Географтардың негiзгi мәселесi

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Географтардың негiзгi мәселесi - осы процестiң заңдылығының танып-бiлудiң әртүрлi жүйенiң қарым-қатынасы. Кантиандық концепция географияны ғылым ретiнде, ерекше географиялық объектiлердiң орнығуымен байланысты екендiгiн түсiндiредi, заңдар ментарихи дамуымен байланысының жоқтығын көрсеттi. Осындай әдiстемелiк тұрғыда модельнеуiне шек қойылған, себебi ерекше объектiлердiң моделденуi мағынасыз. Моделденудiң негiзгi ойы басқада: жүйе ретiнде қарастырылып, жалпы ерекшелiктерiндегi нақты типтiң танылуы және көрiнуi. Бұл туралы жақсы жазылған жинақтың авторының бiрi Д. Стоддарт: “Анализдiң құндылығының жүйесi тұрақты жинақталуымен, құрылымымен, функция динамикасынан тұрады жалпылама географиялық заңдар жүйесi жинақталғандықтан, осындай анализ географияның нақты ғылым екендiгiн дәлелдейдi және географиялық объектiлердегi кантияндық позицияның ерекшелiгiнен айырылған географияға осы мыңжылдықтағы ғылыми революцияға қатысуға мүмкiндiк бередi”.

Тарих және заңдылықтардың дамуын танып бiлу - жаңа географиядағы негiзгi әдiстемелiк принциптiң бiрi, кеңiстiктегi модельдеу жүйесiнiң маңызы зор екендiгiн көрсетедi.

Тарихи аспектiлерi

Модельденудiң нақты тарихи тұжырым экономикалық-географиялық объектiлердiң одан да жоғары сатыдағы модельденуiн қажет етедi. Абстракцияланған нақты тарихи талаптардың нақты әлеуметтiк-экономикалық жүйенiң экономикалық географияда модельдiң болуы мүмкiн емес.

“Географиядағы модельдер” деген жинақтың кей авторлары осыны түсiнiп, айқындайды, ал басқалары олардың пiкiрлерiн қолдамайды. Яи Гамильтон өзiнiң мақаласында модельдердiң өндiрiсте орнығуын, капитализмдегi және социализмдегi өндiрiстiң модельденуiн бөлiп көрсетедi. Капитализмнiң даму ерекшелiктерiндегi өндiрiс модельденуiнiң орнығуына айырылған анализдi, нарықтағы капиталистiк монополиядағы товар өткiзетiн тартыстан Гамильтон көптеген әрекеттердi сынайды. Ол Карл Маркстiң моделiн жоғары бағалайды, капитализмдегi тұрақсыз модельдiң дамуын және капиталдың бiр шектен шығармаушылығын, өндiрiс тұрақсыздығының орнығуын түсiндiредi. Гамильтон совет өкiметiндегi жұмыстардың белгiсiне социализмдегi өндiрiстiң орнығуына, СЭВ мемлекттерiндегi артта қалған аудандардың көтерiлуiне көп көңiл бөледi.

Басқа мақалаларда әлеуметтiк модельдену аспектiсi өте әлсiз немесе жоқ. Бұл әсiресе “Ауыл шаруашылығындағы өндiрiс моделi” деген мақалаға тән. (Д. Хеншоли. ) Мұнда тек социалистiк және капиталистiк ауылшаруашылығының айырмашылықтарын елемеу ғана емес, сонымен қатар индустрияландырудың және мамандандырудың осы салаларындағы барлық әлеуметтiк процесстерiндегi салдарының деңгейi ескерiлмейдi. Автор өзiнiң қортындысында негiзiнен ауылшаруашылығындағы архаикалық типке сүйенедi, мұнда тек сәл әлеуметтiк дифференциалдануды атап айтады.

“Географиядағы модельдер” деген жинақтағы мақалалар арасында капиталистiк елдердегi ғылымдарда адам экологиясының ықпалы сезiледi. Экология - организмдер арасындағы және сыртқы ортамен, яғни табиғатпен қарым-қатынасын зерттейтiн биологиялық ғылым. Адам экологиясы биологиялық ғылым сияқты, медициналық географиямен бiрге қосылып негiзгi мағынаны бiлдiредi. Ол адам организмiнiң қоршаған табиғат арасындағы күрделi қатынасты, әсiресе, әртүрлi “тiзбектер” мен басқа организмдердегi бiрлестiктердi ашып көрсетедi, жаңа буржуазиялық адам экологиясы биологиялық арақатынасты таратуды тырысады, әлеуметтiк өмiр мен қоғамдық дамудың биологиялық заңдарын түсiндiредi.

Б. Гарнердiң “Географиядағы модельдердiң қалалардың және тұрғылықты пунктердiң орналасуы” деген мақаласында адам эколопозицияларындағы жер учаскелерiнiң тартып алынуымен және келесi бiр олардың кезегiнiң жаңа жердi пайдалану әдiстерiнiң ауысуының принципiн - “басып ену” деп түсiндiредi. АҚШ қалаларында негрлiк гетто тарихи-әлеуметтiк позиция тұрғысында емес, адам экологиясының позициясымен толық ашып көрсетiледi, ластанған орындардың маңындағы қалалық құрылыстардың өсуiнiң тоқтатылуымен, қара нәсiлдi тұрғындардың көп болуымен, т. б. түсiндiрiледi. Тiптi “өндiрiс модельдерiнiң орнығуы” деген жинақтағы мақаласының өте жақсы авторы Гамильтон да, “климакстар” деген анализдегi өндiрiстiң орнығуындағы экологиялық ұғымдарды енгiзуден бас тартпады.

Стоддарттың “Организм және экожүйе ретiнде географиялық жүйелердiң модельдерi деген мақаласы экологиялық жүйелердiң модельдеуiне арналған Д. Харвейдiң “Адам географиясындағы кеңiстiктегi жүйелердiң даму моделi” деген мақаласында да экологиялық, яғни биологиялық таралуы шешушi түрде дамудың және орналастырудың заңдылықтарындағы әлеуметтiк құбылыстары қабылданбайды. Стоддарт қоғамдық және биологиялық жүйенiң арасындағы аналогтарын, олардың қоғамдағы жария ету әрекетiн алмастырудың организмдегi даму цикiлiн және оның ескеруiн, биологиялық тұрақтылығын, симбиозын, сукцессиясын, даминантын, т. б. өткiзуiне американдық, олардың iшiндегi чикогалық әлеуметтанушыларға кiнә тағады. Стоддарттың пiкiрi дұрыс, кей географтардың пiкiрiнше, адам экологиясы “адам географиясы” деген сенiмсiз ұғымды алмастыруы керек едi, бiрақ бұдан еш нәтиже шықпады. Харвей әлеуметтiк жүйлердiң және тiрi организмдердiң арасындағы расталмаған аналогияны геполитикадағы нацистiк Германияға әкелдi.

Жай жалпылама модельдерден күрделi нақты модельдерге көшу. Жеке объектiлердi бақылаудан олардың кеңiстiктегi жетiлген жүйлердi зерттеуге көшу географияны жүйелер туралы ғылымға енгiздi. Бұл ғылымдар әр дәрежеде бiр-бiрiмен математикалық жалпылама жүйелер теориясы арқылы байланысады. Сапалы жүйелердi зерттейтiн және модельдейтiн көптүрлi ғылымдардың ұқсастығы, оларға жүйелердi модельдеу сияқты математикалық әдiстердi қолдануға рұқсат етедi.

Жалпылама жүйелер теориясының және математикалық әдiс модельдеудiң тамаша ерекшелiктерiнiң бiрi мiне осыда. Ғылыми ой-тұжырымдардың бұндай жетiстiктерi тұтастай географияның тез жетiлушi ғылының қатарына қосылуына ықпал етедi.

Өз жүйелерiн және өз объектiлерiн жүйелер ретiнде терең зерттеуде бұл теорияны алғаш қолданған ғылым - “физика”. Экономикалық география өз кеңiстiктегi жүйелерiн модельдеуде ол ең бiрiншi физиктер ойлап тапқан модельдерiн қолданды.

Бiр қатар жағдайда экономистер де осындай әрекет жасады, олар кейбiр экономикалық процесстердi физикалық процесстер иммитациялауда қолданды. Бiрақ бiз жоғарғы формалы қозғалыс заңы бойынша, материя қозғалысы оның қозғалысының төменгi формасында әрекет ете алмайтынын естен шығармауымыз керек. Керiсiнше, төменгi формалы қозғалыс заңы жоғарғы формалы қозғалыста қасиетiн сақтайды, олардың дамуын анықтамайды.

Әлеуметтiк материя қозғалысының формасында химия, физика, биология заңдары жоғамайды, ондай жағдайда адамдар табиғаттың ажырамас бiр бөлiгi болмас едi, яғни ең басты қасиетi - еңбекке деген қабiлетiнен айрылуы едi.

Неде, қайда және қашан жеке физикалық модельдер география зерттейтiн белгiлi бiр құбылыстарды өзгерте алатынына жөнмен қарайық.

Әрине физикалық модельдер қоғамның дамуын өзгерте алмайды, бiр саяси саптың ауысуын және сол сияқты әлеуметтiк процесстердi. Егерде ғалымдар бұны жасауға талпынса, бұл натурализмге әкеп соғар едi. Ал натурализмнiң не диалектикалық, не тарихи материализммен ешқандай байланысы жоқ.

Бiрақта, белгiлi бiр жекеше процесстер бар. Мысалы: тұрғылықты пунктердiң жүйесiн формалау, қала территориясының өсуi, транспорт, телефон, телеграф, және электр желiлерi, автомобиль қозғалысы және т. б. процесстер мен құбылыстар.

Бұларда әлеуметтiк процестер материалды-техникалық процестермен араласып келедi.

Бұндай белгiлi бiр процесс тердi және құбылыстарды модельдеуге ең бiрiншi физикалық процесстердiң модельдерiн қолданады, нәтижесiнде барынша нақты қорытынды шығады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.