Экономикалық дамыған елдер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Экономикалық дамыған елдер

Біріккен Ұлттар Ұйымы экономикасы дамыған елдердің қатарына Еуропаның,
Азияның, Африканың, Солтүстік Американың, Австралия мен Мұхиттық аралдардың
шамамен 60 елін жатқызады. Олардың бәрінің экономикалық және әлеуметтік
даму деңгейі жоғары және жан басына келетін жалпы ішкі өніммөлшері де
айтарлықтай айырмашылық жасайды. Алайда, бұл елдер тобы іштей қарағанда
әркелкі болып келеді және оның құрамынан төрт топты бөліп көрсетуге болады.
Олардың біріншісін Батыс елдерінің үлкен жетілігі құрайды, оған АҚШ,
Жапония, ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия және Канада кіреді. Бұлар батыс
дүниесінің ірі экономикалық және саяси іс-әрекетімен көзге түсетін жетекші
елдері.
4. Дамушы елдер: Дамушы елдерге 150 ел мен аумақтар жатады, олардың
бәрі біріккенде бүкіл құрлықтың жартысынан астамын алады, мұнда дүние жүзі
халқының 35 шоырланған. Дүние жүзінің саяси картасында бұл елдер
экватордан солтүстікке және әсіресе, оңтүстікке қарай, Азияда, Африкада,
Латын Америкасы мен Мұхиттык аралдардағы кең байтак белдеуді алып жатыр.
Олардын кейбіреулері (Иран, Таиланд, Эфиопия, Египет, Латын Америкасы
елдері және басқа бірқатар елдер) екінші дүниежүзілік соғыска дейін-ақ
тәуелсіздік алған болатын. Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті соғыстан кейінгі
кезенде жеңіп алды.
Дамушы елдердің құбылмалы дүниесі іштей (дүниежүзілік социа-листік жөне
капиталистік жүйе деп бөлудің жүзеге асуы кезінде, оны үшінші әлем деп
атаған) де әртекті, сондыктан бүл оған кіретін елдерді типологиялауды
киындыққа ұшыратты. Мұндай типологиялауды көптеген ғалымдар үсынған
болатын, бірак олардың ешкайсысы да кабылданбады. Соған карамастан шамамен
дамушы елдерді төмендегідей 6 топқа бөлуге болады.
Табиғи, экономикалық, адам куаты өте күшті және көп ретте дамушы
елдердің көшбасында түратын — Үндістан, Бразилия, Мексика секілді шешуші
елдер бірінші топшаны күрайды. Мысал. Бүл аталған үш ел калған даму-шы
елдердің бәрі бірігіп, өндіретін өнеркәсіп енімін дерлік бере алады. Бірак
оларда жан басына ендірілетін жалпы ішкі өнім экономикасы дамыған
елдердегімен салыстырғанда айтарлық-тай төмен, Үндістаңда, мысалы, не бары
340 долларға тең.
Екінші топқа салыстырмалы түрде әлеуметтік-экономикалық дамудын жоғары
дәрежесіне жеткен және жан басына шаккандағы жалпы ішкі өнім 1 мың
доллардан астам болып келетін ел-дер жатады. Мұндай елдер көбінесе Латын
Америкасында (Аргентина, Уругвай, Чили, Венесуэла және басқа), сонымен
бірге Азия және Солтүстік Америкада бар.
Үшінші топқа жаңа и н д у с т р и я л ы деп аталатын елдерді жатқызуға
болады. 80-ші және 90-шы жылда-ры өзінің дамуында олар зор секірмелі
жетістікке жетіп, соған сәйкес Азия жолбарысы деген атқа ие болды. Мұндай
елдердің бірінші шебінде жоғарыда аталған Корея Республикасы, Сингапур,
Тайвань, сонымен бірге Гонконг бар. Ал, екінші шебіне Малайзия, Тайлаңд,
Индонезия жатады.
Төртінші топты сыртка мүнай шығаратын елдер күрайды, мұнайдан түсетін
доллар тасқынынын нәтижесінде жан басына келетін жалпы ішкі өнім 10, тіпті
20 мың доллардан асып түседі. Бұлар, ең алдымен Парсы шығанағы елдері (Сауд
Арабиясы, Ку-вейт, Катар, Біріккен Араб Әмірлігі, Иран), сонымен бірге
Ливия, Бруней [3] және басқа елдер.
Бесінші ең үлкен топқа басым түрде классикалык дамушы елдер жатады.
Бұлар дамуы жағынан артта қалған, жан басына келетін жалпы ішкі өнім жылына
1 мың доллардан да аз. Оларда феодалдык қалдықтар күшті байкалатын құрылысы
күрделі мешеу экономика басым. Мұндай елдердін көпшілігі Африка, сонымен
бірге Азия және Латын Америкасында кездеседі.
Алтыншы топты шамамен 40 ел күрайды. (жалпы халық саны 600 млн), олар
Біріккен Ұлттар Ұйымының жіктеуі бойынша онша дамымаған е л д е р г е
жатады (кейде оларды төр-тінші әлем деп атайды). Бүл елдерде түтынушы
ауыл шаруашылығы басым, өндеуші өнеркәсіп жокка тән, ересек халықтын 23
бөлігі сауатсыз, жан ба-сына келетін орташа жалпы ішкі енім жылына небәрі
100-300 доллар. Мысал. Бұл топқа Азияда - Бангладеш, Непал, Ауғанстан,
Иемен, Африкада -Мали, Нигер, Чад, Эфиопия, Сомали, Мозамбик, Латын
Америкасында - Гаити жатады. Осылардың ішінде сонғы орынды Мозамбик
иеленеді, ондағы жылына жан басына келетін жалпы ішкі өнім мөлшері 80
доллар (немесе кү-ніне 20 цент).
5. Өтпелі экономикалы елдер.
Мұндай екі жүйелі типологияға экономикасы өтпелі кейінгі социалистік
елдерді жатқызудың белгілі бір киындыктары болды. Шығыс Еуропа-ның (Полыяа,
Чехия, Венгрия және баска) және Балкан елдері өздерінің әлеуметтік-
экономикалық даму көрсеткіштері жөнінен экономикасы дамыған елдерге жатады.
ТМД елдерінің ішінде экономикасы дамыған (Ресей Батыстың жетекші елдерімен
қосылып, үлкен сегіздікті құрайтын дүние жүзі елдері, Украина, Қазақстан
және басқа) және дамушы елдер арасында аралық жағдайды алатын елдер бар.
Бұл типологияда мұндай кайшы-лық жағдай Қытайға тән, саяси кұрылысы
(социалистік ел), сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық дамуы жөнінен
өзінің ерекшелігімен әйгілі. Соңғы кезде Қытай өте жоғары карқынмен дами
отырып, тек дүниежүзілік саясатта ғана емес, сонымен бірге дүниежүзілік
шаруашылықта да нағыз ұлы держава болуда. Алайда, халқының саны өте көп
Қытайда жан басына келетін жалпы ішкі өнім небәрі 500 доллар (2-тап-сырма).

2. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДҮНИЕ ЖҮЗІНІҢ САЯСИ КАРТАСЫНА ӘСЕРІН
СИПАТТАЙЫҚ

1. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі дүние жүзінің саяси картасы.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін біркатар социалистік мемлекеттердің
кұрылуы, отарлық жүйенің күйреуі және азаттық алған ондаған елдердің пайда
болуы, блоктарға косылмау қозғалысының өсуі секілді маңызды процестер дүние
жүзінің саяси картасына өзгерістер енгізді. Бірак шығыс пен батыстьщ
ғаламдық тайталасы, олардың арасындағы кырғикабақ соғыс бүкіл соғыстан
кейінгі кезеңнің негізгі мазмұнына айналды. Көптеген әскери-саяси одақтар,
олардын ішінде Солтүстік Атлантика Шарты Ұйымы (НАТО) мен Варшава Шарты
Үйымы дүниеге келді. Жер шарының әр түрлі бөліктерінде жүздеген әскери
базалар кұрылып, октын-октын жергілікті соғыстар туып отырды. Дүние жүзінің
саяси картасын-да көптеген халыкаралык шиеленіс ошактары, аймактык
жанжалдар пайда бодды.
Мысал. Парсы шығанағы ауданын қоса алғанда, Таяу Шығыс бүкіл соғыстан
кейінгі кезеңдегі жанжалды аймак болып отыр. Бұл — мәдениет пен діннің
өте күрделі шиеленісі тарихи калыптасқан, планетамыздын ең жұқарған жүйке
жүйесі. Мұнда араб елдері мен Израильдің ғана емес, сонымен катар көптеген
баска мемлекеттердің де мүдделері түйісіп отыр.
2. Халықаральщ катынастардың қазіргі кезеңі және дүние жүзінін саяси
картасы. 80-жылдардың екінші жартысында халықаралық қатынастарда егесуден
өзара түсіністік пен ынтымақтастыққа көшу орын ала бастады. Сенімсіздіктің,
күдікшілдік пен ашкөздіктің орнына тату көршілік қатынастар орнықты. Мұның
Ресей, ТМД және АҚШ арасындағы, Еуропа, Азия-Тынық мұхит аймағы (АТР),
басқа аймақтағы елдер арасындағы қарым-қатынастарға қатысы бар. Германияның
бірігуі, ТМД-ның құрылуы, нақты қарусызданудың басталуы, Варшава Шартты
Ұйымының тарауы, НАТО елдерінің Серіктестік бейбітшілік үшін
бағдарламасын жариялауы, оған Ресейдің қатысуы сияқты маңызды процестер мен
құбылыстар дүние жүзінің саяси картасынан орын тепті. Көптеген аймактық
жанжалдардьщ киын түйіндерін саяси құралдармен шешудің сөті түсе бастады.
Мысал. Орталық Америкадағы (Никарагуа, Сальвадор), Африканын
онтүстігіндегі (Намибия, Ангола), Оңтүстік-Шығыс Азиядағы (Камбоджа)
осындай жанжалдар келіссездер жолымен шешілді.
Осының нәтижесінде халықаралық шиеленіс бәсеңдеп, әлемде тыныштық пен
қауіпсіздік орнай бастады. Штаб-пәтері Нью-Йоркте (1 суретті қара)
орналасқан Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) шиеленісті бәсендетуде маңызды рол
атқарды. 1999 жылдың басында бұл ұйымға 185 мемлекет мүше болды.
Осындай барлық жетістіктерге қарамастан, дүние жүзінің осы заманғы
саяси картасында бейнеленіп отырған халыкаралық катынастың кей мәселелері
өзінің шешімін табуы тиісті.
Біріншіден, бұл аймақтык және жергілікті жанжалдар. Олардың негізінде
кантөгіс пен адам өліміне әкеп соғатын шекаралық талас не діни-этникалық
қайшылықтар жатады. Мысал. 1991 жылғы Югославиянын ыдырауынан кейін, оның
орныңда бес дербес мемлекет пайда болып, ол саяси және ұлтаралық
катынастардың күрт шиеленісуіне әкеп соқты. 90-жылдардың бірінші жартысында
Босния мен Герцеговина аймағындағы мұсылман — босниялықтар мен сербтер
арасыңда нағыз соғыс жүрді. Ал, 90-жылдардың соңыңда мұндай қайшылықтың
орталығы албандықтар коныстанған Сербиядағы Косово өлкесі болды. Екіншіден,
бұл — ядролық кару-ды таратпау туралы күрес 1970 жылы оны таратпау туралы
жасалған келісімге сай ядролық державалар клубына - АКШ, КСРО, Үлыбрита-
ния, Франция жөне Кытай сияқты бес елдер кіруге кұқык алды. Бірак жасырын
түрде ядролық қаруды шығарумен Үндістан, Пәкістан, Иран, Ирак, Израиль,
Солтүстік Корея және басқа елдер шұғылданды. 1998 жылы Үндістан және
Пәкістан халыкаралық наразылыкка қарамастан, өздерінің полигондарында жер
асты ядролык қаруларын жарды. Дүние жүзіндегі жиналған ядролық қарудың
жалпы саны артуда.
Үшіншіден, НАТО одағын кеңейту . 1949 жылы пайда болған НАТО әскери-
саяси одағы таяуға дейін Солтүстік Америка және Батыс Еуро-паның[1] 16 елін
біріктірген болатын. 90-жылдардың аяғында НАТО Шығысқа қарай кеңейді. 1999
жылы бұл одакқа Польша, Чехия және Венгрия кірген болса, енді оған Шығыс
Еуропаның кейбір басқа елдері де кіруге даярлануда. НАТО-ның тек саяси ғана
емес, сонымен бірге әскери одак болып қалуымен байланысты (онын 1999 ж.
көктеміндегі Югославияны атқылауы дәлелдейді) іс-әрекеттерге дүние жүзінің
ізгі ниетті адамдары қарсы болды. Мұндай одақтардан гері мәселені шеше
алатын ұжымдык тәсілге негізделінген қауіпсіздікті сақтаудың жаңа
халықаралык жүйесін жасау қажеттігі туып отыр (3-шығармашы-лықтапсырма).

3. ДҮНИЕ ЖҮЗІ ЕЛДЕРІНІҢ МЕМЛЕКЕТТІК Қ¥РЫЛЫСЫМЕН ТАНЫСАЙЫҚ

I. Басқарудың негізгі екі турі: республикальщ және монархиялық басқару.
Қай елдің болса да, мемлекеттік құрылысы, ең алдымен ондағы басқару түріне
байланысты. Басқарудың негізгі екі түрі бар.
Республикалық басқару ерекше кең таралған, өйткені дүние жүзіңдегі
барлық елдердің 34-і республикалар болып табылады. Республика дегеніміз —
заң шығаратын ен жоғарғы өкімет билігі сайланатын өкілетті орган
парламенттің (2-суретті қара), ал аткарушы билік — үкіметтің колында
болатын баскару түрі. Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған
елдердің көпшілігі мемлекетті баскару-дың республикалық түрін қабылдады.
Египет, Эфиопия, Иран секілді мың жылдық монархиялар да республикалар болып
жарияланды.
Өз кезегінде республика президенттік және парламенттік болып екіге деп
бөлінеді. Президенттік республикада (АҚШ, Аргентина, Бразилия және т.б.)
президент өте үлкен құқыкка ие бола отырып, үкіметті өзі басқарады.
Парламенттік республикада (ГФР, Италия, Израиль, Үндістан жөне басқа) басты
тұлға президент емес, ол үкімет басшысы болып табылады. Ал, нактылы өмірде
Премьер-министр басқаратын укіметі бар парламенттік республикада, өздерінің
президентіне зор мүмкіндік беріп, олар шындығында президенттік
республикадан онша айырмашылық жасамайды. Мысалы, Франция, Югославия,
Египет, сонымен бірге Ресей және ТМД-ның басым елдері осыңдай. Дүние
жүзінің социалистік жүйесінің ыдырауына карамастан, қазіргі басқару
формасынан Қытай, Вьетнам, КХДР, Кубаны социалистік республикаларга жа-
тқызуға болатынын қоса айтуға болады.
Монархиялық басқару әлдеқайда аз таралған, өйткені дүние жүзінде не
бары 30 монархия бар. Монархия дегеніміз — мемлекет басшысы император,
король, герцог, князь, сұлтан және т.с.с. болып келетін басқару түрі.
Мұндай жоғарғы өкімет билігі атадан балаға мұра ретінде беріліп отырады.
Олардың ішінде конституциялық монархиялар басым, мұнда нақты заң шығару
билігі - парламенттін колында, ал атқарушы билігін үкімет жүргізеді,
монархтың өзі, былайша айтқанда, патшалык етеді, бірақ басқармайды.
Оларда монархиялық кұрылыс ерекше, кейде бейне бір өткен кездегі тақ
кұдіретін еске салатын мыңдаған жылғы дәстүр ретінде сақгалады. 1-мысал.
Үлыбритания - дүние жүзіңдегі конституциялык монархиялық ең көне ел. Король
(қазір патшайым II Елизавета) - мемлекеттің, сот жүйесінің басшысы, карулы
күштердің бас колбасшысы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ
Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британ империясының кұрамына енген 50
ел мүше болып табылатын Достастықтың діни басшысы [5]. Король парламент
кабылдаған зандарға кол кояды. Нормандиялык жаулап алу жылдарынан бері
корольдын бұйрықтарына Король (королева) осыны қалайды! деген дәстүрлі
тұжырымдама жазылып келеді. [6]
2-мысал. Жапония — конституциялык монархиялы ел. Онда император дәстүрі
бойынша мемлекеттің және ұлт бірлігінің символы болып табылады,
бірак заң шығару билігі парламенттің, ал атқарушы билік — министрлер
кабинетінің қолыңда. [5]
Абсолюттік монархияларда, бұған керісінше, монархтын билігіне мүлде шек
қойылмаған. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасында ондай елдер
санаулы ғана, негізінен Парсы шығанағы ауданында.
3-мысал. Сауд Арабиясы — абсолюттік монархиялы ел, оңда мемлекет
басшысы (король) заң шығарушы және аткарушы өкімет билігін өзі жүргізеді,
сонымен бірге, ол Премьер-министр, қарулы күштердің бас колбасшысы және
жоғары сот әрі діни баскарушы болып табылады. Үкімет негізінен алғанда
король әулеті мүшелерінен күрылады. [9]
Абсолюттік монархияның өте сирек түрлерінің бірі - теократиялық
монархия[2] болып саналады. Теократиялык монархияның мысалы — Римдегі
Ватикан қала — мемлекеті, Сауд Арабиясы корольдігі; Оңтүстік-Шығыс Азиядағы
Бруней сұлтандығы.
Дүние жүзіндегі монархияның жалпы саны салыстырмалы түрде түракты болып
келеді. Әдетте, бұрынғы монархия республика да болуы мүмкін. Соңғы ширек
ғасырда жаңа монархияның жариялануы жайлы екі жағдай болды. 1975 ж. ұзак
мерзім Испанияны баскдрып келген генерал Франконың кайтыс болуынан кейін
Бурбондар әулетінен шыккан Хуан Карлос I баскарған бұл ел монархиялы болып
табылды. 23 жылдық республикалык кұрылыстан кейін 1993 ж. Камбоджада
монархиялык баскару формасы қалпына келтірілді.
2. Әкімшілік-аумақтық құрылыстың негізгі түрлері: унитарлы[3] және
федеративті[4] мемлекет. Кез келген елдің мемлекеттік күрылысы оның
әкімшілік-аумақтық құрылысының (бөлінуінің) түріне байланысты бола-ды. Бүл
түрғыдан алғанда, барлык елдер унитарлы1 және федеративтР елдер болып
бөлінеді. Дүние жүзінде унитар-лык күрылысты мемлекеттер басым. Дүние
жүзінде 22 федеративті ел бар. Кейбір елдердің (Ресей, Швейцария, Үндістан,
Нигерия) бұлайша болуы үлттық-этникалык принципке, екін-шілерінде (ГФР,
Австрия, АҚШ) — та-рихи-географиялык ерекшеліктерге байланысты. Қазіргі
кезде көптеген елдерде әкімшілік-аумақтық мәселелер аса маңызды саяси
проблемалық сипатка ие болып отыр. Ең алдымен, бұл федеративтік
мемлекеттер, яғни Ресей, Югославия, Оңтүстік Африка Республикасы, Канадаға
катысты (4-тапсырма).
Мысал. Бельгия таяу уақытқа дейін унитарлы мемлекет болатын. Бірақ
валлондар мен фламандтар қоныстанушылары арасындағы ұлттық қайшылықтың
шиеленісуінен 1993 ж. парламент арнайы заңмен бұл елде федеративтік
әкімшілік-аумактық құрылысты енгізді.

4. САЯСИ ГЕОГРАФИЯНЫ БІЛЕИІК

1. Саяси география ғылыми бағыт ретінде. Саяси география -
саясаттанумен ұштасатын экономикалық және әлеуметтік географияның тармағы.
Өз бетінше ғылыми бағыт ретінде ол XIX ғ. аяғы — XX ғ. басында қалыптасты,
қазір оны саяси қүбылыстар мен процестердің аумақтық сарамандалуы жайлы
ғылым ретінде қарайды. Бүл саяси географияның: а) дүние жүзінің саяси
картасы және оның жеке аймақтарынын қалыптасуын, б) саяси шекараның
өзгерісін, в) мемлекеттік қүрылыстың ерекшеліктерін, г) саяси партиялар,
топтар және одақтарды, д) көпшілік сайлау наукандарының аумақтық
аспектілерін (электораттық география деп аталатын) оқытуын көрсетеді.
Бұлардың барлығы — ғаламдық, аймақтық, жертану, жергілікті делінетін түрлі
дәрежеде қаралуы мүмкін. Отандық әдебиеттерде әдетте, саяси-географиялық ел
тануға жатқызылатын жеке елдер жайлы жүмыстар кебірек.
Елдер мен аудандардың саяси-географиялық (геосаясаттық) жағдайын
бағалау, яғни олардың саяси одактастары мен карсыластарына, әр түрлі саяси
жанжалдар ошағына қатынастары едәуір қызығушылық тудырады. Саяси
географиялық жағдай уакытқа қарай өзгермелі, сондықтан ол тарихи категория
болып табылады.
Мысал. Ресейдің саяси-географиялык жағдайы 1991 ж. Кеңес Одағының
ыдырауынан кейін тиімсіздеу бағытка қарай күштірек әзгерді. Кейбір бүрынғы
аумақтары мен акваторияларынан айрылу бәрінен бұрын оның батыс шекарасына
әсер етті.
2. Саяси география және геосаясат. Геосаясат — саяси географияның
кұрамдас бөлігі бола отырып, ен алдымен, елдің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.