаржы қызметтеріне келеді, яғни бөлу
және бақылау. Бақылау қаржының болу қызметінен туындайды және жиынтық
қоғамдық өнімді және үлттық табысты бөлуге, оларды мақсатты жүмсауда реттеу
мен бақылау жасауда көрініс табады.
Қандай да болмасын қүбылыс өзінің қызметтерімен қатар, қүрылымдық
буындардан қамтиды. Жалпы мемлекеттік қаржының келесідей буындары бар:
Мемлекеттік бюджет.
Бюджеттен тыс қорлар.
Мемлекеттік несие.
Аталған бөліктерден басқа, мемлекеттік қаржының қүрылымына мемлекет
иелігіндегі кәсіпорындарды да жатқызады. Бірақ, аталған жағдай көптеген
қарама-қайшылықтардан түрады.
Себебі, мемлекеттік кәсіпорындар табыстары мен шығындары мемлекеттік
бюджет немесе басқа да мемлекеттік қорлардың жоспарларында көрініс
таппайды. Бірқатар кәсіпорындар мен үйымдар өзін-өзі қаржыландыру
қағидалары бойынша қызмет етеді.
Мүндай мемлекеттік кәсіпорындарды қаржы жүйесіндегі шаруашылық
субъектілер қаржыларына жатқызуға болады. Алайда, кәсіпорынның жарғылық
қоры мемлекет қаражатынан қүрылғандықтан оларды толығыменен шаруашылық
субъектілер санатына енгізу қателік ретінде танылады.
Сондықтан да, мемлекет иелігіндегі коммерциялық негіздегі
кәсіпорындардың аясы мемлекеттік қаржы және шаруашылық субъектілер
қаржыларында да сипат алады.
Экономикалық және әлеуметтік аяны мемлекеттік басқару деңгейіне қарай
мемлекеттік қаржы республикалық және жергілікті ретінде бөлінуі мүмкін.
Сондықтан да мемлекет осы бағаттарына қарай территориялық жағынан да,
аймақтық жағынан да әсер етеді.
Мемлекеттік қаржының қүрамында негізгі орынды бюджеттік қатынастар
иеленеді. Бюджеттік қатынастар арқылы ақша қаражаттардың көп бөлігі қайта
бөлінеді. Республикалық бюджеттің ресурстары жалпы мемлекеттік шараларды
қаржыландыруға бағытталған.
Осыдан республикалық бюджеттің рөлін анықтауға болады. Жалпы
мемлекеттік бағдарламаларға тәртіпті сақтау шаралары, шегараны сақтау,
әлеуметтік аяны дамыту, халықаралық міндеттемелерді атқару және басқа да
мақсатты мемлекеттік бағдарламалар мен шаралар жатқызылады.
Республикалық бюджет арқылы экономиканы дамыту, оны түрақтандыру,
халықтық элеуметтік қорғау сияқты міндеттер шешіледі.
Жергілікті бюджеттер экономикалық процестерді реттеу, территориялық
инфрақүрылымда дамыту, өндірістік күшті орнату, еңбек ресурстарын қамту
үшін қолданылады.
Ал, бюджеттен тыс қорлар жекелей мақсатты шараларды қолдануға арналады.
Олар арнайы аударымдар немесе басқа да көздерден қалыптасуы мүмкін. Арнайы
аударымдар республикалық немесе жергілікті бюджеттерден де болуы мүмкін.
Сонымен қатар, олардың ресурс көздері ретінде жеке және заңды
түлғалардың қаражаттары да болады. Бюджеттен тыс қорлар бүл - белгілі бір
мақсаты үшін қүрылған және белгілі бір бағытты қаржыландыратын қорлар.
Олардың қаржылары мемлекет бюджетінің шығыс бөлігін қаржыландырмайды.
Мемлекетімізде әр түрлі бюджеттен тыс арнайы қорлар болған.
Мысалы: медициналық қор, автокөлік қоры және т.б. Бюджеттегі қаражаттар
мен қорлар әр түрлі саларға жүмсалса, бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары
тек алдын ала көзделген бағытқа ғана жүмсалады. Аталған қорлар үкіметтің
немесе жергілікті басқару органдарының қатысуынсыз ерікті түрде басқара
алады.
Сондықтан да бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарының бөлінуі
жылдамдығымен сипат алады.
Мемлекеттік несиелерде қатынастар кәсіпорындар мен үйымдардан, халықтан
бос ақша - қаражаттарды уақытша шоғырландыру және оларды мемлекеттік
қажеттіліктерді қаржыландыру кезінде пайда болады.
Мемлекеттік несиенің субъектілері сәйкесінше бір жағынан мемлекет
болса, екінші жағынан коммерциялық негізде қызмет ететін үйымдар,
кәсіпорындар, қаржылық мекемелер және халық болып табылады.
Сонымен қатар, қарыз беруші ретінде шет мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалары және халықаралық қаржылық үйымдар да болады.
Қарастырылған әр түрлі меншік формаларының болуы мемлекетке тиімді
экономикалық, қаржылық саясатты жүргізуге, сондай-ақ экономикалық-
әлеуметтік процестерге әсер ететін қаржылық механизмді белсенді қолдануға
көмектеседі. Осыдан, үкіметтің қоғам дамуындағы мақсаттары мен міндеттерін
атқару барысындағы мемлекеттік қаржының мәні ашылады.
Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік қаржының негізгі буыны ретінде
Мемлекеттік қаржының негізгі бөлігі бүл мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Сондай-ақ, мемлекеттік қаржының мәні негізінен мемлекеттік бюджет арқылы
анықталады.
Мемлекеттік бюджет - қоғамның дамуын қамтамасыз ету мақсатында
қүрылған және осы мақсатты шараларға жүмсалынатын мемлекеттің ақша
қоры. Сонымен қатар, бюджеттегі қаржылық ресурстардың шоғырлануы
мемлекеттің қаржылық саясатты жүзеге асыру үшін қажет.
Мемлекеттік бюджет - бүл мемлекеттін қызметтері мен міндеттерін жүзеге
асыру үшін қаржылық қамтамасыз етуін қарастыратын орталықтандырылған ақша
қоры.
Мемлекеттегі бюджет елдің унитарлық немесе федеративтік нышанына
жатқызылуына тікелей әсері бар. Федеративтік елдерде мемлекеттік бюджет
негізінен 3 бөліктен түрады. Олар:
федеративтік бюджет;
аймақтық бюджет;
жергілікті бюджет.
Мүнда, аймақтық бюджеттер әр елдің өзіне тән ерекшелігі болуы мүмкін.
Мысалы, АҚШ-ында аймақтық бюджет штаттық бюджет, Германияда - жерлер
немесе округтық бюджет деп аталады. Аймақтық бюджеттің дербес басқару
мүмкіндігі бар. Сондықтан да АҚШ-да салықтық мөлшерлемелер деңгейі
әртүрлілігімен сипат алады.
Ал, унитарлық мемлекетке келетін болсақ, олардың мемлекеттік бюджеті 2
қүрылымнан түрады:
Республикалық бюджет.
Жергілікті бюджеттер.
"Мемлекеттік бюджет" үғымын қарастырғанда "бюджет жүйесі" деген үғымды
да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ҚАРЖЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ
1.1 Әлеуметтік - экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
1. 2. Қаржы саясатының мазмүны, міңдеттері және мақсаттары
1.3 Қаржы механизмінің мазмүны мен қүрылымы
2. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТ
2.1 Мемлекеттік қаржы түсінігі және қүрылымы
2.2 Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік қаржыныц негізгі буыны реінде
2.3 Қаржы саясатының мемлекетпен байланысы
3. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ АҚША-КРЕДИТ САЯСАТЫ
1. Ақша-кредит саясаты және оның типтері
3.2 Ақша-кредит саясатының қазіргі кездегі даму жағдайы
3.3 Ақша-кредит саясатын жүргізу әдістерін және қүралдарын жетілдіру
3.4 Үлттық банктің алтын валюта активтері және оларды басқару
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетер тізімі
Кіріспе
Нарықтық экономика, оны біртұтас жүйе ретінде алғанда, тұрақты да
тоқтаусыз өзгеріп дамиды және күрделене түседі.
Нарықтық экономика дамыған сайын, оның бір – бірімен байланысты,
экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, технологиялық, экологиялық, тіпті,
саяси және халықаралық т.б. даму факторлары және ішкі ұйымдық –
экономикалық құрылымдары (объективтілері мен субъективтілері) қалыптасып -
өзгеріп, бір – біріне ықпал жасап, әр түрлі қайшылықтарды өмірге әкеледі.
Мезгілі жеткен кезде олар шешімі күрделі әлеуметтік, экономикалық,
саяси қиыншылықтарға соқтыруы мүмкін, бірақ осының жалпы басым нәтижесі –
нарық механизмі тиімділігінің артуы болады.
Бұл заңдылық нарықтық экономиканың барлық тарихи даму кезеңдерінде,
оның қарапайым тауар айырбастау формаларының пайда болуынан бастап, ұлттық
– мемлекеттік шеңбердегі нарықтық шаруашылықтардың қалыптасуын қоса, осы
күнгі күрделі халықаралық нарық түрлеріне дейін тоқтаусыз жалғасып келеді.
Мысал ретінде XVIII ғ.соңы-XIX ғ.бас кезінде Батыс елдерінде болған
процестерді алуға болады.Бұл кезең адамзат тарихында әлеуметтік-
экономикалық прогрестің мәнін терең түрде өзгерткен,өнеркәсіп революция
(өнеркәсіптік төңкеріс) деп танылған процеспен сипатталады.Нәтижесі-
экономикалық дамудың қарқынды өсуін тудырған жаңа сапалық даму деңгейі.
Экономикалық өсу қарқыны артуы және нарыктык катынастар аукымының
кеңеюі нәтижесінде тауарларды көптеп (жаппай) өндіру әдісі машиналық
–индустриялдық өндірістін негізгі белгісі болады.Тауарларды жаппай
(көптеп) өндіру бір өнімге (өнім өлшеміне) кеткен өндіріс шығындарын
азайтуға мүмкіндік берді. Өнімнің арзандауы, өндіріске тартылған халық
санының өсуі және табыстардың артуы нарық айналымын елеулі түрде кеңейтті.
Өндірістің техникалық дамып-өсуі – кездейсоқ болған уақиға емес.Оны
тек адамзат қоғамындағы білімнің қордалануымен ғана түсіндіруге болмайды.
Ғылыми –техникалық жаңалықтардың ашылуы экономикалық қажеттіліктен
туындайды.Сауданың өсіп-кеңейюі,айналымдағы тауар-ақша масасының артуы
бәсекелестікті өршітті.
Оның үстіне Европаның шектелуі аумағында халықтың саны өсіп,
экономикалық кеңістік тарыла түсті; бұл жағдай да бәсекелестікті одан әрі
асқындырып жіберді.Бір-бірімен қарсыластық, басқалардан жоғары экономикалық
нәтижеге ұмтылу, өндірістегі өз орнын сақтап, қалу мақсаты іскерлер
қауымының көптеген өкілдерін жаңа техникалық және технологиялық шешімдер
іздестіруге итермелеп, ынталандырады.
XVIII-XIX ғғ.экономикалық өзгерістер көптеген басқа әлеуметтік-
экономикалық процестердің өзара байланыстарына, нақты айтқанда,нарық
механизмі мен мемлекет арасындағы байланыстарға жаңаша негіз
қалады.Шаруашылық жүйенің күрделенуі мемлекеттің қолдау, түзету, үйлестіру
әрекеттерін арттыруға мәжбүрледі.
Мемлекеттің міндеті нарық инфрақұрылымын құру болды, немесе
экономикалық дамуды құқұқтық институттар мен тәртіп нормаларымен
қамтамассыз ету, экономикалық дамудың ішкі және сыртқы қауіпсіздігін,
ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтау.Осындай инфрақұрылым нарық
механизіміне, оның тиімдірек қызымет атқаруы үшін қажет болды.
Осы айтылған экономикалық ақиқатттылықтардың өзара қабысу (нарық-
өндірістік ревалюция, нарық-мемлекет) тиімділігінің жоғары болғаны сондай,
XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында экономикаың өсу қарқыны тіпті шамадан
тыс артып кетті.Ол кезде шаруашылық жүйенің жалпы экономикалық тепе-
теңдікті сақтап қалу механизмі әлі жоқ еді. 1929-1933 жылдардағы бүкіл
әлемдік экономикалық дағдарыс соның қасіретті айғағы. Осыдан кейін:
мемлекеттің экономикаға қатысуын жаңа деңгейге көтеріп, шаруашылық
механизмі мен мемлекеттің өзара байланыстарының тиімдірек нұсқасын
(вариантын) табу қажет деген тұжырым жасалды. Экономика мемлекеттің жан -
жақты және тұрақты қолдануын қажет ететін болды. Осылай экономикалық
саясат деп аталатын құбылыс (феномен) пайда болды.
Өзгеріп кеткен жағдайда мемлекет инфрақұрылымдық сипатты шаралар
жүйесін күрт кеңейтті. Бірақ нарық механизмінің жаңаша өзгерген түрінің
негізгі қажет еткені–нарықтық экономиканы сырттан реттеп–үйлестіру әдістері
болды. Нарық механизмінің өзін–өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің шектеулі
екені айқындалып,оны енді сырттан түзетіп–реттеу (корректировка) қажеттігі
артты.
Сырттан реттеп - түзету шаралар жүйесіне үздіксіз дамитын нарықтық
экономиканың жалпы экономикалық тепе - теңдігін сақтап тұру жатады. Тепе -
теңдік ұғымының өзі экономикалық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік реңк
алды. Әлеуметтік сақтандырудың көп тармақты жүйесін жасау қажет болды.
Қаржылық саясат элементтерінің алғашқы жасалған кезеңін ХIХ ға-сырдың
соңынан бастаған дұрыс. Мысал ретінде бұл жағынан басқалардан озған
Германияны алуға болады. О.Бисмарктың нұсқауымен Германияда әлеуметтік
қорғау туралы заңдар қабылданды, соның негізінде жаңа сфера өмірге келді.
Алғашқы қаржылық саясаттың ерекше сипаттық белгісі оның жеке-жеке
қалыптасқан жағдайларды түзетуге бағытталған стратегиясы. Мұндай
экономикалық саясат теорияда нүктелік (точечная) стратегия деп аталады.
Оның шеңберінде экономикалық саясаттың келесі жекелеген түрле-рі
практикада қолданылды: кедендік, аграрлық, өндірістік, әлеуметтік. ХХ ғ.
Бас кезінде осындай шашыранды саясаттың орнына оның жаңа нұсқасы келді.
Кең ауқымды да кешенді экономикалық саясат жасап, оны жүргізуге қуатты
ықпал жасаған және мәжбүр еткен бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар
болды. Соғыс қоғам өмірінде өте өткір саяси–әлеуметтік және эко-номикалық
проблемалар жүйесін қалыптастырды.
Бірақ сонда да нарықтық экономиканың өзін - өзі реттеу мүмкіншілігіне
деген сенімді түпкілікті үзген жоғарыда айтылған, 30-шы жылдардың әлемдік
экономикалық дағдарысы болды. Мемлекеттің араласуы аймақтық қана емес,
жалпы экономикалық, ал кейінірек - халықаралық сипат алды.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық саясаттың көптеген анықтамалары
кездеседі. Солардың ішінде ГФР елінің белгілі ғалымы Х.Гирш қысқа, бірақ
мазмұны терең анықтама берген еді. Гирштің пікірінше, мемлекеттің
эконо–микалық саясаты–экономикалық процестердің бағытын бір арнаға түсіру
үшін жасалған,оларға ықпал ету, немесе олардың ағымын алдын ала анықтап,
тікелей реттеу шараларының жиынтығы.
Мемлекеттік реттеудің іс - шаралар жүйесінде оның әртүрлі, мысалы,
практикалық және ғылыми, жақтарын бөліп анықтауға болады. Практикалық
жағы–бұл мемлекеттік реттеудің нақты іс–шаралар жиынтығы. Теориялық
жағы–бұл ұлттық экономиканың ең тиімді дамуына ықпал жасайтын жағдайларды,
себептерді және іс–әрекеттерді жүйелі түрде реттеу; оның ғылыми аспектісіне
экономикалық саясаттың үлгілерін (модельдерін) және болжау–бағдарламасын
жасау да жатады.
Ғылыми–экономикалық сананы қалыптастыру - экономикалық саясат
теориясының маңызы зор міндеті болып саналады. Нақты алғанда, мемлекет–тің
міндеті–жалпы жағдайды жасау, ал оның шеңберінде әрбір шаруашылық
субъектілері рационалды шешімді өздері қабылдап, іс–әрекет қылу қажетті–гін
түсіндіру.
Қаржылық саясатта жалпы экономикалық процестерге ықпал жасаушы және
нақты шаруашылық салаларын реттеуші әдістер бөліп көрсетіледі. Соңғыларына
мемлекет қызметкерлерінің еңбек ақысын реттеу, жоғары және жалпы білім беру
мекемелерін қаржыландыру, ұсақ кәсіпкерлікті қолдау, т.б. жатады.
Институционалдық және салалық анықтау принциптеріне сәйкес аграр-лық,
өндірістік, сыртқы экономикалық, әлеуметтік саясат түрлері анықтала-ды.
Функционалдық анықтау белгілеріне сәйкес экономикалық саясаттың
конъюнктуралық, құрылымдық, баға, валюта, несие және қаржы нұсқаларын
(варианттарын) анықтауға болады.
Қаржылық саясаттың қалыптасу жағдайын қарастырып болған соң, оны
мынадай үш қағидалық анықтамамен анықтауға болады. Экономикалық саясат
әрқашан да екі фактордың: шаруашылы жағдайының тоқтаусыз өзгеруі және
экономикалық сана мен ойлау деңгейінің ықпалында болады. Осы факторлар
өзара байланысты келеді, сонымен бірге, олар шартты түрде бір-біріне
тәуелсіз болады.
Дамыған елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей, экономикалық
саясаттың тиімділігі сол елдің нақты жағдайына неғұрлым жақын жасалса,
соғұрлым жоғары болады екен.
Экономикалық саясат елдегі саяси күштердің арақатынастарын,
өндірістік-техникалық мүмкіншіліктерін, әлеуметтік құрылымының
жағдайларын, мемлекеттік мекемелердің жалпы экономикалық және жергілікті
тәртіптерін есепке алып, ескеруі қажет болады екен.
1. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1.1 Әлеуметтік - экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе өлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Бүдан бүрын айтылғандай, кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің
функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету
үшін пайдаланады.
Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты маңызды роль атқарды.
Оны жасап, жүзеге асыру процесінде қоғам алдында түрған міңдеттерді
орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі; ол экономикалық мүдделерге ықпал
жасаудың белгілі қүралы болып табылады.
Қаржы саясаты - бүл қоғамның өлеуметтік - экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының қүрамды бөлігі болып табылады.
Материалистік диалектика жүйесіңце түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты крндырмаға жатады, ал қаржы саясатыңда білінетін және өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық формацияның бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржы қатынастары базистік болып табылады (2.1. сызбаны қараңыз).
Қаржы саясатын жасау процесіңде елдің алдына қойылған міндеттердің
орындалуы үшін материаддық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Сондықтан тап
қаржы саясаты экономика мен әлеуметтік сфераға ықпал жасаудың белсеңді
тетігі болып табылады.
Демек, қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру, шоғырландыру және
жинақтау және экономикалық саясат жасайтын дамудың бағыттары бойынша оларды
бөлудің міндеттерін шешеді.
Қаржы саясаты өзіне:
• Бюджет;
• салық;,
• ақша;
• кредит;
• баға:
• кеден;
саясатын қамтиды. Өз кезегінде мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың қүралы болып келеді,
яғни қосалқы рөлді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын -
үлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да үмытуға болмайды.
Осы бес бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі
қүралы болып табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады.
Қазақстан Республикасында оның конституциялық ерекшеліктеріне қарай
жалпы экономикалық саясат сияқты қаржы саясатын жасаудағы басымдық
Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл сайынғы Жолдауыңда
ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы саясатының басты
бағыттарын анықтайды.
Үкімет экономиканы дамытудың басты бағыттарын жүзеге асыру жөне
қоғамдағы өлеуметтік түрақтылықты қамтамасыз ету мақсатымен осы Жолдаудың
шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай биліктің атқарушы тармағының
бір бөлігі ретінде
Үкімет қаржы саясатын іске асыруға қажетті зандардың жобаларын жасайды
және оларды қарап, қабылдау үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің үзақтығына және шешілетін мәселелердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының үзақ мерзімді қурсы.
Ол макроэкономикалық процестер дамуының үзақ кезеңіне бағьпталған, ал
оның шеңберіңдегі күнделікті міңдеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің
кезеңдері ретінде жүзеге асырылып отырады. Сөйтіп, қаржы саясатының мазмүны
экономикалық жүйеде қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығымен үнемі
анықталып отырады.
Қаржы стратегиясын мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне
үйлестіре отырып жасайды. Оны жасау процесінде қаржыны дамытудың негізгі
тенденциялары болжанады, оны пайдаланудың түжырымдары қалыптасады, қаржы
қатынастарын үйымдастырудың қағидаттары белгіленеді.
Үзақ мерзімді мақсаттарды таңдап алу және қаржы саясатыңда мақсатты
бағдарламаларды жасау қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік
дамудың басты бағыттарында шоғырландыруды қажет етеді.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын үйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мөселелерін шешуге бағытталған.
Ол назарды кезек күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған
үйлесімсіздіктерді қаржылардағы және еддің, аумақтың, саланың
экономикасындагы ауытқушылықтарды жоюға шоғырландыра отырып, стратегиялық
нүсқаманы нақтылайды.
Қаржы стратегиясының біршама түрақтылығы кезінде қаржы тактикасы
орамдылығымен (икемділігімен) ерекшеленуі тиіс, ол экономикалық
жағдайлардың, әлеуметтік факторлардың және басқалардың ширақтылығымен алдын
ала анықталады.
Қаржы саясатының стратегиясы мен тактикасы өзара байланысты. Стратегия
тактикалық есептерді шешу үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Экономика мен
өлеуметтік сала дамуының шешуші учаскелері мен басты проблемаларын анықтай
отырып, тактика әдістерді өзгерту, қаржы байланыстарын үйымдастырудың
нысандары арқылы неғүрлым қысқа мерзім ішінде ысырап пен шығындарды ең аз
жүмсап, қаржы стратегиясы белгіленген міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Қаржы саясатын экономикалық қатынастар тудырады, ейткені қоғам қаржы
саясатын жасауда ерікті емес, ол езінің мүмкіндіктеріне, объективті
шындықтың шарттарына сүйенеді.
Қаржы қатынастары дамуының озінің айрықшалықты зандарыболады. Қаржының
логикасы дамуға өзара кері ықпал жасай алады: экономиканы тездетеді немесе
оған кедергі жасайды.
Қаржы саясаты қаржы ресурстарын шоғырландыруға және зәру міндеттерді
шешуге бағытталған, тап осы мемлекеттің қоғамдық өңдіріске ықпал етуіне
мүмкіндік жасайды.
Экономика мен қоғамның әлеуметтік дамуына қаржы саясатының ықпал жасауы
қаржы саясатының ғылыми негізделген теориясы негізінде жүзеге асуын талап
етеді.
Тек ғылыми кезқарас, саясатты анықтайтын барлық факторларды біліп,
зерделеу оның салыстырмалы дербестігінің объективті экономикалық қатынастар
теуелділігіне үласпауының кепілі.
Экономикалық дамудың төжірибесі қаржы саясатының экономикадан қол
үзуінің қатаң экономикалық қиыншылықтарға үрыңдыратынын, қоғамдьгқ дамудың
міндеттерін іске асыруды сөзсіз тоқтататынын дөлелдейді.
Қаржы саясаты ғылыми зерттемелерге негізделсе жөне ғылыми тәсілдеме
қаржы саясатының нақтылы қаржы қатынастарынан үзілмейтіндігіне қызмет етсе,
онда қаржы саясаты прогрессивті болуы мүмкін.
Қаржы саясаты қазіргі кезеңде қарама-қайшылықты міңдеттерді шешеді,
демек, қаржы саясаты баланстандырылған болуы тиіс.Қазіргі жағдайда қаржы
саясатының негізгі бағыттары мыналар болып табылады:
шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының сферасыңда нарықтық
қатынастарды нығайту жөніңде шаралар жүргізу;
дағдарысты жай-күйді жою жөне қаржы жүйесін сауықтандыру;
3) халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.
Нарықтық экономика жағдайыңца үзақ мерзімді ғылыми қаржы
болжамдарына негізделген және қаржы реттеуіштерінің жүйесіне сүйеніп
әрекет ететін тиісті қаржы саясаты материалдық - заттай, ақша ағындарының
күнделікті әрі перспективалық тепе-тендігіне жетудің, соның негізінде
қоғамның үдемелі экономикалық өсуін қамтамасыз етудің негізгі еркениетті
әдісі болып табылады.
Ол бірінші кезектегі міндеттерді - мемлекеттік бюджеттің тапшылығы мен
ішкі жөне сыртқы борыштың мөлшерін, қаржы рыногын дамьу, қодданыстағы салық
жүйесін жетілдіру, инфляцияның қарқынын төмендету және т.б. шешу үшін
пайдаланылады.
Сонымен бірге қаржы реттеуіштерінің жүйесімен айлашарғы жасау арқылы
белгілі бір түрде мемлекет пайдаланатын қаржы айналымында жүрген нақты
ресурстар тиісті қаржы саясатына жетудің негізгі қүралдары бола бастайды.
Қаржы саясатын нақты тарихи жағдайларға байланыстыра отырып жасау
қажет. Олар қоғам дамуының әрбір кезеңінің өзгешелігін, ішкі, сол сияқты
халықаралық жағдайдың да ерекшеліктерін, мемлекеттің нақты экономикалық
және қаржылық мүмкіндіктерін ескеруі тиіс.
Қаржы ресурстарының көлеміне белгіленген жөне жүмсалған шығындардың
тікелей тәуелділігі жай ғана қаржы саналылығының айғағы болып табылады жөне
шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде қолдап отырылуы тиіс.
Бүл маңызды талапты сақтамау бюджет тапшылығының, мемлекеттік бо-рыштың
пайда болып, көбеюіне, инфляциялық процестерге үрындырады.
Кезең ерекшелігін есепке алу оның алдыңғы шаруашылық жөне қаржы
қүрылысының тәжірибесін, жаңа тенденциялар мен прогрессивті қүбылыстарды,
дүниежүзілік төжірибені мүқият зерделеуді де қажет етеді. Ағымдағы
кезеңнің ерекшеліктерін, экономикалық дамудың толғағы жеткен
қажеттіліктерін есепке алу негізіңде қаржы саясатын дер кезіңде өзгертіп
отыру алдыда түрған мәселелерді неғүрлым қысқа уақытта жөне ең аз
шығындармен шешуге мүмкіндік береді.
Қаржы саясатын жасаған кезде оның бірнеше нүсқалары дайындалады.
Олардың барлығы сараптық бағалаудан өткізіледі, неғүрлым оңтайлы нүсқасы
үкіметке жіберіледі.
Көп нүсқалы жоба математикалық үлгілеу мен жобалауды пайдалануды талап
етеді. Мүнымен бірге үнемі өсіп отыратын қаржы ресурстарының босалқы қорын
жасау қажет, сондай-ақ мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
табыстарын алудың неғүрлым оңтайлы үлестерін анықтау қажет.
Қаржы саясатын жасаған кезде қаржы ресурстарын бөлуге жөне оларды
негізгі бағыттарға шоғырландыруға үлкен маңыз беріледі.
Елдің қаржы жағдайы бірқатар көрсеткіштермен сипатталады:
жалпы қоғамдық өнім мен үлттық табыс;
инвестициялаудың ауқымы;
негізгі қорларды (капиталдарды) жаңартудың қарқыңдары;
еңбек өнімділігінің өсуі;
халықтың түрмыс деңгейі;
мемлекет бюджетінің тапшылығы.
Соңғы жылдардағы Қазақстанның қаржы жүйесі мемлекет бюджетіне
төленбеген толемдермен сипатталады. Жүйелі төлем қабілетсіздігінің
салдарынан мемлекеттің борышын арттыруға тура келеді.
Түрақтандырудың қаржы саясаты өзіне мына міндеттерді кіріктіреді:
инфляцияны тоқтату;
бюджет тапшылығын ЖІӨ-нің 2% дейін төмендету;
мемлекет борышын ЖІӨ-нің 48% дейін жеткізу.
Қаржы саясатына ақша-кредит саясаты қосылады. Қаржы саясаты
жетістіктерінің бірі Үлттық банк кредиттерін беру (эмиссия) жолымен
мемлекеттік борышты жабудан заңнамалық түрде бас тарту.
Қаржылық түрақтандырудың міндеттеріне мыналар кіреді:
түрақты бағалар (инфляция нөлге жуық). Алайда инфляция жылына шамамен 1,8%
тең болатын дамыған еддерде де болады;
бюджет тапшылығы ЖІО-нің 2-3% аспайды;
мемлекет борышы аз соманы қүрауы тиіс және тек ЖҮӨ-нің өсуімен өсуі тиіс.
Қаржы саясатына қойылатын маңызды талап қаржы саясатын жүргізгенде,
яғни дамудың белгілі бір кезеңінің негізгі міндеттерін орындауға шаралар
бағыттау жолымен қаржы жүйесінің барлық буындарында жүргізілетін шараларды
келіскенде кешенді көзқарасты сақтау, сондай-ақ экономикалық саясаттың
қүрамды бөліктері арасында қаржы, кредит, баға белгілеу, жалақы салалары
саясатында тығыз өзара байланысты қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржы саясатының бағыттары фискалдық жөне экономикалық саясат болып
табылады. Фискалдық саясат ең маңыздысы мемлекеттік бюджет болып табылатын
орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, экономикалық саясат
экономикалық процестерді реттеумен байланысты.
Фискаддық саясат салық толемдерін алу, "қоғамдық тауарларды" өндіру
кезінде ресурстарды орналастыру, оларды белу, ақша қаражаттарының
трансферттік ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу жөне қайта бөлу
әрекеттерін, үкімет пен жергілікті органдардың экономикалық және өлеуметтік
сфераларда қаржыны пайдалану жөніндегі басқа іс-қимыддарын қамтиды.
Фискалдық саясат дискредициялық саясат ретінде, яғни үлттық өңдірістің
нақтылы көлемін, жүмыспен қамтылуды (жүмыстылықты) өзгерту, инфляцияны
бақылау, экономикалық өсуді тездету мақсатымен мемлекеттің салықтарымен
және шыгыстарымен саналы айла-шаргы жасау ретіңце жүргізіледі.
Экономикалық цикдцің сипатына қарай ынталандырушы немесе тежеуші
фискалдық саясат жүргізілуі мүмкін. Икемсіз (дискредициялық емес) фискалдық
саясат экономикалық циклдің түрлі фазаларыңдағы өрлеу не-месе қүлдырау
фазаларыңдағы үлттық өнім көлеміне теңбе - тең түрде мемлекет шығыңдарының
және салық алудың түрленуі үғынылатын автоматты немесе кіріктірме
түрақтандырғыштың кіріктірме түрақтылықтың іс-әрекетін қажет етеді.
Сондай-ақ бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясатты ажыратады (бүл
мәселелер оқулықтың 14.3 және 19.3 бөлімдерінде толық баяндалған).
1. 2. Қаржы саясатының мазмүны, міңдеттері және мақсаттары
Экономикалық дағдарыстан шығу жөне одан әрі серпінді даму мемлекеттің
сындарлы жөне негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп отырған қаржы
саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады. Ол қоғамның үзақ
перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының стратегиясын
жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қаражаттарды және оған
жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің қаржы саясатының мазмүны экономикалық заңдардың іс-әрекетін
ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сөйкес қаржыны жоспарлы
үйымдастыру болып табылады.
Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржы саясатының өзіне тән белгілері
болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени
өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа факторларды ескере
отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің қаржы саясатының мазмүны айтарлықтай күрделі, өйткені ол
шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды,
олар:
экономикалық зандардың әрекеті, экономиканың жай-күйі, қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының ғылыми
негізделген түжырымдамасын әзірлеу;
экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей отырып,
қаржы саясатының стратегиялық жөне тактикалық шараларын түжырымдау;
белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы (экономикалық қайта
қүрудың түбегейлігіне қарай оны жаңғырта жене түзете отырып) іс жүзінде
жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі қаржы саясатының мазмүнын анықтайды.
Демек, экономикалық зандардың іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды
дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны үйымдастыру мен пайдалану
мемлекеттің қаржы саясатының мазмүны болып табылады.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттердің
қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының өрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері
негізінде қаржы ресурстарының неғүрлым мүмкін болатын көлемін
жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;
ө) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, үлттық
шаруашьшық секторлары арасында үтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орын-
дау үшін тиісті қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп
отыру.
Сондықтан Қазақстан жагдайында қаржы саясатының міндеті экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, үлттық шаруашьшықтың қүрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық емірді түрақтандыру, көсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік беліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті үлғайтып, жандаңдыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы саясаты
мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы ресурстарын
жүмыддыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп отыруға,
әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында қаралған
шараларды үздіксіз қаржыландыруға жөне материал, еңбек және ақша
ресурстарын мақсатты әрі үтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге
бағытталған.
Бүл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік және экономикалық
дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта қүрудың стратегиясьш
қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды.
Қаржы саясатының мақсаты - қоғам дамуының аса маңызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жүмылдыру.
Осыған байланысты қаржы саясаты көсіпкерлік қызметті жаңдандыра түсуге
қолайлы жағдайлар жасауға шақырады.
Мемлекет пайдасьша көсіпорындардың табысын алудың үтымды нысандарын,
сондай-ақ қаржы ресурстарын қалыптастыруға халықтың қатысу үлесін анықтауға
коп кеңіл белінеді.
Қоғамдық еңдіріс салалары арасыңда қаржы ресурстарын бөлу жолымен
оларды пайдаланудың тиімділігін арттыруға, сондай-ақ оларды
экономикалықжөне өлеуметтік дамудың басты бағыттарына шоғырландыруға үлкен
маңыз беріледі.
Таяудағы мақсат ретінде - мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету және
экономиканы түрақтандырудың негізінде үлттық шаруашылықтың қаржы жағдайын
сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке (өзгеше)
қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қагидаттарын жүзеге асырудың зор
маңызы бар:
• қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау,
бекіту жөне атқару кезінде қоғамдық ондірістің барлық
қатысушыларының, әлеуметтік, үлттық және кәсіби топтардың мүдделерін
сақтау;
• қаржы қатынастарының жоспарлы уйымдастырылуын қамтамасыз ету;
• қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шыгыстардың теңгерімділігі;
• қаржы резервтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі);
• мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржы
ресурстарын оңтайлы болу.
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға
мыналар жатады:
• объективті экономикалық зандардың іс-әрекетін есепке алу;
• нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
• өткен жылдардың озіндік төжірибесін жөне дүниежүзілік төжірибені
есепке алу.
Жеке (өзгеше) қағидаттарга мыналарды жатқызуға болады:
• қоғамда қаржы жүйесінің үтымды қүрлымын, қаржы қатынастарын жоспарлы
үйымдастыруды және қаржы механизмінің дүрыс қүрылуын қамтамасыз ету;
• қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі;
• бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып түсетін қаржы резервтерін
жасау;
• салық жүйесін үтымды қүру арқылы экономикалық және өлеуметтік дамудың
маңызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырлаңдыру;
• негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағына жүмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді белу;
• қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-теңдігі.
1.3 Қаржы механизмінің мазмүны мен қүрылымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық емірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны уйымдастыру, жоспарлау және басқару турлерінің,
нысандарының және өдістергнің жуйесі болып табылады.
Қаржы механизмі арқылы шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде және
қызмет сфераларында экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік
бағдарламаларын орындау үшін мақсатты ақша қорлары мен ақша қорланымдарын
қалыптастыру және пайдалану жоніндегі қаржы қатынастары басқарылады.
Қаржы механизмі мемлекет белгілеген қаржы шараларын атаулы, нақтылы
нәтижелерге қоғамдық - экономикалық омірдің барлық деңгейлері мен
сфераларындағы қоғамдық енімнің, материалдық емес игіліктердің, қызметтер
керсету мен қүндылықтардың толып жатқан барлық элементтері қүнының қүрамына
кіретін қаржы ресурстарының удайы ендірілуіне айналдырып, іске асырады.
Үдайы өндірістің әр алуаңдылығы ез кезегінде қаржы механизмі қүрамды
және ажырағысыз болігі болып табылатын экономикалық (шаруашылық)
механизмнің нысандары мен әдістерінің тиісті өр алуандығын тудырады.
Қаржы механизмі - экономикалық жене өлеуметтік даму үшін қолайлы
жағдайлар жасау мақсатыңда қоғам қолданатын қаржы қатынастарын үйымдастыру
нысандарының, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің
жиынтьгғы. Ол қаржы қатынастарын үйымдастырудың түрлерін, нысандарын және
әдістерін, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын кіріктіреді.
Қоғамдық шаруашылықтың жеке белімдерінің ерекшеліктеріне қарай жөне
қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы
механизмі шаруашылық жургізуші субъектілердің қаржы механизмі, сондай-ақ
мемлекет қаржысының механизмі болып белінеді.
Ол кезегінде, бүл сфералардың әрқай-сысы жеке қүрылымдық буындарды
қамтиды. Мысалы, мемлекет қаржысының механизмі бюджеттік механизм мен
бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып болінеді. Аумақтық болініске сәйкес
республиканың, биліктің жергілікті органдарьшың қаржы механизмі деп белуге
болады.
Жалпышаруашылық механизмі секілді қаржы механизмінің де өзіне төн ішкі
қурлымы бар жөне ол айтарлықтай күрделі. Қаржылық озара байланыстардың
кептігі қаржыны үйымдастырудың кептеген түрлерін, нысандарын жөне әдістерін
алдын ала анықтайды. Қаржы механизмінің қүрлымы қаржы қатынастарын
топтастыру түрғысынан қаржы жүйесін қамтып корсетеді.
Қаржы механизмі қүрылымын сипаттау үшін оның буындары ретінде
анықталатын жүйелі талдаудың қосалқы жүйесі (бөлігі), блогы, элементі
сияқты үғымдарын пайдаланған орынды (1 суретті қараңыз.)
Қаржы механизмінің қосалқы жуйесі
Қосалқы жуйелер
Қаржылық жоспарлау Қаржы түтқалары мен Ұйымдық құрылым
ынталандырмалары және құқықтық
режим
БЛОКТАР
Қаржы Қаржы Құқықтық Нормативтік Ақпараттық
әдістері түтқалары Қамтамасыз қамтамасыз қамтамасыз ету
ету ету
,Жоспарлау, Табыс, Құқықтық Нүсқаулар,
болжау өзін- амартизациактілер, әдістемелік
өзі алық ауда заңдар, нүсқаулар.
қаржыландыру,- жарғылар.
инвестициалықрымдар,
бағдарламаларқаржы
, кредит санкциалар
беру, бағалы ы, баға,
қағаздар жалдау
шығару т.б ақысы,
дивденттер
т.б.
Компьютерлік
бағдарламалар,
бухгалтерлік
есептеме т.б.
1 сурет. Қаржы механизмінің жүйесі
Қаржы механизмінің қосалқы жуйесі (бөлігі) оның неғүрлым маңызды
қозғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржы түтқалары мен
ынталандырмалары, үйымдық қүрылым және қаржы жүйесінің қүқықтық режімі,
қаржыны үйымдас-тыру. Қаржы механизмінің блогы (буыны) - бүл жалпы мақсатты
бағыттылық белгісі бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементтердің
жиынтығы.
Қаржы механизмінің элементі - бүл қарапайым шаруашылық нысан, ол арқылы
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықша түрде білінеді.
Әрбір элемент біріңғай қаржы механизмінің қүрамды бөлігі болып
табылады, бірақ өзінше жүмыс істейді жөне барлық элементтер келісуді талап
етеді.
Қаржы механизмі элементтерінің - қаржы қатынастарын үйымдастырудың
нысандарының, түрлерінің, әдістерінің үйлесуі "қаржы механизмінің
қонструкциясын" қүрайды, ол механизмнің әрбір элементінің сандық
параметрлерін белгілеу жолымен, яғни алудың мөлшерлемелері мен нормаларын,
қорлардың көлемін, шығындардың деңгейін және басқаларды анықтау арқылы
қозғалысқа келтіріледі.
Сандық параметрлер мен оларды анықтаудың сан алуан әдістері қаржы
механизмінің ең шамдағай бөлігі болып табылады. Олар түзетулерге жиі
үшырайды, өндіріс жағдайлары мен қоғам алдында түрған міндеттердің
өзгерісін сергек сезіп отырады.
Мысалы, табысты (пайданы) белудің әдістері және кәсіпорын мен мемлекет
арасында оның бөлінуінің ара қатысы әлденеше рет өзгереді, салықтардың
мелшерлемелері түзетіледі және т.б.
Қоғамдық өмірде қаржының диалектикасы түлғалау нысаңда-рының және
әрекет жасау әдістерінің өзара байланысы, іс-қимылы арқылы көрінеді.
Нақты өмірде, шаруашылық жөне қаржы механизмдерінде абстрактты
экономикалық (қүндық) категориялар нақтыланады және нақтылы нысандар
түрінде болады.
Қаржы қатынастары көрінісінің нысандары экономиканы басқарудың
деңгейіне қарай (жалпыүлттық шаруашылық, экономиканың секторы, экономикалық
аймақ, сала, ішкі сала, шаруашылық жүргізуші субъектісі, өкімшілік-аймақтық
қүрылым) неғүрлым толық нақтылануы мүмкін. Сондықтан анағүрлым нақтылы
нысаңдар - басқару түтқалары қолданылады: мысалы, кірістерде қосылған қүнға
салынатын салық, акциздер, табыс салығы, мемлекеттік мүліктен түсетін
табыстар, ренталық төлемдер және т.б., шығыстарда - экономикаға (әрі қарай
тәптіштеледі), өлеуметтік-мәдени мақсаттарға (білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру, ғылымға, басқаруға және
басқалары) жүмсалатын шығындар бөліп көрсетіледі.
Бастапқы буын деңгейінде - фирмаларда, компанияларда, үйымдарда,
мекемелерде сан алуан қаржы қатынастарын реттеу үшін басқарудың нақтылы
нысандары мен өдістерінің сан алуан түрлері қолданылады.
Шаруашылық және қаржы механизмдерінде қаржы-экономикалық нормативтер
мен лимиттер пайдаланылады. Нормативтер - шығындардың немесе ресурстарды
бөлудің есептік түрде негізделген мөлшерлері, лимиттер —ресурстарды
пайдаланудың шекті мөлшерлері (көлемдері) қаржылық жоспарлауда
пайдаланылады.
Олардың көмегімен жалпы мемлекеттік, үжымдық жөне жеке мүдделердің
бөлгіштік қатынастарыңдағы онтайлы үштастыру, экономикалық және әлеуметтік
дамудың перспективалық және ағымдағы жоспарларының тапсырмаларын іске асыру
үшін мемлекеттің, аймақтың, басқарудың салалық және ведомстволық
органдарының, шаруашылық қүрлымдарының ресурстарға деген қажеттіліктері
қамтамасыз етіледі.
Үлғаймалы үдайы өндірістің қалыпты ағыны экономикалық саясат пен
механизмнің қүрамды бөлігі ретіндегі қаржы саясаты мен қаржы механизміне
байланысты.
Дүрыс түжырымдалған қаржы саясаты, анық етіп қалыптастырылған,
синхронды жүмыс істейтін қаржы механизмі қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына жәрдемдеседі.
Кері тенденция да болады: егер қаржы саясаты эко-номикалық заңдардың іс-
әрекетін толық ескерілмесе немесе олармен қарама-қайшылықта болса, онда
тиісті қаржы механизмі үлттық шаруашылықтың, саланың, аймақтың және т.б.
өндірістің мүмкіңдіктерін толық пайдалана алмайды немесе пайдалануға оның
халі жоқ; мүндай жағдайда қоғамның экономикалық дамуы тежелінеді
(тежеуіштелінеді), жағымсыз қүбылыстар қордаланыла-ды, қоғамға қарсы
процестер пайда болады.
Мүндай жағдай объективті экономикалық зандардың талаптарын елемейтін
басқарудың әкімшіл-ерікшіл, тым орталықтандырылған өдістерін қолданғанда
қалыптасады.
Қаржы механизмінің ербір сферасы мен жеке буыны бірыңғай бүтіннің
қүрамды бөлігі болып табылады. Олар өзара байланысты жөне өзара тәуелді.
Сонымен бірге салалар мен буыңдар біршама дербес іс-әрекет етеді. Бүл
жағдай қаржы механизмі қүрамдастарының үнемі қиысуын қажет етеді. Қаржы
механизмінің қүрамды (қүрылымдық және функциялық) буындарының іштей үйлесуі
оның үтымдылығының (өрекеттілігінің) маңызды шарты болып табылады.
Қаржы механизмінің сфералары мен буындары жеке элементтердің
күрделілігімен жөне тарамданушылық дәрежесімен ерекшеленеді. Мысалы, бюджет
механизмі салықтардың кеп түрінен түратын жүйе, оган қаржыны пайдаланудың
сан алуан бағыттары мен қаржыландыру әдістерінің болуы тән.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерде қорланымдардың жеке нысандары
арасындағықарым-қатынас анықталады, табыс (пайда) бөлініске түседі, қорлар
қүрылып, пайдаланылады. Сақтық үйымдарында резервтік қор жүйесі кең
дамыған.
Қаржы механизмінің маңызды қүрамды бөлігі қаржы ынта-ландырмаларЬі - іс-
әрекеті шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалдық мүдделерімен
байланысты болатын экономикалық түтқалар болып табылады.
Үдайы өндірістің сапалық жағын ынталандыру кезінде қаржы экономикалық
мүдделерді, ынталандырмаларды қамтамасыз ету бағытында пайдаланылады. Бүл
орайда экономиканы сапалық ынталандыру басым болады.
Қаржының өзара байланыстарының көптігі қаржыны үйымдастырудың түрлі
нысандары мен әдістерін аддын ала анықтайды. Қаржы саясатын орындауға
арналған қаржы механизмін жасаудың үлкен маңызы бар.
Қаржы саясатын жүргізу процесінде шарттарды есепке алу әлеуметтік
қамсыздандырумен, салықтарды реттеумен, ғылыми-техникалық процесті
дамытумен, өндіріс процесінің проблемаларын шешумен, мақсатты
бағдарламаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен, барлық аймақтардың
шаруашылығын дамытумен байланысты қойылған міндеттерді іске асыру үшін
қажет тиісті тәсілдер мен әдістерді айқындауды талап етеді.
Мемлекет объективті зандардың негізінде жалпы үлттық өнім мен үлттық
табыстың қүнын бөлудің нысандары мен өдістерін анықтайды. Мемлекет
салықтарды, қаржы ресурстарын пайдаланудың қағидаттары мен бағыттарын,
амортизация саясатын белгілейді.
Мемлекет қаржы қатынастарын үйымдастырудың амалдарын нормативті түрде
ресімдей отырып, жоспарлау мен болжауды жүзеге асырады. Бүл орайда
бақылаудың маңызы зор.
Қаржы ынталандырмаларының мынадай топтарын бөліп көрсе-туге болады:
Қоғамдық өңдіріске ресурстарды инвестициялаудың неғүрлым тиімді
бағыттарын тандауды қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайтын қаржы
ынталандырмалары. Осыган байланысты мақсат-ты бағдарламаларды дүрыс әзірлеу
мен оларды жергілікті ресурстармен (бюджеттің көмегімен) қамтамасыз ету
маңызды.
Қаражаттарды инвестициялаудың негізгі бағыттарын тандау кезінде қаржы
сиымдылығы мен қаржы қайтарымы көрсеткіштеріне үлкен көңіл бөлінеді.
Қаржы сиымдылыгы бағдарламаны орын-дауға талап етілетін қаржы
ресурстарының саны. Қаржы қайтарымы - салынған ресурстарға алынатын қаржы
қаражаттарының саны.
Қаржы сиымдылығын төмендету және қоғамдық ондірісте қаржы қайтарымын
арттыру негізгі мәселе болып табылады. Бүл орайда қаржы ресурстарын
өсірудің маңызды резерві қоғамдық өнім қүнының жақсартылған үдайы
өндірістік қүрылымы болатындығын есте үстау қажет. Қосымша өнім қаржы
ресурстарының негізгі көзі болып табылатындықтан, қоғамдық өнім қүнында
табыстың (пайданың) үлесі неғүрлым жоғары болса, қаржы ресурстарын өсіру
резервтері соғүрлым жоғары болады.
Арнаулы көтермелеу қорларын пайдалану.
Өндірісті интенсивтендірудің бюджеттік әдістерімен байланысты қаржы
ынталандырмалары.
Белсенді қаржы саясатын жүргізе отырып, өндірісті кетермелеу үшін
мемлекет бюджетің кірістері мен шығыстарын пайдалана алады. Бюджеттің
кірістері бюджеттің ынталандырмаларына айналуы үшін төлемнің әрбір түрі тек
фискалдық фукцияны ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функцияны да
орындауы қажет.
Қаржы механизмі мен қаржы саясаты қаржы қүқығымен тығыз байланысты.
Занды нормалардың болуы бүкіл қаржы жүйесіңде бірыңғай талаптар белгілеуге
жағдай жасайды.
Қаржы қүқыгы қаржы саясатын қалыптастыру мен жүргізудің тетігі болып
табылады және экономикалық саясатықа әсер етеді.
Бүл байланыстарды дәйекеті түрде былай керсетуге болады:
Қаржыны бүл категорияның мүмкіндіктерін танып білу арқылы пайдалану.
Қаржы саясатын қүқықтық ресімдеу.
Есептерді шешудің төсілдері мен әдістерін дамыту және іске асыру.
Қаржы қүқығы қаржы қатынастарын регламенттеуді жүзеге асырады.
Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінің үсынылатын жөне шешілетін
міндеттеріне, оның шаруашылықтың сферасын, саласын дамытумен байланысты бүл
қатынастардың белігіне сәйкес қаржы механизмінің, оның буыңдарының,
түтқаларының, элементтерінің күрделі жүйесі елбойы езгерісте, езара іс-
қимылда болады.
Қаржы механизмін қалыптастыра отырып, мемлекет сол бір кезеңнің қаржы
саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысады,
бүл саясаттың мақсаттары мен міндеттерін толық жүзеге асырудың кепілі болыл
табылады. Сонымен бірге қаржы механизмі мен оның элементтерін жеке жөне
үжымдық мүдделермен неғүрлым толық үйлестіруге деген үнемі үмтылушылық
сақталынады, бүл - қаржы механизмі тиімділігінің кепілі.
Қаржы саясатының түбегейлі езгеруімен байланысты қаржы механизмі қайта
қүрылуда. Қаржы механизмін қайта қүрудың мақсаты - нарықтық қатынастарды
дамыту негізінде қоғамдық ендірістің тиімділігіне ықпалын күшейту, қаржы
ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз ету.
Қаржы механизмін қайта қүрудың негізіне үлттық шаруашылықта қар-жылық
езара байланыстарды үйымдастыруға деген қағидалы жаңа кезқарас қойылған, ол
жүмыстың түпкілікті нөтижелері үшін кәсіпорындардың, үйымдардың,
аймақтардың шаруашылық ынтасы мен жауаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз
етеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері ендірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр.
Ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды үтымды пайдалану арқылы
қаржы механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді
түрде әсер етеді.
Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жақтарынан
етеді. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржы механизмінің кемегімен
өндіріске белсенді түрде ықпал жасауға, оның тиімділігін арттыруға және
экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері ендірісті кеңінен демократиялаңцырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды жөне қорларды үтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
2. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТ
2.1 Мемлекеттік қаржы тусінігі және құрылымы
Қаржы саясатының негізгі бөліктерінің бірі мемлексттік қаржы болып
табылады. Өзінің ауқымдылығымен және күрделілігімен сипат алады.
Мемлекеттік қаржы - бүл мемлекет иелігіндегі қаржылық ресурстарды
қалыптастырумеп және оларды өндіріске, қоғамның әлеуметтік-мәдени, әскери
қажеттіліктеріне, басқару бойынша шығындарға бағытталатын жалпы қоғамдық
өнім мен үлттық байлықты бөлу, қайта бөлу арасындағы пайда болатын ақша
қатынастары.
Мемлекеттің қоғамдағы рөлін, мәнін мемлекеттік қаржының ерекшеліктері
айқындайды. Мемлекеттік қаржының ерекшеліктері:
қаржы қорларын жинақтау;
қорларды сәйкесінше мақсатқа бөлу. Мемлекеттік қаржыны тиімді қалыптастыру
мен бөлу
елдің экономикалық өсуіне және халықтың әл-ауқатының жақсаруына әсер
етеді. Мемлекеттік қаржы қаржылық саясатпен өте тығыз байланысты. Себебі,
қаржылық саясат мемлекеттік қаржының басқа қаржы жүйесінің бөліктерімен
(шаруашылық субъектілер қаржылары, халық қаржылары) оңтайлы да, тиімді
механизмді қүруға, сәйкесінше елдің страгиясына жетуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қаржы аясында субъектілер ретінде ең бастысы - мемлекеттің
әр түрлі басқару органдары, сонымен қатар мемлекеттік каржының қалыптасуы
немесе бөлінуі процесі ішіндегі әр түрлі үйымдастырушылық-қүқықтық
нышандағы кәсіпорындар мен ұйымдар және халық болып табылады.
Мемлекеттік қаржының қызметтері қаржы қызметтеріне келеді, яғни бөлу
және бақылау. Бақылау қаржының болу қызметінен туындайды және жиынтық
қоғамдық өнімді және үлттық табысты бөлуге, оларды мақсатты жүмсауда реттеу
мен бақылау жасауда көрініс табады.
Қандай да болмасын қүбылыс өзінің қызметтерімен қатар, қүрылымдық
буындардан қамтиды. Жалпы мемлекеттік қаржының келесідей буындары бар:
Мемлекеттік бюджет.
Бюджеттен тыс қорлар.
Мемлекеттік несие.
Аталған бөліктерден басқа, мемлекеттік қаржының қүрылымына мемлекет
иелігіндегі кәсіпорындарды да жатқызады. Бірақ, аталған жағдай көптеген
қарама-қайшылықтардан түрады.
Себебі, мемлекеттік кәсіпорындар табыстары мен шығындары мемлекеттік
бюджет немесе басқа да мемлекеттік қорлардың жоспарларында көрініс
таппайды. Бірқатар кәсіпорындар мен үйымдар өзін-өзі қаржыландыру
қағидалары бойынша қызмет етеді.
Мүндай мемлекеттік кәсіпорындарды қаржы жүйесіндегі шаруашылық
субъектілер қаржыларына жатқызуға болады. Алайда, кәсіпорынның жарғылық
қоры мемлекет қаражатынан қүрылғандықтан оларды толығыменен шаруашылық
субъектілер санатына енгізу қателік ретінде танылады.
Сондықтан да, мемлекет иелігіндегі коммерциялық негіздегі
кәсіпорындардың аясы мемлекеттік қаржы және шаруашылық субъектілер
қаржыларында да сипат алады.
Экономикалық және әлеуметтік аяны мемлекеттік басқару деңгейіне қарай
мемлекеттік қаржы республикалық және жергілікті ретінде бөлінуі мүмкін.
Сондықтан да мемлекет осы бағаттарына қарай территориялық жағынан да,
аймақтық жағынан да әсер етеді.
Мемлекеттік қаржының қүрамында негізгі орынды бюджеттік қатынастар
иеленеді. Бюджеттік қатынастар арқылы ақша қаражаттардың көп бөлігі қайта
бөлінеді. Республикалық бюджеттің ресурстары жалпы мемлекеттік шараларды
қаржыландыруға бағытталған.
Осыдан республикалық бюджеттің рөлін анықтауға болады. Жалпы
мемлекеттік бағдарламаларға тәртіпті сақтау шаралары, шегараны сақтау,
әлеуметтік аяны дамыту, халықаралық міндеттемелерді атқару және басқа да
мақсатты мемлекеттік бағдарламалар мен шаралар жатқызылады.
Республикалық бюджет арқылы экономиканы дамыту, оны түрақтандыру,
халықтық элеуметтік қорғау сияқты міндеттер шешіледі.
Жергілікті бюджеттер экономикалық процестерді реттеу, территориялық
инфрақүрылымда дамыту, өндірістік күшті орнату, еңбек ресурстарын қамту
үшін қолданылады.
Ал, бюджеттен тыс қорлар жекелей мақсатты шараларды қолдануға арналады.
Олар арнайы аударымдар немесе басқа да көздерден қалыптасуы мүмкін. Арнайы
аударымдар республикалық немесе жергілікті бюджеттерден де болуы мүмкін.
Сонымен қатар, олардың ресурс көздері ретінде жеке және заңды
түлғалардың қаражаттары да болады. Бюджеттен тыс қорлар бүл - белгілі бір
мақсаты үшін қүрылған және белгілі бір бағытты қаржыландыратын қорлар.
Олардың қаржылары мемлекет бюджетінің шығыс бөлігін қаржыландырмайды.
Мемлекетімізде әр түрлі бюджеттен тыс арнайы қорлар болған.
Мысалы: медициналық қор, автокөлік қоры және т.б. Бюджеттегі қаражаттар
мен қорлар әр түрлі саларға жүмсалса, бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары
тек алдын ала көзделген бағытқа ғана жүмсалады. Аталған қорлар үкіметтің
немесе жергілікті басқару органдарының қатысуынсыз ерікті түрде басқара
алады.
Сондықтан да бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарының бөлінуі
жылдамдығымен сипат алады.
Мемлекеттік несиелерде қатынастар кәсіпорындар мен үйымдардан, халықтан
бос ақша - қаражаттарды уақытша шоғырландыру және оларды мемлекеттік
қажеттіліктерді қаржыландыру кезінде пайда болады.
Мемлекеттік несиенің субъектілері сәйкесінше бір жағынан мемлекет
болса, екінші жағынан коммерциялық негізде қызмет ететін үйымдар,
кәсіпорындар, қаржылық мекемелер және халық болып табылады.
Сонымен қатар, қарыз беруші ретінде шет мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалары және халықаралық қаржылық үйымдар да болады.
Қарастырылған әр түрлі меншік формаларының болуы мемлекетке тиімді
экономикалық, қаржылық саясатты жүргізуге, сондай-ақ экономикалық-
әлеуметтік процестерге әсер ететін қаржылық механизмді белсенді қолдануға
көмектеседі. Осыдан, үкіметтің қоғам дамуындағы мақсаттары мен міндеттерін
атқару барысындағы мемлекеттік қаржының мәні ашылады.
Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік қаржының негізгі буыны ретінде
Мемлекеттік қаржының негізгі бөлігі бүл мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Сондай-ақ, мемлекеттік қаржының мәні негізінен мемлекеттік бюджет арқылы
анықталады.
Мемлекеттік бюджет - қоғамның дамуын қамтамасыз ету мақсатында
қүрылған және осы мақсатты шараларға жүмсалынатын мемлекеттің ақша
қоры. Сонымен қатар, бюджеттегі қаржылық ресурстардың шоғырлануы
мемлекеттің қаржылық саясатты жүзеге асыру үшін қажет.
Мемлекеттік бюджет - бүл мемлекеттін қызметтері мен міндеттерін жүзеге
асыру үшін қаржылық қамтамасыз етуін қарастыратын орталықтандырылған ақша
қоры.
Мемлекеттегі бюджет елдің унитарлық немесе федеративтік нышанына
жатқызылуына тікелей әсері бар. Федеративтік елдерде мемлекеттік бюджет
негізінен 3 бөліктен түрады. Олар:
федеративтік бюджет;
аймақтық бюджет;
жергілікті бюджет.
Мүнда, аймақтық бюджеттер әр елдің өзіне тән ерекшелігі болуы мүмкін.
Мысалы, АҚШ-ында аймақтық бюджет штаттық бюджет, Германияда - жерлер
немесе округтық бюджет деп аталады. Аймақтық бюджеттің дербес басқару
мүмкіндігі бар. Сондықтан да АҚШ-да салықтық мөлшерлемелер деңгейі
әртүрлілігімен сипат алады.
Ал, унитарлық мемлекетке келетін болсақ, олардың мемлекеттік бюджеті 2
қүрылымнан түрады:
Республикалық бюджет.
Жергілікті бюджеттер.
"Мемлекеттік бюджет" үғымын қарастырғанда "бюджет жүйесі" деген үғымды
да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz