Азияның өзен жиынтығының көлемі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ішкі сулар
Азия (ТМД елдерін қосқанда) өзен жиынтығының көлемінен дүние жүзінде
бірінші орынды алады. Ал шетелдік Азия тек алдына Оңтүстік Американы
жібереді. Бірақта өзендер территория бойынша біркелкі тарамаған, бұған
өзенсіз аймақтардың жоғарғы салмағы дәлел (шамамен барлық ауданың 40 %-ті).
Ылғалды және мусонды тропиктің суды тауларда ағын 1500-2000 мм-ге
жетеді, Орталық және Алдыңғы Азияның үлкен алқапты ішкі жазықтарында және
ойықтарында оның көрсеткіші нөлге жақындайды.
Тауда қалыптасқан үлкен ағынның үлкен құрғақ жазықтарда булануға кетуі
өзен ағысының көрсеткіші мен мұхиттық толысудың арасындағы үлкен салдарды
туғызады. Бұл Азияның су балансының басқа дүние бөліктерінің су балансынан
айырмашылығы. Ағыстың тағы бір бөлігі транзиттік өзендер булануы мен
алқаптарды суландыруға кетеді. Ішкі су ағындарының булануы арқасында судың
жоғалуы және де материктің солтүстік беткейіндегі құрғақшыл жазық бөлігінде
де көрсеткіш 17 мм-ді көрсетеді. Шетелдік Азияның сыртқы ағыны мұхиттарға
бірдей тарап бөлінбеген: 50 %, Үндіде – 44 %, Атлантта – 3 %. Ең басты су
бөліктенуі орталық Азия және Тибеттің жоталарымен, Жоғария мен Моңғолияның
биік жазықтарымен өтеді. Атлант мұхитының алабына ұзындығы қысқа, әрі суы
молдығымен ерекшеленбейтін, Жерорта мен Қара теңізге құятын Кіші Азия және
Леванта өзендері жатады. Солтүстік мұзды мұхитының алабына Сібірдің ұлы
өзендерінің бастауы немесе салалары болып табылатын Солтүстік Моңғолияның
азғантай өзендері кіреді. Үнді мұхитына Батыс және Оңтүстік Азия өзендері
құяды. Бірақ та ең басты өзен ағыны шағыстан келеді, Үндінің батыс
беткейіндегі 55 % ауданды алып жатқан жерге тек қана су ресурсының 10 %
келеді. Тынық мұхитына ағын Малай архепелагынан, Үнді Қытай түбегінен және
Шығыс Азиядан келіп құяды. Тынық мұхит алабының өзендері су мөлшерінің
көптігімен және гидрологиялық режимінің түрлілігімен ерекшеленеді.
Шетелдік Азияның ауданының 40 %-ін ішкі ағын алабына жатқызамыз. Бұл
Аравия түбегі (таулы түзілісіз), шұңқырлар және Иран қыратының ішкі ауданы,
Индиядағы және Пакистандағы Тхар шөлі, Орталық Азия жазықтары. Өзен торы
мұнда аз, өзендер қысқа, эпизодтық немесе маусымдық ағынды, көктегені суын
көлдерге жеткізе алмай құмға сіңіп кетеді. Ішкі ағын аудандарында олардың
мол сулы болғанын көндіретін дәлел бар. Құрғақ далалар бірнеше жүздеген
километрге созылған бұтақталған торлы салалары бар (Аравия түбегіндегі
вади), ежелгі террасалар, өте қатты қысқарған және таязданған тұзды
көлдердің көлдер ваннасы.
Шетелдік Азияға, сонымен қатар, ағынның жыл бойы үлкен өзгерулері тән.
Негізінде жаңбыр суымен қоректенетін өзендердің ішкі жылдың жүрісі ағынның
жауын-шашын режимімен анықталады, ал тау өзендері мен қоңыржай белдеуінде
температура жағдайымен. Ағынның үлкендігі сыртқы бедердің сипатымен де
анықталады.
Леванта мен Турция, Шанс қыраты, Оңтүстік-Шығыс Қытайдың қыраттық
аудандарында ізбесті тастар жер асты ағынның көбеюіне және орта және кіші
өзендердің таралуына әсерін тигізеді. Аридттік областтарда жауын-шашынның
бірдей көрстекішінде үстіңгі ағын тасты глиналық шөлдерде құмды шоөлдерге
қарағанда көбінесе байқалады. Үстіңгі ағынның көбеюі және жер астындағының
төмендеуі, арнаның кеңеюі және су басудың жиілеу, Азияның муссондық
райындарындағы, ормандардың шабылуы мен және жаппай жердің жыртылуы
себебімен байланысты.
Шетелдік Азияның климаттық жағдайының әртүрлілігіне оның
территориясындағы су режимінің әртүрлілігі сәйкес келеді. Көптеген басым
өзендерге жаз және жаз-күз айларындағы үлкен ағым тән (муссондық шашын мен
қар және мұздықтардың еруі арқасында).Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс және Шығыс
Азияда мусон типтік гидрологяиялық режим билейді.
Жазды созылған ағыстың және қыста өзендердің аз сулылығымен көрінетін
өзендердің өзендердің жаңбыр суымен қоректенетінімен байланысты.
Бұл режим тұрақты түрде Үндістан өзендеріне (Нарамад, Кришна) тән.
Шығысқа бағытында жер асты суының қоректенуінің үлесі көбейе түседі және ең
көп ағын уақыты жүзге және қыстың басына келеді, осының салдарынан аз
сулылық кезеңі қысқарады. Мұндай жайылмалы мусон типтік Шетелдік Азияның
Солтүстік-шығысына да тән болып келеді. Онда қар суының ролі болғанмен,
қыстың аз қырлылығына байланысты негізгі үлес жаздағы жауынға түседі.
Амурдың төменгі ағысымен және Хоккайдо аралында негізгі рольді қар ағысы
алады. Қор тасуына жаздық жауын қосылып, тасқын мен су басудың ұзаққа
созылуына әкеледі. Алайда муссондық типті өзендерге қарқынды тасқын тән:
бұнда өзендердің су жұмсаудың тербелуі (жүз және мың есе) дүниежүзілікпен
тең келмейді.
Ал ең тұрақсыз ағынымен Үндістан өзендері ерекшеленеді, онда үш айға
80 % жылдық көлем сәйкес келеді.
Көтерілуі қатты су басуымен келеді. Су аз жылдары кейбір өзендер
тартылатыны сонша су қажетін тұрмыстық өмірде толтыра алмайды.
Үлкен областтық жаздық ағын максимумынан батыс және оңтүстік-батыс
бағытында су толығу кезеңдері көктем және көктем-жаз айларына ауысады, ал
қиыр оңтүстік-батыс бағытында - қастық ағынның үлесі 80-90 % жылдық
көлемінде, ал кейбір аудандарда ол қыстық шашынның, қардың жаууына
байланысты төмендейді. Бұнда жерорта теңіздік режим типі қалыптасқан,
жылдық және көпжылдық ағынның біркелкі еместігі нәтижесіндегі жаздық межень
және аридтік климаттың өсуіменен аздаған шығыны болады.
Экваториальдық тип режимі Малай архипелагы мен Малакка түбегінің
оңтүстік қиырына тән. Бұнда ағын жыл бойы біркелкі тараған, айлық максимал
шығыны минималь шығынды 2-5 есе ғана асады.
Шет елдік Азияның ішкі құрғақшыл областтарының өзендеріне өзендердің
қоректенуіне байланысты режимдерінің аумалы-төкпелі мінезі тән.
Орталық Азияның таулары мен таулы үстірттерінің мұз басуы 60 мың км*
алды, онда мұздықтар мен биіктаулы қарлармен қоректенетін өзендер билік
етеді. Осыған байланысты басты ағын жазға келеді және қар еру мен сұздық
абляциясымен сәйкес келетін оңтүстік пен шығыс жерлеріндегі муссондық
жаңбырмен толысады.
Солтүстік Орталық Азияның биік жазықтарында және оның таулы
шоқыларында жераты қоректену өзендері басым. Еріген және жаңбыр суы қалың
қабатты жұмсақ тауалды жағалауына кіріп Қарасу типті өзендер бастамасын
береді. Олар толыққанды сулы емес және шамалы болса да тұрақты ағынмен
ерекшеленеді, шаруашылық құрылымда маңызы зор.
Басты Азия, Иран таулы үстірті, Аравия түбегі, Орталық Азияның (Тарим)
жабық қазаншұңқырлары мен жазықтарының жазық өзендеріне эпизодтық жауынды
келген қарлы қоректенуі ғана тән. Олардың ағыны маңызды емес және әрдайым
емес. Ірі өзен болып саналатын Ауғанстан өзені Гильменд тек кейбір толық
сулы жылдары ғана көлге суын жеткізеді. Ал әркезде олар құмда немесе
ибхаларда (уақытша тұзды көлдер) жоғалады.
Жаңбырлы кезде әрдайым сел тасқынына айналады. Плейстоценнің
плювиальдық дәуірдегі өркендеген гидрографиялық тор болған реликті құрғақ
арналарда (вади) жауын кезеңінде су жинаулы мүмкін (көл түбінде).
Күнделікте вади көп арнаасты ағынымен ерекшеленеді.
Азияның көптеген өзендері жер шарының маңызды деген су систамолы болып
табылады: Ганг-Брахмапутра суы жөнінде үшінші орында (Амазонка, Конгодан
кейін), Янцзы-Азияның ең ұзын өзені (5520 км) алдына тек Ніл, Амазонка,
Миссисипий ғана жібереді, суы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.