КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢНЕН КЕЙІНГІ КЕҢІСТІКТЕГІ ЕЛДЕР

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

2. БІЗ РЕСЕИ ФЕДЕРЛЦИЯСЫНЫҢ МАКРОАИМАҚТАРЫН ҚАРЛСТЫРАМЫЗ

1. Ресейді макроаудандастыру: екі негізгі бөлік. Кеңес Одағынын аумағында
үш экономикалык аймак белгілі болды: Батыс (Орал мен Закавказьені коса
алғанда КСРО-ның еуропалык бөлігі), Шытыс (Сібір және Киыр Шы-ғыс) және
Оңтүстік Шығыс (Казақ-стан және Орта Азия республикала-ры). Қазіргі Ресей
екі орасан зор бөліктен түрады: Батыс макроаймағы (Еуропалық Ресей) және
Шығыс мак-роаймағы (Азиялык Ресей). Олар аумактарды игерудегі тарихи
ерекшеліктерімен, табиғатының өзгеше-лігімен, тарихи дамуының деңгейімен
және проблемаларымен, негізгі ресур-старының арақатысымен және оларды
пайдалануымен, даму болашағымен ерекшеленеді. Ресейдің аумағы 11 эко-
номикалык ауданға бөлінді (103-суретті караңыз) (8-і Батыс жөне 3-і -Шығыс
макроаймағында). Алайда, экономикалық аудандардың осы кезге дейін
пайдаланып келген кестесі ескірді. Мысалы, Ресейдің 12-ден астам халқы
түратын және өнеркөсіптің 13, елдін 12 ғылыми әлеуеті, 80 % қаржы әлеуеті
шоғырланған Орталық ауданы аумағы жағынан орасан үлкен (ел көлемінің 36 %),
бірак оны аз коныстанған (5 % түрғыны бар) Қиыр Шығыспен немесе елдіқ
Солтүстік аудаңдарымен (8 % түрғыны бар) салыс-тыру қиын.
Іс жүзінде Ресей шаруашылық қызметті үйлестіру және экономиканы қайта
қүру үшін күрылған осы алуан-дас сегіз ассоциациядан аудандасты-рылды (104-
суретті қараныз). Соны-мен бірге бүл қатаң жүйелер емес -жекелеген аймақтар
бір мезгілде екі ассоциация да бола алады. Мысалы, Үлкен Оралға енгізілген
Түмен облы-сы Сібір проблемаларын шешу кезінде "Сібір келісімі"
ассоциациясына каты-сады. Сол алуандас Забайкалье (Бурят Республикасы және
Чита облысы) Сібір мен Киыр Шығыстың жүмысына жөне проблемаларын шешуге
катысады.
Президенттің Жарлығына сәйкес (2000 ж. мамыр) федералды мемлекеттік
өкіметтін тиімділігін нығайту, зандардың, Ресей Конституция-сының,
федералды екіметтің шешімдерінің орындалуына бақылауды жетілдіру үшін
Федерацияның субъектілерінде жеті федералдык округ кұрылды. Олар сонда
тағайындалатын өкілетті өкілдер аркылы тікелей Пре-зидентке бағындырылған.
Сонымен, Ресейдің өкімшілік-аумактық бөліну қүрылымы жоғары кабатпен
— федералды бағыныстағы қалалар санын көбейте отырып, феде-ралды
округтармен толықгырылды, Мәскеу мен Санкт-Петербургтен басқа олар мыналар:
Дондағы Ростов, Төменгі Новгород, Екатеринбург, Новосібір және Хабаровск
(105-суретті караңыз).
2. Батыс макроаймак — Еуропалық Ресей. Еуропалық Ресей (Оралмен бірге) -
Орыс мемлекеті тарихи қалыптасқан аймак, аумақты шаруакорлық-пен игерудің
жоғары деңгейімен көзге түседі. Жер көлемінің 26 % және щ лықтың 78,7 %-ы
шоғырландыра оты-рып, аймақ елдің өңдірістік және ғылы-ми өлеуетінің басым
бөлігін камтиды. Батыс аймакта Курскінің магнитті ано-малиясының темір
кені, Волга бойы мен Солтүстік Кавказдың мұнайға; кен орындары, Оралдың
түсті металда-рының кеңдері, Кольск түбегінің хим ялық шикізаты аса
маңызды табия байлықтар болып табылады. Көмір мен шымтезек кен орындарының
өнеркәсіптік маңызы бар. Жер, су жөне орман ресурстары айтарлыктай. Мұнда
Ресейдің өнеркәсіптік жөне ауылшаруашылык өнімдерінің 85 % өңдіріледі, 90%
ғылыми зерттеулер жургізіледі. Қала халқының улесі 75 %-ға жетеді. Ресей
мемлекетінің болашағын айкындайтын әр алуан бағыттағы ғылыми мекемелердің,
ғылыми еңбектенуді көп кажет ететін өндірістердің ірі қалаларда шоғырлануы
макроаймақтың ерекшелігі болып табылады. Мұнда аса ірі қалалық
агломерациялар және 11 миллионер-қала орналасқан. Еуропалық Ресейде
ғылымның дамуы кебіне материалдық өндіріс саласында жұмысбастылар санын
кысқарта отырып, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды кайта жарақтандыру,
ескірген технология мен жұмыс істейтін өндірістерді жабу, әскери-
өнеркәсіптік кешенді (ӘОК) азаматтык өндіріске көшіру есебінен жүреді.
Макроаймақта Орталык Ресей ерекше орын алады. Мұнда елдің жо-ғары
маманды ғалымдары мен инженерлері шоғырланған. Ғылым академиясының
институттарынан, са-лалық институттар мен жобалаушы — конструкторлық
мекемелерден басқа, Орталық Ресейде барлық мамандық-тың кадрларын
даярлайтын 200-ге жуық жоғары оқу орны бар. Осыған байланысты электроника,
радиоэлект-роника, прибор жасау, есептеуші тех-ника (Мәскеу, Санкт-
Петербург, Нов-город, Төменгі Новгород, Воронеж, Иваново, Рязань) айырықша
маңызға ие болады. Орталық Ресейдің еңбекті көп қажет ететін дөл машина
жасау өндірісінің үлесі елдін өндірісінде 12 құрайды. Орталык Ресейдін
ауданда-рында көліктік машина жасаудың 12-ден астам өнімі шығарылады. Олар
ше-тел технологиясын пайдаланатын ("Рено" және "Оппель") автомобильдер (екі
мәскеулік бірлестік пен Теменгі Новгородтағы ТАЗ). Олар ұшақтар (Мәскеу,
Воронеж, Төменгі Новгород, Смоленск) және тікұшақтар (Мәскеу және Мәскеу
тубіндегі қалалар).
Теңіз кемелері, соның ішінде атом мұзжарғыштары Санкт-Петербургте,
езен, соның ішінде "өзен-теніз" үлгі-сіндегі кемелер Нижний Новгородта
жасалады. Теміржол көлігіне арналған жабдықтар, локомотивтер, вагондар
(Коломнада, Тверьде, Калининградта, Мытыщида). ӘӨК-нің толып жатқан
кәсіпорындарының ерекше маңызы бар. Аса ірі аэрокосмостық кешен Мәскеу мен
Мәскеу түбінде, әскери кеме жасау — Санкт-Петербургте, ірі корғаныс
кәсіпорындары - Томенгі Новгородта, Тулада, Рязаньда, Влади-мирде және
басқа көптеген қалаларда шоғырланған. Солтустік-Батыс Ресей Орталық
Ресейдін ауданаралық кешені-нің бөлігі болып табылады, аумағы (212 мың.
км2) және халқының саны (8,9 млн адам) жағынан келемді емес, бұл Ресей
тұрғындарының 6,2 % кұрайды. Оған Ленинград, Псков, Новгород облыстарынан
басқа Кали-нинград облысы енеді. Кдлалар ішінде аса кұнды тарихи-сөулет
ескерт-кіштері (Үлы Новгород, Псков, Вели-кие Луки, Старая Русса) мен ең
жаңа өнеркәсіп мамандықтары (электрони-ка, радиоэлектроника, алысты байла-
ныстыратын аппараттары) бар ежелгі қалалар көп. Солтүстік-Батыс Ресей
күрделі аспаптар, гидротурбиналар, прокат стандарын шығарумен таны-мал.
Кеме жасаушы зауыттар танкерлер, ағаш тасымалдаушылар, мұзжарғыш-тар
(соның ішінде атомдық мұзжар-ғыштар) шығаруға мамандырылуда. Тұтас алғанда
онеркәсіпке ғылымды кеп қажет етудің жоғары сатысы, қорғаныс кешені
кәсіпорындарының көп сандылығы тән болмақ. Батыс макроаймағының аса маңыз-
ды отын-энергетикалык базасы Еуро-палық Солтустік болып саналады, онда су
және отын ресурстарының (мұнай, газ, көмір, шымтезек, сланец) 12-ден
астам, 12-ден астам орман ресурста-ры шоғырланған. Тау-химия шикізаты-ның
(апатит, тұз) корлары, түсті ме-таллургия (әсіресе жеңіл металдар), кұрылыс
материалдары өнеркәсібі мен қара металлургия үшін корлар біршама. Табиғи
ресурстарды игеру мәңгілік мүз, батпақтанған және қатал климат жағдайында
жүргізілуде. Воркута ауданында жұмыс күшін үстауға кететін шығындар Орталық
Ресеймен салыстырғанда 2-2,5 есе қымбатқа түседі. Осының бәрі Солтүстікте
өңдеуші өнеркәсіптің біркатар салалары мен ашық топырақтағы егіншіліктің
дамуын шектейді. Бұл жерде ресурстардың шоғырлануының екі аймағын бөліп
қарауға болады. Олар мұнай мен газ, түз бен жеңіл металдар кенінің қоры бар
Тимано-Пе-чор аумағы кенінің және қүрамында фосфоры бар аса ірі шикізат
корлары, түсті, сирек кездесетін металдардың, темір кенінің, слюданың
біршама крры бар Колъск-Карелш аумағы. Еуропальщ Оңтустік Ресейдің нағыз
оңтүстік ауданы, үш жағынан табиғи шептер-мен шектелінген (106-суретті қара-
ныз) Ресейдің геосаяси мүдделерін камтамасыз етуде ерекше рөл атқара-ды. Ол
елдің Азов және Кдра теңіз-дерге, Закавказье мемлекеттеріне шы-ғуын
камтамасыз ететін бірден бір аудан. Сонымен бірге ол адамдардың омір
сүруіне жағдайлы Ресейдегі ең колайлы аудандардың бірі. Еуропалык Шығыста
калалықтар үлесі онша жоға-ры емес (56 %). Бұл агроөнеркәсіптік кешеннің
оның экономикасындағы елеулі рөліне байланысты. Аса ірі 20 қалада халыктың
13 белігі тұрады.
Солтүстік Кавказ — Ресейдің ең көпұлтты ауданы. Бұл жерде өз тілдерінде
сейлейтін 42 халық тұрады. Диалектілер саны 100-ге жетеді. Қазір КСРО-ның
ыдырауы нәтижесінде туындайтын барлык аумақтык-этникалык талас-тартыстың
13 осы ауданның үлесінде. Аталған проблемалар көп неме-се аз дәрежеде
болсын, саяси және экономикалық жағдайлармен үйлестіріле келіп, Чеченстанда
дағдарыстың пайда болуына ықпал етті. Сондықтан ауданда, әсіресе ондағы
республикаларда халықты жұмыспен қамту пробле-масы ете шиеленісті күйде.
Халыктың экономикалық белсенді бөлігі жұмыссыз қалуда.
Агроөнеркәсіптік кешен аудан әнімінің 50 %-дан астамын береді. Мүнда
Ресей астығының 15, қант қызылшасының 14, күнбағыстын 12 шығарылады. Бұл
елдегі субтропикалық: шай, анар, цитрусты дақыл-дар осіретін бірден бір
аудан. Аудан-да ірі қара мал мен шошқаның 16, крй мен ешкінің 13 бөлігі
шоғырлан-ған.
Еуропалык Шығыста ауылшаруашылығы шикізаттарын қайта өндейтін барлық
дерлік саланың: көкініс-жеміс және май енімдері зауыттары, үн және жарма,
ет енімдерінің өндірісі бар. Тамак енеркәсібі - енеркәсіпті са-лалар
арасында жетекші орын алады. Украиндык металлургияның жакын түруы машина
жасау кешенінің металды кеп қажет ететін өндірістерінің да-муын айқындап
берді. Волгодон (Атоммаш зауыты) — атомдық машина жа-сау орталығы, Ресей
электровоздарынын үлкен бөлігі Новочеркасскіде шы-ғарылады. Солтүстік
Кавказда астык жинайтын комбайндар (Дондағы Рос-тов, Таганрог), жүзім егуге
арналған машиналар, тамак енеркәсібіне арналған жабдықтар шығарылады.
Тырнаусыз вольфрам-молибден комбинаты түсті металлургияның аса ірі
кәсіпорны болып табылады. Курорт шаруашылығы жалпы мемлекеттік маңызға ие
болды, мұнда Ресейдің шипалы балшығы мен минералды суларының 30 пайызы
шоғырланған.
Дондағы Ростов – Ресейдің Еуропалық Шығысындағы аса ірі өнеркәсіп,
мәденир және көлік торабы.
Орыс жазығындағы аса ірі Еділ өзенінің екі жағына кең иін болып Еділ
бойы орналасқан. Бірақ көбіне Еділ бойы ұғымында оның орта және төменгі
ағысына орналасқан Ресейдің облыстары мен республикаларын айтады. Еділ бойы
шаруашылығының ұйытқысын өзара тығыз байланысты бірнеше салааралық: машина
жасау, құрылымдық материалдар, отын-энергетика, агроөнеркәсіп кешендері
құрайды. Машина жасау аса ірі өнеркәсіптік тораптарға шоғырланған. Ғылымды
көп кажет ететін салалар: электрони-ка, прибор жасау, радиотехника басым.
Мұнда Ресейдің жеңіл автомобилінің 80 % және жүк автомобилінің 20 %
шығарылады. Еділ бойы аэрокосмос-тық техника шығару жөнінде негізгі
аудандардың бірі. Сонымен қатар трактор жасау, мұнай және химия жабдықтарын
шығаруда жалпы мемлекеттік маңызы бар. Аймақта, әсіресе Еділ алабында
экологиялык проблемалар оте өткір [11].
Орал — Ресейдін жетекші экономикалық аудандарының бірі болып табыла-ды,
оның кұрамына екі республика (Уд-муртия, Башкұртыстан) және бес облыс
(Пермь, Свердлов, Челябі, Қорған және Орынбор) енеді. Минералды ресурстар
Оралға дүниежүзілік данқ әперді. Ондірісте пайдаланылатын Менделеев
кестесіндегі 70 элементтің 50-і Оралда ендіріледі. Көптеген ресурстар 300
жыл үдемелі пайдаланудан елеулі түрде түгесілді. Темір және мыс кенінің,
мұнай мен газдың орасан молшері басқа аудандардан әкелінеді. Таңданарлык
болса да, геологиялық жағынан Орал-дың жер қойнаулары небәрі 600—800 метр
тереңдікке дейін ғана егжей-тегжейлі зерттелген. Сондықтан Орал-дың
ресурстарының таусылуы туралы қорытынды жасау әлі ертерек.
Ауданның байырғы саласы — қара металлургия.
3. Шығыс макроаймақ — азиялық Ресей. Шығыс макроаймак Ресей
аумағының 75 %-ын алып жатыр, мұның өзі дүниежүзінің кез келген
елінің, соның ішінде Канаданың аума-ғынан едәуір үлкен. Сонымен бірге осы
көлемі жағынан орасан зор аумак, Батыс макроаймағының негізгі эконо-микалық
жағынан дамыған аудандары-нан шалғай жатыр. Азиялык Ресейде тас көмірдің,
темір кенінің орасан зор коры, сирек және түсті металдардың сирек
кездесетін ресурстары, мұнай мен табиғи газдың аса мол кен орын-дары
шоғырланған. Мұндағы 2 млн км2 жуық мұнай-газды жерді құрайтын аумақ Обьтың
орта ағысына (мүнай кен орындары) және Қиыр Солтүс-тікте (газ)
үштастырылған. Кузнецк алабы тас көмірдің (ел көмірі
өнеркәсіптік қорының 30 %), Канск-Ачинск алабы қоңыр көмірдің аса көп
қорымен көзге түседі. Таулы Шория-ның темір кені мен түсті металдар ре-
сурстарын ерекше атап өткен жөн. Ал-тайда түсті металл кендері (сынап, по-
лиметалл) және қара металл бар.
Шығыс макроаймақ ©зінің батыс және шығыс бөліктерінен ғана айы-
рыкшаланбайды. Мұнда кең байтак . аумақта шығысқа қарай созыла келіп,
табиғаты адамдардың түруына ерекше қатал Солтүстік аймак басым түседі.
Солтүстік аймақ Батыс Сібір мен Қиыр Шығыстың 12-ден астам аума-ғын
алып жатыр. Бұл барлық нормативтердің мұңда табиғи-климат жагдайы-ның
ерекшелігі (қаталдығы) деңгейімен және аумақтың игерілген аудандар-дан
шалғайлығымен бағаланатынын білдіреді. Қиыр Солтүстікте табиғи және
экономикалық факторлардың қымбаттаушылық әсері барлық жұмыстардын құны
басты аймақтың корсеткіштерінен 4—5 есе, Таяу Солтүстікте - 2-3 есе артуына
өкеледі. Мұнда 1 км кұбырды салу негізгі аймақтағы кұрылыспен салыстырғанда
2 еседен астам қымбатқа түседі. Сонымен бірге негізгі газ құбырлары Қиыр
Солтүстік аймағынан басталады (Уренгой мен Ямбургтан ұзындғы 40 мың км. газ
кұбырының 12 тармағы тартылды; Ямал тұбегінен газ құбырын салу басталды).
Құрылыс коп жылдық тоң, орасан зор батпақты кеңістік, күшті кысқы бораңдар
мен аяз жағдайында жургізілуде.
Мақта қалалық тұрғындар үлесі күрт басым болуда, тұтас алғанда 74 %, ал
Қиыр Шығыста 76 % кұрайды. Мұнда 900-ге жуық калалык мекен, соның ішінде
миллионер қалалар — Новосібір мен Омбы бар. Жеті қала - өте ірі (халқынын
саны 500 мыңнан астам). Дәл осы жерде маңызды өндірістерді шоғырландыратын
(мысалы, 70 %-дан астам мұнай және 91 % газ шығара-тын) қуатты аумактық
өндірістік ке-шендер (АӨК) калыптасты. Сонымен бірге Шығыс аймақ аса үлкен
аумақ-ты бола тұрып, көлік қатынасы жағы-нан жеткіліксіз игерілген. Осыған
байланысты 70-80 жылдары ірі теміржол құрылысы (Байкал – Амур магистралі
және басқа) жузеге асы-рылды.
Шығыс макроаймағының Солтүстігі күрделі табиғи жағдайларда елдің энер-
гетикалық ресурстарынын 80 %-дан астамын, жетілген ағаштың 80 %-ын, су
ресурстарының 75 %-ын (және су энергетикасының 81,5 %-ын), тусті және сирек
металдардың басым үле-сін, химиялық шикізаттың ірі ресур-стары шоғырланған.
Осының нәтиже-сінде 70—80 жылдары Шығыс макроай-мақ Ресейдің басты отын-
энергетикалық базасы, негізгі алюминий өнді-руші, түсті және сирек металдар
кен-дерін, балық және ағаш өнімдерін жеткізуші болды.

3. БІЗ КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢНЕН КЕЙІНГІ КЕҢІСТІКТЕГІ ЕЛДЕРДІ ҚАРАСТЫРАМЫЗ

1. Жаңа тәуелсіз мемлекеттер және қоршаған әлем: дамудың саяси
векторлары. КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде тағы да 14 төуелсіз мем-лекет
Ресейдің көршілері болды. Бұл біршама берідегі жылдарда болғандықтан
Ресейде оларды таяу немесе жаңа шет елдер деп атайды.
Жаңа шетелдік елдердің дамуы мен елдердің геосаяси өзін-өзі билеуіне
катысты әр алуан үрдістер байқалды.
Кеңес Одағы сияқты ірі басым державаның ыдырауымен жана шетелдік
елдердің геосаяси жағдайы түбегейлі өзгерді. Бұл олардың әлемде әр алуан
бағдар жасауымен, әр алуан сыртқы экономикалық серіктестіктерден
сескенуімен қатар жүрді. Балтық елдері (Эстония, Латвия, Литва), Ук~
раина мен Молдова үшін дамудың ба~ тыс векторы басым болды. Бұл олар-дын
Еуропалық қауымдастыққа тезірек бірігуге ұмтылуына байланыс-ты болды. Осы
геосаяси бетбұрыс бірқатар елдерде әскери-стратегия-лық одактастарды
ауыстырумен қатар жүрді. Дәлірек айтқанда, өздерінің НА ТО әскери одагына
қосы-луга щтылатыны туралы Балтық елдері мен Украина, Қазақстан, Қыр-
гызстан, Өзбекстан, Турікменстан, Тәжікстан және Әзірбайжан мәлімдеді және
ислам әлемімен,ең ал~ дымен Туркиямен, сондай-ақ Азиялық Тынық мухит
аймагымен оздерінің бай~ ланысын бірден кушейтті.
Бір-бірімен және Ресеймен езара катынасы бойынша бұл елдерді уш топка
бөлуге болады.
І.Біртұтас мемлекет шеңберінде бірігуге ұмтылушы елдер. Олар — 1999 ж.
мемлекетаралық одақ кұрған Ресей мен Беларусь.
2.Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) біріккен (ақпан 1992 ж.)
елдер. Оған 15 жаңа тәуелсіз мемлекеттің 12-сі ерікті түрде енді. Арнаулы
келісімдер мен сауда-экономикалык ынтымактастык, кеден және салық саясаты
мен ынтымактастыктың баска да салалары реттеледі, сондай-ак ұжым-дык
кауіпсіздік туралы Шартқа кол койылды. Оның шеңберінде: Ресейдің,
Қазакстанның, Қырғызстанның және Беларусьтің (1996 ж.) интеграциялық
бірлестіктері ЕуроАзЭК (2002 ж.), Орталық Азиялык одак (Қазакстан,
Өзбекстан, Қырғызстан) бар.
З.ТМД-ға енбеген елдер: Эстония, Латвия және Литва.
Ресей мен ТМД елдері экономика-лық жағынан бір-біріне тәуелді, сон-
дықтан да КСРО ыдырағаннан кейін олар арасындағы байланыстың үзілуі мен
әлсіреуі олардың әркайсысының экономикасына жағымсыз әсер етті. 1996 ж.
Ресей, Беларусь, Казакстан және Қырғызстан интеграция1 туралы шартка қол
қойды. Кейінірек оған Тәжікстан косылды. Болашақта бұл елдер біртұтас
экономикалык кеңістік құрайды, енді олардың шеңберінде тауарлар мен
жуктерді еркін өткізе отырып, ортақ кеден са-ясаты енгізілуде.
Беларусь пен Ресей одақ кұру тура-лы шартқа қол қойды (1999 ж.), ол
елдердің неғұрлым тығыз интеграция-лануына, одан әрі — ортақ валюта жа-
сауға және адамдардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.