Қаржы ресурстарының көзі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 2
І. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрамы 3
1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының мәні, құрамы мен құрылымы 3
1.2 Қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері 6
2. Кәсіпорынның қаражат көздерімен қамтамасыз етілуін талдау 12
2.1 Кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру деңгейін талдау 12
2.2 Кәсіпорынның сыртқы қаражат көздерін талдау 15
2.3 Қаражат көздерінің оңтайлы құрылымын қалыптастыру 17
3. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру жолдары 20
3.1 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыпастыру мәселелері 20
3.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыруды оңтайлы әдістерді
пайдалану негізінде жетілдіру 24
Қорытынды 32
Әдебиеттер тізімі 34

Кіріспе

Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржысын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелінбелі нарық жағдайында финансист үшін
объекті болып табылатын және ол фирманың жаңа табыстарына қол жеткізу
мақсатында үнемі ықпал етіп отыратын капитал түсінігі жиі қолданылады.
Осылайша, капитал – бұл фирманың айналымға салынған және осыдан фирмаға
табыс келетін қаржы ресурстарының бір бөлігі. Ондай болса капитал қаржы
ресурстарының өзгерген түрі болып табылады. Қаржы ресурстарының бастапқы
қалыптасуы жарғылық капитал жасалынған (акционерлік немесе қоймалық
капитал) кәсіпорынның құрылу сәтінде жүзеге асады. Жарғылық капитал – бұл
құрылтайшылардың салымдары есебінен қалыптасқан кәсіпорынның мүлкі.
Жарғылық капиталдың қалыптасуы ақша қаражаттарының қосымша көзі –
эмиссиялық табысты құрумен қатар жүруі мүмкін. Өзін-өзі қаржыландыру
дегеніміз кәсіпорынның өз қызметін қаражат көздерінің ішкі көздерімен
қаржыландыруы болып табылады. Біз білетіндей, ішкі қаражат көздеріне
кәсіпорынның табысы мен амортизациялық аударымдар жатады. Алайда, кәсіпорын
барлық жағдайда өзін меншікті қаражат көздерімен қамтамасыз ете алмайды,
сол себепті қарыз қаражаттар тартуына тура келеді. Өзін-өзі қаржыландыру
процессінің рентабельділігі меншікті қаражаттарды қолданудың
рентабельділігі болып табылады. Бұл көрсеткіш өндіріске салынған меншікті
қаражаттардың бір теңгесіне келетін таза табыстың шамасын көрсетеді.
Нарықтық жағдайларда кәсіпорын қызметі негізінен алғанда өзін-өзі
қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Тек меншікті қаражат көздері
жетіспеушілігі жағдайларында ғана кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерінің
көмегіне жүгінеді. Мұндай жағдайларда кәсіпорынның қарыз қаражат көздерінен
тәуелсіздігі ерекше маңызға ие болады, дегенмен де қарыз қаражаттарсыз
кәсіпкерлікпен айналысу тіпті мүмкін емес. Кез-келген кәсіпорын қызмет ету
барысында өзінің өндірістік процесін тек меншікті қаражат көздері арқылы
қаржыландырып қана қоймай, сонымен қатар қарыз қаражаттар тартуға да мәжбүр
болады. Бұл кәсіпорындардың өзінің өндірістік қабілетін, акционерлердің
игілік жағдайын, жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын арттыруға
ұмтылатындығымен түсіндіріледі. Осы орайда қаражат көздерінің кәсіпорын
үшін оңтайлы құрылымы қандай болу керек деген сұрақ туындайды.
Бұл жағдайда, Модельяни-Миллер теориясының жақтаушыларының пікірінше,
капитал құны барлық жағдайларда кәсіпорындарға жеке тұлғалары берген
несиелер арқылы реттеледі.
Аталған екі әдістің басты ерекшеліктері: біріншісі нақты есептеу және
жоспарлау жұмыстарын қажет етеді, ал екіншісі тек қаржы нарығында
қалыптасқан жағдайларға сүйенуді ұсынады. Екі әдістің қолдану мүмкіндіктері
бірдей, себебі қаражат көздерінің оңтайлы құрылымын қалыптастыру қаржы
нарығының қазіргі жағдайын ескере отырып, талдау, есептеу және жоспарлау
жұмыстарын қатар жүргізуді қажет етеді.

І. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрамы

1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының мәні, құрамы мен құрылымы

Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржысын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелінбелі нарық жағдайында финансист үшін
объекті болып табылатын және ол фирманың жаңа табыстарына қол жеткізу
мақсатында үнемі ықпал етіп отыратын капитал түсінігі жиі қолданылады.
Осылайша, капитал – бұл фирманың айналымға салынған және осыдан фирмаға
табыс келетін қаржы ресурстарының бір бөлігі. Ондай болса капитал қаржы
ресурстарының өзгерген түрі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары - қаржылық міндеттерді орындау және
ұдайы өндірірісті кеңейту шығындарына арналған пайда және сырттан келетін
түсімдер түріндегі ақша қаражатының бір бөлігі (1.1-кесте).

1.1-кесте Кәсіпорынның қаржылық ресурстары

Қаржы ресурстары Қаржы ресурстарының көзі Ескерту
1 2 3
1.1.Амортизация Өткізуден түскен пайда Егер аморизациялық қор
1.2. Жалпы пайда құрылмаса, амортизация
1.2.1. Қызмет Өткізуден түскен пайда пайдамен қосылады
тауарларын өткізуден Оның ішінде бағалы
түскен пайда Басқа өткізулерден түскенқағаздарды сатудан. Оның
(кәсіпкерлік табыс) табыс ішінде бағалы қағаздар мен
1.2.2. Басқа банк депозиттерінен түскен
өткізулерден түскен Өткізуден түскен табыс табыс
пайда Жарғылық капиталдың
1.2.3. Өткізуге Жалпы пайда белгіленген пайыздары
жатпайтын Егер 1996 жылдан бастап ол
нәтижелердің Өзіндік құн өткізу көлемінің 1%
(табыстардың) айырымыӨзіндік құн немесе таза көлемінде бөлінген болса,
пайда егер көзі - өзіндік құн
болса
1.2.4. Резервтік қор
2. Қарыздық Тиісті инвесторлардың Оның ішінде өзіндікке
2.1. Банк несиесі ресурстары теңестіру (тұрақты
2.2. Басқа қаржы Сол секілді пассивтер), ссудаларды,
институтының несиесі дебиторлық борышты
2.3. Бюджеттік несие Сол секілді қайтару,
2.4. Коммерциялық Сол секілді Оның ішінде – лизинг
несие Оның ішінде салықты төлеу
2.5. Үнемі айналымда Сол секілді мерзімін ұзарту
болатын кредиторлық Оның ішінде төлемді,
борыш Сол секілді сонымен бірге вексельдік
2.6. Басқалар несиенінің мерзімін ұзарту
3. Тартылған Тиісті инвесторлардың Басқа кәсіпорындардың
3.1. Ағымдағы және ресурстары немесе жергілікті
инвестициялық Сол секілді бюджеттен не қорлардың
қызметке үлестік Сол секілді қаражаттары болуы мүмкін
қатысу қаражаттары Табыстарды минустау
3.2. Бағалы Сол секілді Жаңадан құрылған фирма
қағаздарды шығарудан үшін – бұл өзіндік
түсетін қаражат Сол секілді қаражаттар
3.3. Еңбек ұжымының, Сақтандыру жағдайын
заңды және жеке туындағына немесе
тұлғалардың жарналық (зейнетақылық сақтандыру
және басқа да жағдайында) сақтандыру
салымдары мезімі келген кезде
3.4. Сақтандыру
төлемдері
3.5. Франчайзинг,
селенг, жалға алу
және т.б. бойынша
алынған түсімдер
4. Жергілікті Бюджеттік қажыландыру Оның ішінде қайырымдылық,
бюджеттен қаржы бөлу және бюджеттік емес демеулік көмек және т.б.
және бюджеттік емес қорлардың қаражаттары Оның ішінде дотация,
қорлардан келген субвенция, алдын ала
түсімдер төлемдерді қайтару,
экологиялық және басқа да
апат аймақтарындағы
унитарлық кәсіпорындарға
инвестициялар салу және
т.б.

Алынған көзі – Коваль В.В. Финансовый анализ

Қаржы ресурстарының бастапқы қалыптасуы жарғылық капитал жасалынған
(акционерлік немесе қоймалық капитал) кәсіпорынның құрылу сәтінде жүзеге
асады. Жарғылық капитал – бұл құрылтайшылардың салымдары есебінен
қалыптасқан кәсіпорынның мүлкі. Жарғылық капиталдың қалыптасуы ақша
қаражаттарының қосымша көзі – эмиссиялық табысты құрумен қатар жүруі
мүмкін. Бұл қайнар көз бастапқы шығарылған акциялар номиналдан жоғары
бағамен сатылған жағдайда туындайды. Бұл ақша сомалары алынған кезде олар
қосымша капиталға аударылады .
Осындай түсіндірмеде қаржы ресурстары мен кәсіпорын капиталының
арасындағы принципиалды айырмашылықтар кез келген сәтте қаржы ресурстары
кәсіпорын капиталынан жоғары немесе оған тең болатындығында. Оның үстіне
бұл теңдік кәсіпорынның ешқандай қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар
барлық қаржы ресурстары айналымға салынғандығын білдіреді. Алайда, бұл
капитал мөлшері қаржы ресурстарына неғұрлым жақындаған сайын кәсіпорын
соғұрлым тиімдірек қызмет ететіндігін білдірмейді.
Нақты өмірде жұмыс істеп отырған кәсіпорынның қаржы ресурстары мен
капиталы бір біріне тең болмайды. Қаржылық есептер қаржы ресурстары мен
капитал арасындағы айырмашылықты көруге болмайтындай етіп құрылады. Себебі
стандарттық есептерде қаржы ресурстары шын мәнісінде берілмейді, ал олардың
өзгертілген түрі - міндеттемелер мен капитал болып табылады .
Қаржы ресурстарының түсінігінен пайда болуына қарай олар ішкі
(өзіндік) және сыртқы (тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі
ресурстар нақты өмірде стандартық есептерде таза пайда және амортизация
түрінде, ал өзгертілген түрі - кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы
міндеттер түрінде беріледі. Ішкі немесе тартылған қаржы ресурстары да екі
топқа: өзіндік және қарыз құралдарына бөлінеді. Оларды бұлайша бөлу
сырттағы қатысушылардың фирманың осы кәсіпорнын дамытуға кәсіпкерлік не
болмаса ссудалық капитал түрінде салынған капитал түрімен түсіндіріледі.
Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал салымдарының нәтижелері - тартылған
өзіндік қаржы ресурстарының қалыптасуы, ссудалық капитал салымдарының
нәтижесі – қарыз қаражаттары болып табылады (1-сурет).

Өзіндік капиталдың құрылымы

1-сурет

Кәсіпкерлік капитал пайда табу және фирманы басқару құқықтарын алу
мақсатында әр түрлі фирмаларға салынған (инвестицияланған) капитал болып
табылады.
Ссудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шарттарымен
қарызға берілген ақша капиталы. Кәсіпкерлік капиталға қарағанда ссудалық
капитал фирмаға салынбайды, пайыздар алу мақсатында уақытша пайдалануға
беріледі. Бизнестің бұл түрімен арнайы мамандандырылған несие-қаржы
институттары (банктер, несие одақтары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, инвестициялық қорлар мен тағы басқалар) айналысады.
Нақты өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар өзара тығыз
байланысты. Қазіргі заманғы нарық шаруашылығы айтарлықтай
диверсификацияланған, яғни қызмет түрлері бойынша да, кеңістікте де
шоғырланған. Бүгінгі таңда диверсификация нарық шаруашылығын және оның
құржылық жүйесінің тұрақтылығы мен беріктігін қамтамасыз ететін маңызды
факторлардың бірі болып табылады. Бірақ диверсификацияны тереңдету қаржы
ағындары мен капиталдың шиеленісуіне, қаржы тәжірибесінде арнайы құралдарды
пайдалануды кеңейтуге сөзсіз алып келеді, ол кәсіпорынның қаржылық жұмысын
айтарлықтай қиындатады.

1.2 Қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері

Қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері: табыс, амортизация, бағалы
қағаздарды шығару, несие беру және қаржылық лизинг.
Пайда жалпы мағынада кәсіпорын табысының оның шығындарынан асып түсуі
ретінде түсінілетін кәсіпорын қызметінің ақырғы қаржылық нәтижесі болып
табылады. Пайда - жалпы табысты алумен байланысты кәсіпорынның қаржы
ресурстарының негізгі көзі. Кәсіпорынның жалпы табысы – бұл материалдық
шығындарды есептей отырып, яғни еңбекке ақы төлеу мен пайдадан тұратын
өнімді өткізуден түсетін (жұмыстар, қызметтер) түсімдер (1.2-кесте).

1.2-кесте Өзіндік құн, кәсіпорынның жалпы табысы мен пайдасының
арасындағы байланыс

Материалдық шығындар Жалпы табыс
Еңбекке ақы төлеу Пайда
Өзіндік құн Таза пайда Пайдаға
салынатын
салық
Өткізуден түскен түсімдер

* Алынған көз: КовальВ.В. Финансовый анализ

Ақырғы қаржылық нәтижесі (пайда немесе зиян) өнімдерді (жұмыстар,
қызметтерді) өткізудің қаржылық нәтижесінен, негізгі қорлар мен
кәсіпорынның басқа мүлкінен және өткізуден тыс операциялар бойынша шығындар
сомасына қысқартылған осы операциялардан алынған табыстан жинақталады.
Өнімді өткізуден (қызметтер, жұмыстан) түсетін пайда (зиян) ҚҚС мен
акциздерді қоспастан қолданыстағы бағалармен және өнімді өндіру мен
өткізуге кеткен шығындармен бірге өткізуден алынған түсім арасындағы
айырмашылық ретінде белгіленеді.
Экспорттау қызметімен айналысатын кәсіпорындар пайданы есептеу кезінде
өнімді өткізуден түскен пайдадан экономикалық тарифтерді алып тастайды.
Кәсіпорынның жалпы (жиынтық) пайдасының екінші құрамдас бөлігі – негізгі
құралдар мен басқа мүлікті өткізуден түскен пайда болып табылады.
Жалпы пайданың үшінші бір құрамдас бөлігі - өткізумен байланысты емес
операциялардан, яғни негізгі қызмет түрімен: мүлікті жалға беру,
кәсіпорының бағалы қағаздары бойынша табыс алуы, төленген айыппұлдардан
алынған айыппұлдар сомасының асып түсуі, бірлескен қызметтен алынатын
пайда, есептік жылда белгіленген өткен жылдардың пайдасымен және т.б.
тікелей байланысты емес операциялардан түсетін пайда болып табылады.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігін арттыру үшін өнімді өндіру мен өткізу
көлемі резервтерінің артуын, өнімнің өзіндік құнының төмендеуін, пайданың
өсуін анықтаудың маңызы ерекше.
Пайданы көбейту резервтерін іздестірудің негізгі бағыттарын белгілеу
үшін оны алуға ықпал ететін факторлар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі.
Сыртқы факторлар табиғат жағдайлары, бағаны, тарифтерді, пайыздарды, салық
ставкалары мен жеңілдіктерді, айыппұл шараларын мемлекеттік реттеу және
т.б. жатады. Бұл факторлар кәсіпорынның қызметіне байланысты болмайды,
бірақ пайда көлеміне айтарлықтай әсер етеді.
Ішкі факторлар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік факторлар еңбек заттары мен құралдарын, еңбек және қаржы
ресурстарының болуы мен оларды пайдалануды білдіреді. Өз кезегінде олардың
өздері экстенсивті және интенсивті факторларға бөлінеді. Экстенсивті
факторлар пайданы алу процесіне сандық өлшемдер: еңбек заттары мен
құралдарының, қаржы ресурстарының көлемі, құрал-жабдықтардың жұмыс істеу
уақыты, қызметкерлердің саны, жұмыс уақытының қоры және т.б. арқылы ықпал
етеді.
Интенсивті факторлар пайдану алу процесіне сапалық өлшемдер: құрал-
жабдықтардың өнімділігі мен оның сапасы, материалдың алдыңғы қатарлы
түрлерін пайдалану мен оларды өңдеу технологиясын жетілдіру, айналым
құралдарының айналымдылығын күшейту, қызметкерлердің еңбек өнімділігі мен
біліктілігін арттыруы, өнімнің еңбек пен материалды көп қажет етуін азайту,
еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру және қаржы ресурстарын барынша тиімді
пайдалану және т.б. арқылы ықпал етеді.
Өндірістік емес факторларға, мысалы, жабдықтау-тұрмыстық және
табиғатты қорғау қызметтері, еңбек ету мен тұрмыстың әлеуметтік жағдайлары
және т.б. жатады.
Кәсіпорын қаржы-экономикалық қызметті жүзеге асырған кезде бұл
факторлардың барлығы өзара тығыз байланыста және өзара тәуелділікте болады.
Өнімнің өзіндік құн мөлшеріне тікелей әсер ету, демек, пайда материалдық
ресурстар қаншалықты тиімді және үнемді пайдалатындығымен байланысты болады
- өйткені өзіндік құн құрылымындағы материалдық шығындар үлесі әдетте 60-
90% арасында ауытқып отырады .
Пайда кәсіпорынның кеңейтілген өндіріс пен әлеуметтік даму жөніндегі
шығындарды бөлуге арналған кәсіпорынның негізгі қаржылық ресурстарының бірі
болып табылады.
Жалпы алғанда кәсіпорынның пайдасы жинақтау қорына, тұтыну қорына,
резервтік қорға және құрылтайшылардың (акционерлердің) арасында таратуға
бөлінеді. Жинақтау және тұтыну қорлары – бұл арнайы мақсаттағы қорлар. Олар
құрылтай құжаттарында белгіленген жағдайда құрылады.
Жинақтау қоры өндірістік және өндірістік емес мақсаттағы негізгі
қорларды сатып алу мен салуға және қайтарымдық сипаттағы басқа да
капиталдық салымдарға пайдаланылады. Жинақтау қорының бір бөлігі
қайтарымсыз сипатта жұмсалады. Есеп айырысу шотының актив балансында
есептелінген жұмсалынған ақша қаражатының орнына осы қаражатпен құрылған
басқа мүліктің эквиваленттік құны пайда болады.
Сонымен бірге жинақтау қорының есебінен қайтарымсыз сипаттағы
шығындар: ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге, табиғатты қорғау шараларына,
бағалы қағаздарды шығару және т.б. жұмсалатын шығындар қаржыландырылады.
Тұтыну қоры қызметкерлерді әлеуметтік және материалдық ынталандыру:
өндірістік қызметпен байланысты емес сыйақылар беру, сапар, емделу ақысын
төлеу, қызметкерлер мен олардың отбасы мүшелеріне арналған дәрі-дәрмектерге
ақы төлеу үшін жұмсалады.
Резервтік қор табиғат апаты салдарынан болған күтпеген шығындар мен
баланстық зиянды жабуға арналған. Ол Акционерлік қоғам, кооператив, шетел
инвестициялары бар кәсіпорындар үшін міндетті болып келеді. Акционерлік
қоғам резервтік қорға эммисиялық шығындарды, яғни акцияларды номиналдық
құннан жоғары баға бойынша өткізуден алынған сату және номиналдық құнының
арасындағы айырым сомасын да кіргізеді.
Амортизация термині сөзбе сөз мағынада негізгі қорлардың мәңгілігі,
олардың тозуды өткере білу, қалпына келу қабілетін білдіреді.
Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету кезеңінде олардың
құнын бөліктер бойынша өндірілетін өнім мен жұмсалған негізгі қорлардың
орнын толтыру үшін осы құнды одан әрі пайдалануға өткізуді білдіреді.
Амортизация – бұл шаруашылық иерархиясының барлық сатысындағы қарапайым
және кеңейтілген өндіру мен ғылыми-техникалық дамудың маңызды кезі болып
табылады.
Амортизациялық аударымдар (негізгі қорлар құнының белгілі бір пайызы)
өнімнің өтуіне қарай амортизациялық қор деп аталатын арнайы қорда
жинақталады. Бұл амортизациялық қор (жинақталған ақша сомасы) негізгі
құралдардың тозған элементтерінің орнына жаңа заттық элементтерді сатып
алуға жұмсалады, яғни негізгі қорлар қалпына келтіріледі.
Өнім құнына берілетін өлшем біріншіден, негізгі қорлардың бастапқы
құнымен анықталады. Екіншіден, бұл өлшем негізгі құралдардың түрі ретінде
белгіленеді, себебі, мысалы, өнеркәсіпте ғимараттың нормативтік қызмет ету
мерзімі 30-50 жыл, ал машина мен құрал-жабдықтардың нормативтік қызмет ету
мерзімі 3-5 жылдан 15-20 жылға дейін. Үшіншіден, өнімге берілетін негізгі
қорлардың құн өлшемі өндірістің салалық ерекшеліктеріне де байланысты
болады.
Амортизациялық аударымдар көлемі негізгі қорлардың нормативтік қызмет
мерзімін есептей отырып, олардың бастапқы (баланстық) құнынан амортизация
нормалары бойынша анықталады. Амортизация нормасы – негізгі қорлардың құнын
жылына пайызбен қайтару болып табылады. Амотизацияны аударудың үш әдісі
бар: теңдей есептеу (басымдық көрсетуші); орындалған жұмыс көлеміне;
жылдамдатылған амортизация.
Қазақстан экономикасында, әдетте, тепе-тең (желілік) амортизация әдісі
қолданылады, яғни жыл сайын өнімнің құнына негізгі қорлар құнының бірдей
бөлігі енгізіледі.
Амортизацияны осылай есептеу әдісі өте қарапайым, көрнекі және белгілі
бір дәрежеде құнды ауыстыру процесін ескереді.
Шаруашылық етудің маңызды әдістерінің бірі эмиссия, яғни бағалы
қағаздарды шығару болып табылады. Бағалы қағаздарды шығаратын тұлғаның
бастамасы және сол тұлғаның атынан әрекет ететін шаруашылық агенті эмитент
деп аталады.
Бағалы қағаздар мынадай мақсаттарда шығарылады:
1) меншік белгілері бойынша кәсіпорын нысанының өзгеруі;
2) жаңа кәсіпорын құру және ол үшін қажетті капитал-ақша қаражаттарын
тарту;
3) бағалы қағаздарды сату арқылы қосымша ақша қаражаттарын тарту.
Акция оның меншік иесінің кәсіпорының жиынтық капиталында өзінің үлесі
бар екендігін және кәсіпорынның қызмет қорытыныдысына сәйкес акциялар
бойынша бөлінетін кәсіпорнның белгілі бір бөлігіне құқығы бар екенін
куәландырады. Бұл акциялар бойынша табыс бекітілген деген сөз.
Облигация оны сатып алушы эмитенттің кредиторы болғандығын
куәландыратын несиелік куәлік болып табылады. Облигация иегері банктік
пайызбен салыстырылатын облигациялар бойынша белгілі бір табыстарды алуға
құқылы болады. Сондықтан да облигациялар бойынша табыс бекітілген сипатта
болады, бірақ кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қорытындыларына тәуелді
болмайды.
Акциялардың барлық иелері инвесторлар, кәсіпорын капиталына ақша
қаражаттарын салушылар деп аталады. Олардың ішінде ішкі инвесторларды –
Акционерлік қоғамның құрылтайшылары және сыртқы инвесторлар – Акционерлік
қоғам акцияларын бағалы қағаздар нарығында сатып алушыларды ажыратады.
Облигациялардың иелері инвесторлар болып табылмайды, олар Акционерлік
қоғамның кредиторлары ғана.
Қарыздық қаржы ресурстарын тартудың негізгі әдісі банктер мен басқа
заңды және жеке тұлғалардан несиелер алу болып табылады .
Кәсіпорын ақша қаражаттарының сыртқы көздерін пайдалана отырып, артық
ақша қаражаттары бар және оларды тиісті шарттар бойынша (белгілі бір
төлемақы үшін және белгілі бір мерзімге) беруге дайын басқа шаруашылық
етуші субъектілерге – тікелей қаржыландыруға тікелей жүгіне алады не
болмаса қаржылық делдалдардың қызметтерін пайдалана алады.
Қаржылық делдалдар көптеген субъектілердің артық ақша қаражаттарын
жинауға (шоғырландыруға), оларды сақтауға (ағымдағы пайдалануды
болдырмауға) және кәсіпкерлік қосымша саласына (яғни инвестициялауға)
бағыттауға мүмкіндік береді.
Қаржы делдалдарының қарапайым мысалы банктер, қаржы компаниялары,
инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру қоғамдары бола алады.
Қалыпты экономика қаржылық делдалдардың дамыған жүйесінсіз қызмет ете
алмайды.
Кәсіпорын қызметін қаржыландыру құралдары оларды беру қажеттілігі мен
мерзімдеріне қарай ұзақ және қысқа мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді
қаржаттар кәсіпорынның ағымдағы қажеттіліктерін жабуға (ақы төлеу) үшін
пайдаланылады, мысалы, жалақы төлеу, шикізат, материалдарға ақы төлеу және
ағымдағы басқа шығындар. Ұзақ мерзімді қаражаттар өндірістік жабдықтарға,
жылжымайтын мүлікке ақы төлеуге, ұзақ мерзім кезеңіне (мысалы, жаңа цехты
салумен, жаңа жинау желісін іске қосумен, өндірістің жаңа түрін игерумен
байланысты) инвестициялар салу (өндірістік капитал салымдары) үшін
қолданылады.
Коммерциялық несие – бір шаруашылық етуші субъектінің екіншісінің
төлем мерзімін ұзартуы. Коммерциялық несиенің түрі – аванс, алдын ала төлем
жасау, тауарлар мен қызметтердің ақысын ұзартып және бөліп-бөліп төлеу.
Ашық шот - коммерциялық несие берудің вексельсіз түрі, өзара
жеткізілімдерді жүзеге асыратын, яғни әр түрлі мәмілелер бойынша тұрақты
контрагенттер болып табылатын кәсіпкерлер арасындағы есеп айырысу
қатынастарының ерекше түрі. Кәсіпорындар бір бірінің арасын несие беру
жолын ашып, соның шеңберінде өзара жеткізілімдерді жүзеге асырады.
Инвестициялық салық несиесі – мемлекеттік билік органдары немесе салық
органдары беретін салық төлемдерінің мерзімін ұзарту болып табылады.
Несиенің қажеттігі және оның мөлшері туралы нақты ұсынысты
кәсіпорынның қаржылық қызметі (бөлімі) дайындайды. Ал қаржы қызметі
кәсіпорын қызметінің ағымдағы және болашақта күтілетін қаржылық нәтижелерін
басшылыққа алады.
Лизинг – бұл лизингтік компания арнайы сатып алатын және оның
меншігінде қалатын, бірақ кәсіпкерлерге жалға берілетін жылжитын және
жылжымайтын мүлікті орналастыру жөніндегі операциялар. Лизинг жалға берудің
бір түрі ғана емес, сонымен бірге қаржыландыру түрі. Бүгінде іс жүзінде
барлық елдердегі капитал салымдарын қаржыландыру құралдарының бір түрі
болып табылады.
Қазақстанда толық өтелетін қаржылық лизинг кеңінен таралған. Келісім-
шарттың бүкіл әрекет ету кезеңінде мүлік толығымен амортизацияланады және
лизинг беруші лизингтік төлемдер есебінен оның құнын немесе оның үлкен
бөлігін қайтара алады.
Қаржылық жалға беру шартында лизингтік төлемдедің мөлшері мен түрі,
енгізу мерзімі, сақтандыру шарттары және т.б. келісіледі. Лизинг мерзімі
біткен кезде кәсіпорын – лизинг алушы құрал-жабдықты жабдықтардың белгілі
бір құнымен белгіленетін баға бойынша сатып алуға мүмкіндік алады.
Тәжірибеде амортизациялық кезеңнің 70-тен 80%-ын құрайтын мерзімге
лизингтік келісім-шарттарды жасасу кеңінен таралған. Лизинг лизингтік
келісім-шарттың барлық қатысушыларына тиімді болып келеді. Кәсіпорын - өнім
өндіруші лизингтік компаниялармен ұзақ мерзімді байланыстарды орната
отырып, өнімді өткізу нарығын кеңейтеді; кәсіпорын – лизинг алушы бір
уақытта екі мәселені бірден шешеді: құрал-жабдықтарды алу мен қаржыландыру
және оны ірі қаржы ресурстарын жұмылдырмастан және несие алмастан
пайдалану, ол кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төнбестен қарыз
және өзіндік қорлардың ара қатынасын сақтауға мүмкіндік береді. Сондықтан
лизингтік операциялар шағын және орта көлемдегі кәсіпорындар арасында
кеңінен таралған. Жаңа өндіріс түрлерін ұйымдастыру кезінде лизинг қажетті
құрал-жабдықтар қорын үлкен бастапқы инвестицияларсыз құруға мүмкіндік
береді.
Алайда, кейбір жағдайларда лизинг банктік несиеге қарағанда неғұрлым
ұзақ тұруы мүмкін. Сондықтан да, қаржыландыру әдісінің мөлшерін және оларды
енгізу кестесін ескерген жөн. Келісім-шартта көрсетілген лизингтік
төлемдерді төлеу мерзімі инвестицияның өтелу мерзіміне бейімделуі тиіс.
Лизингтік төлемдер лизинг алушы өндіретін өнімнің өзіндік құнына
кіргізіледі, ол салық салынатын пайда мен төленетін салықтар сомасын
айтарлықтай қысқартуға мүмкіндік береді. Лизингке берілетін мүлік лизинг
берушінің балансында болады да, ол осыдан туындайтын барлық
міндеттемелермен бірге меншік құқығын өзіне қалдырады. Амортизациялық
аударымдарды да өзі есептейді. Егер тараптардың келісімімен лизинг шартында
жылдамдатылған амортизацияны қолдану қарастырылса, лизингтік компаниялар
құрал-жабдықтарды сатып алуға жұмсалған ақша қаражаттарының бір бөлігін
жабдықтарды пайдаланудың алғашқы жылдарында-ақ қайтарып алуларына мүмкіндік
туады. Бұл іс жүзінде жалға берушінің де салық ауыртпалығының азайғанын
білдіреді. Лизингтік компаниялар әдеттегі несие беруге қарағанда едәуір
төмен тәуекелділікпен мүлікті лизингке беруден қажетті табысты алып
отырады.

2. Кәсіпорынның қаражат көздерімен қамтамасыз етілуін талдау

2.1 Кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру деңгейін талдау

Өзін-өзі қаржыландыру дегеніміз кәсіпорынның өз қызметін қаражат
көздерінің ішкі көздерімен қаржыландыруы болып табылады. Біз білетіндей,
ішкі қаражат көздеріне кәсіпорынның табысы мен амортизациялық аударымдар
жатады. Алайда, кәсіпорын барлық жағдайда өзін меншікті қаражат көздерімен
қамтамасыз ете алмайды, сол себепті қарыз қаражаттар тартуына тура келеді.
Өзін-өзі қаржыландыру принципі тек меншікті қаражат көздерін жинақтау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар өндірістік-коммерциялық процесті тиімді
ұйымдастыру, негізгі құралдарды жаңаландыру, нарық талаптарына уақтылы
икемделе білу мақсатында жүзеге асырылады. Аталған әдістердің жиынтығы
кәсіпорындарға өзін-өзі қаржыландыру үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Өзін-өзі қаржыландыру деңгейі келесідей көрсеткіштердің көмегімен
бағаланады.
1. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті (Кқт) – бұл меншікті және қарыз
қаражаттардың өзара қатынасы болып табылады:

(2.1)

мұнда Км – меншікті қаражаттар; Кқ – қарыз қаражаттар; З – кредиторлық
қарыз және басқа да тартылған қаражаттар.
Аталған коэффициенттің мәні неғұрлым жоғары болса, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы соғұрлым жоғары болады.
Меншікті қаражаттардың қалыптасу көздеріне жарғылық капитал, қосымша
капитал, табыстан аударымдар, мақсатты қаржыландыру көздері қайтарымсыз
келген активтер, демеушілік көмектер және басқалар жатады.
2. Өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті (Көқ):

(2.2)

мұнда Т – жинақтау қорларына бағытталған табыс; А – амортизациялық
аударымдар.
Аталған көрсеткіш қаражат көздерінің қатынасын көрсетеді, яғни
кәсіпорынның меншікті қаражат көздерінің қарыз қаражаттар көздерінен
қаншалықты басым екендігін көрсетеді. Көрсеткіштің мәні қаншалықты жоғары
болса, кәсіпорынның меншікті қаражат көздері өндірісті қаржыландыруға
жеткілікті болады.
3. Өзін-өзі қаржыландыру процессінің тұрақтылық коэффициенті (К):

(2.3)

Бұл көрсеткіш ұдайы өндірісті қаржыландыруға бағытталған меншікті
қаражаттардың үлесін сипаттайды. Аталған коэффициенттің мәні неғұрлым үлкен
болса, соғұрлым кәсіпорындағы өзін-өзі қаржыландыру процессі тұрақты,
соғұрлым қаржыландырудың осы әдісі тиімді болып келеді.
4. Өзін-өзі қаржыландыру процессінің рентабельділігі (Р):

(2.4)

мұнда Тт – таза табыс.
Өзін-өзі қаржыландыру процессінің рентабельділігі меншікті қаражаттарды
қолданудың рентабельділігі болып табылады. Бұл көрсеткіш өндіріске салынған
меншікті қаражаттардың бір теңгесіне келетін таза табыстың шамасын
көрсетеді.
Өзін-өзі қаржыландыру деңгейін бағалаудың аталған көрсеткіштердің
қолданылуын шартты мысал ретінде қарастыралық (2.1-кесте).
2.1-кестеден байқайтынымыз, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы есепті
кезеңде 5,4 бірлікке, яғни 95,8-ден 101,2-ге дейін өскен. Өткен жылы қарыз
қаражаттардың бір теңгесіне меншікті қаражаттардың 85,80 теңгесі келетін
болса, есепті жылы – 101,20 теңге келетін болған, яғни қарыз қаражаттарға
шаққандағы меншікті қаражаттардың шамасы 5,40 теңгеге артқан.
Меншікті қаражаттардың қарыз қаражаттардан басым болуы кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын және өзін-өзі қаржыландыру барысында сыртқы қаражат
көзжерінен тәуелсіз екендігін көрсетеді.
Өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті есепті кезеңде 55,5 құраған. Бұл
өндірісті қаржыландырудың меншікті көздері қарыз қаражаттар көлемінен 55,5
есе артық екендігін білдіреді. Өткен жылы қарыз қаражаттардың бір теңгесіне
меншікті қаражаттардың 50,30 теңгесі келетін болса, есепті кезеңде бұл
көрсеткіш 55,5 теңгені құрайды, яғни 5,2 теңгеге артық.
Өзін-өзі қаржыландыру коэффициентінің 5,2 бірлікке (50,3-тен 55,5-ке дейін)
артуы өзін-өзі қаржыландыру 10,3% артқанын білдіреді.

2.1-кесте Кәсіпорын капиталының қозғалысын өзін-өзі

қаржыландыру тұрғысынан бағалау

Көрсеткіштер Өткен жыл Есепті жылӨзгерістер
Жарғылық капитал, млн. теңге 34 220 34 220 -
Резервтік капитал, млн. теңге 150 200 +50
Арнайы бағыттағы қорлар, млн. теңге 110 200 +90
Жалпы меншікті қаражаттар 34 480 34 620 +140
Таза табыс, млн. теңге 6 700 7 200 +500
Жинақтау қорлары, млн. теңге 13 060 13 470 +390
Амортизациялық аударымдар, млн. теңге 10 5 -5
Кредиторлық және басқалай қарыз, млн. 350 337 -13
теңге
Қаржылық тұрақтылық коэффициенті 95,8 101,2 +5,4
Өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті 50,3 55,5 +5,2
Өзін-өзі қаржыландыру тұрақтылығы 0,525 0,548 +0,023
Өзін-өзі қаржыландыру рентабельділігі 57,31 59,71 +2,40

Өзін-өзі қаржыландыру процесінің тұрақтылық коэффициенті есепті кезеңде
0,548 бірлікті құрап, өткен жылмен салыстырғанда 0,023 (0,548 – 0,525)
бірлікке артқан. Бұл көрсеткіштің өсуі ұдайы өндірісті қаржыландыруға
жұмсалған меншікті қаражаттардың үлесі 2,3%-ға артқандығын көрсетеді, яғни
кәсіпорындағы өзін-өзі қаржыландыру процесі тұрақты деп қорытындылауға
болады..
Өзін-өзі қаржыландыру процесінің рентабельділігі есепті жылы 59,71% құрап,
жыл ішінде 2,40%-ға өскен. Өткен жылы кәсіпорын өндіріске салынған меншікті
қаражаттардың бір теңгесінен 57,31 теңге табыс алса, есепті кезеңде 59,71
теңге табысы алған, яғни 2,40 теңге артық табыс алған.
Нәтижесінде, өзін-өзі қаржыландыруға қолданыла алатын қосымша қаражаттардың
сомасы 830,88 млн. теңгені құрайды.
Сонымен, кәсіпорын өзін-өзі қаржыландыру тұрғысынан жоғары бағаланады.
Алайда, кәсіпорындардың тек меншікті қаражаттар көмегімен қаржыландыру
дерегі оның тиімді қызмет атқарып жатқандығының куәсі бола бермейді.
Керісінше, меншікті қаражаттарды мейлінше тиімді пайдалану үшін қарыз
қаражаттар тарту міндетті шарт болып табылады. Тек қана меншікті қаражаттар
көмегімен қызмет етіп жатқан кәсіпорын өзінің өндірістік әлуетін тиімді
пайдалана алмайтындығымен сипатталады. Сол себепті кәсіпорындар меншікті
және қарыз қаражат көздерін бірдей қолданып, олардың тиімді қатынасын таба
білулері қажет.

2.2 Кәсіпорынның сыртқы қаражат көздерін талдау

Нарықтық жағдайларда кәсіпорын қызметі негізінен алғанда өзін-өзі
қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Тек меншікті қаражат көздері
жетіспеушілігі жағдайларында ғана кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерінің
көмегіне жүгінеді. Мұндай жағдайларда кәсіпорынның қарыз қаражат көздерінен
тәуелсіздігі ерекше маңызға ие болады, дегенмен де қарыз қаражаттарсыз
кәсіпкерлікпен айналысу тіпті мүмкін емес.
Кәсіпорын қызметін сыртқы қаражаттар көмегімен қаржыландыру деңгейін
қаржылық коэффициеннттер көмегімен бағалайды. Тәжірибеде кеңінен
қоладанылатын көрсеткіштер төменде келтірілген.
Қаржылық тәуелсіздік коэффициенті (Кт):

(2.5)

мұнда Км – меншікті қаражаттар (капитал); Кж – жалпы капитал.
Аталған көрсеткіш кәсіпорынның өз қызметін қарыз қаражаттарсыз қаншалықты
деңгейде қаржыландыра алатындығын көрсетеді. Оның мәні қаншалықты үлкен
болса, кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі де соншалықты жоғары болады.
Қаржыландыру коэффициенті (Кк):

(2.6)

мұнда Кқ – қарыз капитал.
Бұл көрсеткіш кәсіпорын активтерінің қандай бөлігі меншікті қаражаттармен,
қандай бөлігі – қарыз қаражаттармен қаржыландырылғаны туралы мәлімет
береді, оның мәні 1-ге тең немесе жоғары болса, онда кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі жоғары деп бағаланады, демек банктер мен инвесторлардың
қаржыландыру тәуекелдері төмен болады.
Қарыз және меншікті капитал қатынасының коэффициенті (Кқм):

(2.7)

Бұл көрсеткіш өндірістік активтерге салынған меншікті қаражаттардың
1теңгесіне кәсіпорын қанша қарыз қаражат тартқаныны көрсетеді; оның
кәсіпорындар үшін қолайлы мәні 1-ден төмен болуы тиіс.
Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттар тарту коэффициенті (Кұқ) – ұзақ мерзімді
міндеттемелер (Кқұ) мен меншікті капитал қосындысының ұзақ мерзімді
міндеттемелерге қатынасына тең болады:
(2.8)

Аталған көрсеткіш кәсіпорынның меншікті қаражаттарымен қатар өндіріске
қанша ұзақ мерзімді несиелер тартылғанын көрсетеді, кәсіпорынның қарыз
қаражаттарды өндірісті дамытуға қандай деңгейде қолданып жатқанын бағалауға
мүмкіндік береді.
Қаражат көздерінің құрамы мен құрылымын талдау үшін келесідей арнайы кесте
құрылады.

2.2-кесте Кәсіпорынның сыртқы қаражат көздерінің құрамы мен
құрылымы

млн теңге
Көрсеткіштер Өткен жыл Есепті жыл Өзгерістер
Сомасы % Сомасы % Сомасы %
Жарғылық капитал 34 220 58,1 34 220 57,6 – –
Резервтік капитал 150 0,2 200 0,3 +50 +33,3
Арнайы бағыттағы қорлар 110 0,2 200 0,3 +90 +81,9
Жалпы меншікті 34 480 58,5 34 620 58,3 +140 +0,4
қаражаттар
Ұзақ мерзімді несиелер – – – – – –
Қысқа мерзімді несиелер – – – – – –
Кредиторлық және басқа қарыз350 0,6 337 0,6 –13 –3,7
Жалпы қарыз қаражаттар350 0,6 337 0,6 –13 –3,7
Жалпы капитал 34 830 100,0 34 957 100,0 +127 +0,3
Қаржылық тәуелсіздік 0,99 – 0,98 – – –0,01
коэффициенті
Қаржыландыру коэффициенті 98,5 – 102,7 – – +4,2
Қарыз және меншікті капитал 0,01 – 0,01 – – –
қатынасының коэффициенті
Ұзақ мерзімді қаржыландыру – – – – – –
коэффициенті

Кестеден кәсіпорынның қаражат көздерінің жалпы сомасы есепті кезеңде
127 млн. теңгеге, немесе 0,3%-ға артқанын байқаймыз. Бұл өсімге есепті
кезеңдегі негізінен кәсіпорынның резервтік (50 млн. теңгеге, немесе 33,3%-
ға) және арнайы бағыттағы (млн. 90 млн. теңгеге немесе 81,9-ға) қорларының
өсуі себеп болып отыр.
Сонымен қатар, кәсіпорын міндеттемелерінің құрылымында ұзақ және қысқа
мерзімді несиелердің жоқ екендігі байқалады. Ал кредиторлық және басқалай
қарыздардың сомасы 13 млн. теңгеге, немесе 3,7%-ға, төмендеген. Осыдан
шығатын қорытынды – аталған кәсіпорын өзінің қызметін қаржыландыру
барысында негізінен меншікті қаражат көздеріне сүйенетіні көрініп тұр.
Қаржылық тәуелсіздік коэффициенті есепті кезеңде 0,99-дан 0,98-ге
дейін, яғни 0,01-пунктке төмендеген, алайда бұл кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына нұқсан келтіре алмайды.
Қаржыландыру коэффициенті есепті өткен жылғы 98,5-тен есепті жылы
102,7-ге дейін, яғни 4,5 пунктке өскен. Бұл кәсіпорынның өз қызметін қарыз
қаражаттарға сүйенбей-ақ, меншікті қаражаттар есебінен қаржыландыра
алатындығына куә болады.
Қарыз және меншікті капиталдың қатынасы коэффициенті біздің
мысалымызда өткен және есепті жылдары небәрі 0,01 құрайды. Бұл кәсіпорынның
қарыздық міндеттемелерінің жоқтығын, сәйкесінше қарыз қаражаттар тарту
потенциалының жоғары екендігін көрсетеді.

2.3 Қаражат көздерінің оңтайлы құрылымын қалыптастыру

Кез-келген кәсіпорын қызмет ету барысында өзінің өндірістік процесін
тек меншікті қаражат көздері арқылы қаржыландырып қана қоймай, сонымен
қатар қарыз қаражаттар тартуға да мәжбүр болады. Бұл кәсіпорындардың өзінің
өндірістік қабілетін, акционерлердің игілік жағдайын, жұмысшылардың
әлеуметтік жағдайын арттыруға ұмтылатындығымен түсіндіріледі. Осы орайда
қаражат көздерінің кәсіпорын үшін оңтайлы құрылымы қандай болу керек деген
сұрақ туындайды. Бұл сұрақ, әрине, кәсіпорынның қаржы менеджментінің
шеңберінде шешілетіні анық.
Қаржы менеджментінің теориясы қаражаттар құрылымының екі ұғымын
қарастырады:
қаржылық құрылым – жалпы кәсіпорын қызметін қаржыландыру әдісі, яғни
қаражаттардың барлық көздерінің құрылымы;
капиталдандырылатын құрылым – бұл кәсіпорынды ұзақ мерзімді қаражаттармен
(меншікті және қарыз капитал) қамтамасыз ету.
Кәсіпорынды басқару жүйесінің алдына қойған мақсаттарына байланысты қаражат
көздерінің құрылымын қалыптастыру барысында осы екі бағытты қолдану
мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар, қаражат көздерін басқарудың тиімділігі
бойынша екі негізгі бағытты атап көрсетуге болады: а) дәстүрлі әдіс;
б)Модельяни-Миллер әдісі (теориясы).
Дәстүрлі әдістің жақтаушылары келесі тұжырымдамаларды сипаттайды:
капитал құны оның құрылымына байланысты болады;
капитал құрылымының оңтайлы құрылымын анықтауға болады.
Кәсіпорын капиталының құнын экономикалық әдебиеттерде келесі формула
бойынша анықтау ұсынылады:

Капитал құны=_ Бөлінбеген табыс (2.9)
Меншікті қаражаттар

Өз кезегінде, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.