ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН БАҒАЛАУ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

2. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН БАҒАЛАУ 1
3. АЙНАЛАДАҒЫ ОРТАНЫҢ ЛАСТАНУЫ МЕН ОНЫ ҚОРҒАУДЫ ҚАРАСТЫРАЙЫҚ 13

2. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН БАҒАЛАУ

1. Ресурстармен қамтылу туралы ұғым. Жердің географиялык кабығыңда
орасан зор және сан алуан табиғат ре-сурстары бар. Бірак олардын түр-
түрінің коры мүлде бірдей емес, оның үстіне әркелкі таралған. Сайып
келгенде, жеке аудандардың, елдердің, аймак-тардын, тіпті материктердің
байлығы әркелкі болады.
Ресурстармен қамтылу дегеніміз — табиғат ресурстарыньщ шамасы мен
оларды пайдалану мелшерінің арақаты-насы. Ол осы ресурс жететін жыл саны-
мен немесе оның жан басына келетін қорымен есептеледі.
Әрине, ресурстармен камтылу көрсеткішіне, ең алдымен, аумағының табиғат
байльгқтарына бай немесе кедей болуы әсерін тигізеді. Бірак ресурстар-мен
қамтылу көрсеткіші сондай-ак оны өндіру (түтыну) келеміне де байланыс-ты
болғандықтан, бул табиги емес, әлеуметтік-экономикалық угым болып табылады.
Мысал. Ғалымдардың есебі бойынша минералдық отынның дүниежүзілік жалпы
геологиялық қоры 12,5 трлн. т-дан асады. Бұл қазіргі өндіру деңгейінде 1000
жылдан астам уақытқа жетеді деген сөз! Бірақ өндіруге мүмкін болатын корын,
сонымен бірге пайдаланудың үнемі есіп отыратынын (онын ііпінде оларды
орналастыру жағдайын) ескер-сек, қамтамасыз етудің аталған мерзімі бірнеше
есе кыскарады.
Болашақта қамтамасыз ету деңгейі табиғат байлыктарының жеке түрінің қай
класка — сарқылатын (қалпына келетін және калпына келмейтін) немесе
саркылмайтын байлыкка — жататы-нына байланысты екені түсінікті (1-шы-
ғармашылық тапсырма).
2. Минералдық байлықтар: олар жеткілікті ме? Адамдар бұл байлықтардын
кейбіреуін пайдаланудыежелгі кезден-ақ үйренген. Ол адам еркениеті
дамуынын тас ғасыры, қола ғасыры, темір ғасыры сияқты тарихи
дәуірлерінің аттарынан көрінеді. Қазіргі кезде минералдык байлыктардың 200-
ден артык түрі пай-даланылады. Академик А.Е.Ферсман-ньщ (1883-1945)
бейнелеп айтканын-дай, осы кезде Менделеевтің бүкіл пе-риодтык жүйесі
адамзаттың аяғының астыңдажатыр. [2]
Дегенмен, жер қыртысын адамдар-дың еркіне карай оларға жер койнауы-ның
казынасын кез келген мөлшерде жайып салатын сиқырлы дастаркан деп карауға
болмайды. Біріншіден, ми-нералдық байлықтар тугелдей дерлік қалпына
келмейтіндердің қатарына жа-тады. Екіншіден, олардың кейбір түрлерінің
дүниежүзілік қоры әр түрлі (1-кестені қара). Ақырында, үшіншіден,
адамзаттың тәбеті де үдайы өсіп отырады. [3] (2-тапсырма).
Сендер пайдалы казбалардың жер кыртысында таралуы геологиялык (тек-
тоникалық) зандылыктарға байланысты екенін білесіңцер.
Отындык пайдалы казба-л а р шөгіндімен байланысты және әдетте ежелгі
платформалардың жамы-лғысында, сонымен бірге ішкі және шеткі иіндерінде
кездеседі.
Жер шарында 3,6 мыңнан астам кәмір алаптары мен кен орындары белгілі.
Олардын бәрі жиналып, күрлык аумағының 15%-ін камтиды. Бір геологиялық
жастағы көмір алаптары көбінесе мыңцаған километрге созыла-тын комір
белдеулерін кұрайды. Кемір ресурстарынын негізгі бәлігі Азияның, Солтүстік
Америка мен Еуропаның үлесіне тиеді және аса ірі 10 алапка шо-ғырланған.
Мұнайлы-газды алаптардың 600-ден астамы барланған, олардың 450-
іөндірісте, ал мұнай кен орындарыньщ жалпы саны 50 мыңға жетеді. Негізгі
корлары солтүстік жарты шарда және басым бөлігі мезозой шөгінділерінде
жинакталған. Бұл қорлардың басым бөлігі санаулы ірі алаптарға шоғырлан-ған.
Мұнайлы алып алаптардын саны және қоры жөнінен Парсы шығанағы
(Косымшадағы 3 кестені қара), ал газ-ды аймақтар саны бойынша Ресейдің
Батыс Сібірі (Қосымшадағы 4 кестені қара) ерекшеленеді.
Атом энергетикасына қажетті уран жер кыртысыңда кең таралған. Бірақ
әрбір килограмын өндірудін езіндік құны 80 доллардан аспайтын кен орын-
дарын ғана әндеу экономикалык тиімді. Дүние жүзіндегі уранның мұндай бар-
ланған коры 1,4 млн.т. Олар негізінде Австралия, Канада, АҚШ, Оңтүстік
Африка Республикасы, Нигер, Бразилия, Намибия және Ресейдің (3-тапсыр-ма)
арасында таралған.
Кенді пайдалы қазбалар әдетте, ежелгі платформалардың іргелері мен
дөндеріне (калкандарға), сонымен бірге катпарлы аймактарға жиналған.
Көбінесе, олар мұндай ай-мақтарда шығу тегі жер кабығындағы терең
жарықтармен байланысты аса ұзын кенді (металлогендік) белдеулер кұрайды.
Мұндай белдеулердің (Альпі-Гималай, Тынык мүхит) аумактары тау-кен және
металлургия онеркәсібінін шикізат базасы болады да, көп жағдайда жеке
аудандардың, тіпті тұтас елдер-дің шаруашылық мамандануын айкын.
Кен емес пайдалы қазба-лар да кең таралған, олардын кен орындары
платформалық және қатпар-лы аймақтарда кездеседі.
Жердің тереңдегі жылу энергиясын немесе геотермалық энергиясын да
литосфера байлықтарына жатқызу керек. Оның ресурстары 50 елде барлан-ған.
Олар сейсмикалық және вулкандық қозғалыстар күшті байқалатын аудандарда
(Исландия, Италия, Жаңа Зеландия, Филиппин, Мексика, Ре-сейде Камчатка мен
Солтүстік Кавказ, АҚШ-та Калифорния) өте көп.
Шаруашылык мақсатта игеруде пайдалы қазбалардың аумақ бойынша
шогырлануы өте қолайлы. Бұлайша шоғырлану шикізатты кешенді әңдеуді, ірі
аумактық-әндірістік кешендерқұруды женілдетеді. Мұндай шоғыр-ланудын ғалым-
географтар зерттеп дайындаған ғылыми тұжырымдама-сының үлкен практикалык
маңызы бар.
Казіргі кезде пайдалы қазбаларды іздеу екі басты бағытта: "тереңге'
және "жан-жаққа" қарай жүргізілуде.
"Тереңге" бағыты шетеддік Еуропаға, Ресейдің еуропалық белігіне, Украи-
наға, АҚШ-қа тән. Бұл жерлердегі жер қыртысының жоғары қабатында жат-қан
көпшілік кен орындары мен алаптар сарқылуға айналған. Олардағы кен
ендірудің тау-кен және геологиялык жағдайлары нашарлап, барған сайын те-
рендеуде.
"Жан-жаққа" бағытты минералдық байлықтарды игеру біршама жуықта
басталған Ресейдің азиялық белігінде, Канадада, Австралияда, Бразилияда
басым. Мұнда, әдетте, кен өндірудің тау-кен және геологиялық жағдайлары
қолайлы, онша терең емес.
3. Жер ресурстары: қарама-карсы екі процесс. Жер — табиғаттың басты ре-
сурстарының, тіршілік көзінің бірі. Еңбек – байлықтың атасы, ал жер – оның
анасы деп бекер айтылмаған. Жер ресурстары адамның тіршілігіне және
шаруашылыктың барлык саласына кажет.
Адамзаттың жер ресурстарымен қамтылуы дүниежүзілік жер к о р ы м е н
айкындалады, ол 13,1 млрд. га болады. Сендердің 6-суреттен көріп
түрғандарындай, онын күрылымы онша колайлы емес. Сондықтан да адамзатқа
қажетті тамак өнімдерінін 88%-ін беретін өнделмелі жерлер аса күнды болып
табылады. Өңделмелі (бәрінен бүрын жыртылатын) жерлер планетамыздың
негізінен орман, орман-ды дала және дала зоналарында шоғыр-ланған.
Шабындыктар мен жай-ы л ы м жерлердің де маңызы зор, олар адамзат
пайдаланатын азыктын 10%-ін камтамасыз етеді.
Алайда, планетадагы жер қорының щръшымы өзгермей турмайды. Оған бір-
біріне қарама-қарсы сипаттағы е к і п р о ц е с с үдайы ықпал жасайды.
Бір жағынан, адамзат мыңдаған жылдар бойы мекендейтін және ауыл
шаруашылығына пайдалануға жарамды жерді кеңейту үшін табанды күрес жүргізіп
келеді. Тек XX ғасыр барысын-да күрлыктын жыртылған жер мөлшері екі есе
артты. Бұрынғы Кеңестер Одағы, АҚШ, Канада, Кьітай, Бразилия тың жерлерді
кең келемде игерген ел-дер болды. Ал, жері аз, бірак халык жиі қоныстанған
Нидерланды, Жапония секілді елдер теңіз жағалауындағы жерлерді игеруді
күшейтті.
Екінші жағынан, жер барған сайын азып-тозып, нашарлай беруде. Эрози-
яның салдарынан жылма-жыл 6-7 млн. га жердің ауылшаруашылык айналы-мынан
шығып калатыны есепке алын-ған. Батпакка, сортаңға айналу салда-рынан 1,5
млн. га жер пайдалануға тағы жарамсыз болып қалады. Кдла-лардың өсуіне
карай түрғын үй, өнеркәсіп және жол-көлік қүрылысы да ауылшаруашылық
жерлерін тарыл-та түсуде.
Дүние жүзінің күрғакшылык аймак-тарында жердің аса ірі жалмауызы шөл
болып отыр.
Мысал. Шол қазірдің езінде 900 млн. гектардан астам жерді камтыған және
бірнеше ондаған, әсіресе дамушы елдердің 3 млрд. га аумағына әлі де кауіп
төндіруде. Сахара, Атакама, Тар, Намиб жөне баска шәлдердің шекарасы
кеңеюде. Ғалымдар шөлге айналудың қазіргі қаркыны осы күйінде сактала-тын
болса, алдағы 30 жылда, Батыс Еуропаның жартысына тең аумақты камтитынын
есептеп шығарған. [5]
Ғалымдар шелденудін нашар, орта-ша, күшті және әте күшті делінетін тәрт
дәрежесін көрсетеді. Күшті шөлдену Азия, Африка, Солтүстік және Оңтүстік
Америкада таралған (ат-ластағы картаны кара). Күшті шелдену-ге үшыраған
жерлерді калпына келтіру үшін мол күрделі қаржы және ұзак мерзім қажет.
Күшті шелдену жердің толық және қайтымсыз бүзылуына әкеп соғады. Дегенмен,
күшті жөне ете күшті шелденген аудандарда 80 млн. адам түрады.
Осындай процестердің нәтижесінде жерге түсетін ауыртпалык барған сайын
артып, ал жер ресурстарымен камту азайып барады.
Мысал. 70-жылдарда Жердің әрбір түрғынына 0,4 га жыртылған жер келсе,
90-жылдардың басында — 0,28 га, ал 90-жылдардың аяғында бұл корсеткіш 0,25
га дейін төмендеді.
Сендер 808 деген қатер белгісін білесіндер. Ол ағылшын тілінен
аударғанда Шыбын жанымыз-ды қүтқара керіндер дегенді білдіреді. Қазіргі
кезде дүние жүзінің топырак зерттеуші ғалымдары да 808 — топырақты күтқара
көріңдер деген үранды басшылыкка алған бағдарламаны жүзеге асыруда. Б¥Ү
орган-дарының басшылык етуімен жердің шөлге айналуына қарсы бағытталған
көлемді жұмыстар жүргізілуде. Оларға географтар да белсене қатысуда. (4-
тапсырма).
4. Құрлықтың су ресурстары: тұщы су проблемасы. Таяу уақытка дейін су
да ауа секілді табиғаттың тегін тартула-рының бірі деп есептелінетін. Ол
жерді колдан суаратын аудандарда ғана жоға-ры бағаланатын. Соңғы кезде
кұрлык-тың су ресурстарына деген көзқарас өзгерді. Оның себебі, тұщы су
қоры гидросфераның жалпы көлемінің 2,5%-ін ғана кұрайды. Абсолюттік есептеу
онын өте үлкен шама екендігін көрсетіп (30-35 млн. м3), адамзаттьщ қазіргі
тұтыну мөлшерінен 10 мың есе артық. Оның үстіне, бұл қордың негізгі бөлігі
Антрактиданың, Греландияның мұздық-тарында, Арктика мұздарында, тау
мұздықтарында сақталып, әзірше адам оларды пайдалана алмай отыр.
Адамзаттың тұщы суға деген қажетін өтеудің басты көзі — планета-ның су
үлесі саналатын 40 мың км3 өзен суы болып табылады. Іс жүзінде бұл шаманың
жартысына жуығын ғана пайдалануға болатындықтан, өзен суын жеткілікті деп
айта алмаймыз. Тұщы суды пайдалану барған сайын артып келеді. 2000 жылға
қарай бұл керсеткіш 4 мың км3-ден асып отыр. Оның үстіне, тұщы су негізінен
ауыл шаруашылығы-на жұмсалады, мұнда судын кайтадан айналымға қосылмайтын
шығыны ете кеп. Суды енеркәсіп-энергетикалык, және коммуналдық-тұрмыстық
багытта тұтыну үнемі артуда. Экономикасы да-мыған елдерде қала түрғындары
тәулігіне 300-400 л. су пайдаланады. Өзен суының қоры өзгеріссіз қалып
отырган жаг-дайда, оны пайдаланудың былайша өсуі түщы судың жетіспеуі
қаупін төндіреді.
Бұл жағдайда судың молшерін ғана емес, сонымен бірге оның сапасын да
ескеру керек. Дамушы елдерде ауыз судың тапшылығынан әрбір үшінші тұрғын
зардап шегуде. Ластанған судытұтыну барлық аурудың -т -не және
барлық елім жағдайының 13-не себепші болып отыр. Мысал. Азияда 1 млрд,
Африканың Са-харасынан Оңтүстігіне қарай — 350 млн, ал Латын Америкасының -
100 млн. хал-қы таза су тапшылығын керуде.
Алайда, жер бетінде тұщы су қоры мейлінше әркелкі таралған. Экваторлык
белдеуде және коныржай белдеудің солтүстік белігінде тұщы су коры
жеткілікті, тіпті артық деуге болады. Мұнда ен су коры көп елдер орналас-
қан, олардағы су қоры жан басына шак-канда жылына 25 мың м3-ден асады.
Құрлық аумағының 13-іне жуығын қамтитын Жердің құрғакшылық белдеуінде су
тапшылығы ерекше сезіледі. Мұнда ен су қоры аз елдер ор-наласқан, су коры
жан басына есепте-генде жылына 5 мың м3-ге жетпейді, ал ауыл шаруашылығын
қолдан суаратын жағдайда ғана жүргізуге болады.
Адамзаттын с у проблемасын ше-шудің бірнеше жолы бар. Олардын ең
бастысы - ендіріс процестерінің суды қажетсінуін азайтып, онын ысырап бо-
луына тоскауыл қою.
Ең алдымен, бұл болат, синтетика-лық талшық, целлюлоза және қағаз,
энергоблокты салқындату сиякты тех-нологиялық процестер, күріш және макта
егістерін суғарумен байланысты. Су проблемасын шешуде су ағынын рет-теп
отыратын беген салудың маңызы зор.
Мысал. Дүние жүзінде барлығы 60 мыңнан астам беген салынған, олардың
жалпы келемі (6,5 мың км3) жер ша-рындағы барлык езендер суының бір
мезгілдегі келемінен 3,5 есе асып түседі. Олардың бәрінің жалпы ауданы 400
мың км2-ге жетеді, бұл Азов теңізінің ауданынан 10 есе артык. Ірі
бегендерінің саны жөнінен АҚШ, Ка-нада, Ресей, Африка және Латын
Америкасынын кейбір елдері алдынғы орындарда.
Дұниежүзілік кауымдастык Арал теңізі проблемасын планетааралык мәселе
екендігін мойындағанымен, оны шешудің іргелі жолдары осы уақытка дейін
практика жүзінде жок. Бірак Ор-талық Азия аймағы, оның ішінде Қазакстан
үшін трансшекаралык Сыр-дария өзені су-энергетикалық байлығын бірігіп
пайдалану қиын мәселе болуда.
АҚШ-та, Канадада, Австралияда, Үндістанда, Мексикада, Қытайда,
Египетте, ТМД-ға кіретін біркатар елдерде өзен суын бір жерден екінші жерге
бұру арқылы оны аумақ бойынша кайта бөлудін көптеген жобалары жүзеге
асырылуда немесе жобалануда. Алайда, соңғы уақытта өзен суын алапаралык
бұрудың аса ірі жобалары экономикалык және табиғат корғау тұрғысынан
тоқтатылды. Парсы шығанағы, Жерорта теңізі елдерінде, Түрікменстанда,
Каспий теңізінде, АҚШ-тың оңтүстігінде, Жапонияда, Кариб теңізі аралда-
рында теңіз суын тұшыландыру әдісі қолданылуда; дүние жүзінде осындай суды
ен кеп өндіретін ел — Кувейт. Қазір тұщы су дүниежузілік сауда тауары-на
айналды: оны теңіз танкерлерімен, алыска тартылған күбырлармен тасы-
малдауда. [4] Антрактиканың мұзтауларын сүйреп жеткізу жобалары жаса-луда.
Осындай әдіспен әрбір уйек жазында құрғақшылык белдеу елдеріне 1200 млн. т
суы бар мұзтаулар жүзіп барады. [5] (5-тапсырма).
Сеңдер өзен ағынының су энергтсы көзі ретінде кеңінен пайдаланылатынын
білесіңдер. Пайдалануға жарамды дуниежузілік су энергиясы куаты 10 трлн
кВт. сағ. ендірілуі мүмкін электр энер-гиясы мелшерінде бағаланады. Бүл
куаттың жартысына жуығы Кытайдың, Ресейдің, АКДІ-тын, Конгоның (бүрын-ғы
Заир), Канаданын, Бразилияның үлесіне келеді.
5. Биологиялық ресурстар: жұтауы-на жол бермейік! Жердің биомассасы
өсімдіктер мен жануарлар ағзаларынан күралады.
Өсімдіктер ресурсы екпе және жабайы өсімдіктерден түрады. Екпе
өсімдіктердің 6-мыңға жуык түрлері бар. Алайда, жер бетінде ба-рынша кең
таралған ауылшаруашылык дакылдарының саны 80-90 ғана, ал ең көп
таралғандары — 15-20: бидай, куріш, жугері, арпа, батат, соя және бақша.
Жабайы өсімдіктердің ішінде орман ресурстарынкүрайтын орман өсім-д і к
т е р і басым келеді. Жер ресурстары секілді, бұл да сарқылатын, бірак көп
мақсатта пайдаланылатын, калпына келетін байлық. Дүние жүзіндегі орман
корын екі басты көрсеткіш сипаттайды: орман қорының ауданы (4,1 млрд. га)
жөне есіп түрған ағаш сүрегінің коры (330 млрд. м3), ол ұдайы өсетіндіктен,
жыл сайын 5,5 млрд. м3-ге артады. Мұндай жағдайда орман байлығына тап-шылық
каупі төнеді деп айту артық. Бірақ жағдай мүлде олай емес.
Ағаш сүрегі ежелден-ақ қүрылыс және әндеу материалы ретінде кеңінен
пайдаланылатын; мұның әсіресе казіргі заманда маңызы зор. [7] Бүгінде
отынға деген сұраным өсіп отыр және дұние жүзінде дайындалатын ағаш
сүрегінің жартысына жуығы осы мак-сатқа жүмсалуда. Акырында, егіншілік
пайда болған неолит заманынан бергі мыңдаған жылдар ішінде ормандар
кесіліп, егістіктер мен плантацияларға орын берген. Соңғы екі жүз жылдың
ішінде ғана құрлык жерінің орманы екі есе азайып, орманның жойылуына үлкен
қатер төндіре бастады. Топырақ эрозиясының ұлғаюы да, атмосферадағы оттегі
қорының кемуі де осыған байланысты.
Мысал. Дүние жүзі ормандарының көлемі жыл сайын аз дегенде 20 млн
гектарға немесе 0,5%-ке кемиді. Дүние жүзінде ағаш сүрегін дайындау таяу
болашақта 5 млрд м3-ге жетуі тиіс. Бұл оның жыл сайынғы өсімі іс жүзінде
толығымен пайдаланылады деген сөз.
Дүние жузі ормандары орасан зор қашықтыққа созылган екі белдеу —
солтустік және оңтустік орман белдеуін қурайды.
Солтүстік орман белдеуі қоңыржай, кейде субтропиктік климат зонасында
орналаскан. Дүние жүзіндегі орман алқаптарының жартысы және ағаш сүрегінің
осыншама дерлік қоры солтұстік орман белдеуінің улесіне келеді. Негізгі
ағаш дайындау жұмыста-ры, ен аддымен қылкан түкымдылардың ерекше бағалы
сүрегін дайыңдау жұмыс-тары осында жүргізіледі. Қарқынды пайдаланылуына
қарамастан әрі орман ағаштарын өсіріп, оларды қалпына келтіру жүмыстарының
нәтижесінде (АҚШ-та, Канадада, Финляндияда, Швеңияда) солтүстік белдеу
орманда-рының жалпы көлемі сакталуда.
Оңтүстік орман белдеуі негізінен тропиктік және экваторлық климат зонасында
орналасқан. Дүние жүзіндегі барлық орман алқаптарының жартысы және ағаш
сүрегінің жалпы қорының 50%-тен астамы осы белдеудің үлесіне тиеді. Бұрын
ағаш сүрегін негізінен отынға пайдаланса, соңғы уакытта оны Жапонияға,
Батыс Еуропаға, АҚШ-қа экспортқа шығару әлденеше есе артып отыр. Жүздеген
жылдар бойы жүргізіліп келген егіншіліктің өртеу-кесу жүйесі, экстенсивті
жайылымдық мал өсіру әдісі оңтүстік белдеу ормандарына зор нүксан
келтірген. Осының бәрі орман-дардың өте тез жойылып кетуіне әкеп соқтырады.
Мысал. Мәңгі жасыл ылғалды тропик ормандары әлі де 1 млрд гектардан ас-
там аумақга оседі, бүған қоса, олардың жартысынан астамы — Латын Америка-
сында орналасқан. Алайда, Латын Аме-рикасы мен Азия қазірдің өзінде мүндай
ормандардын 40%-інен, ал Аф-рика — 50%-інен айырылған. Ғалымдар бұл
ормандарға XXI ғасырдың ортасына қарай толығымен жойылу қаупі тәніп тұр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.