Жер шары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ЖЕР, Жер шары — Күн жүйесінің Күннен бастап санағандағы үшінші планетасы;
адамзаттың тіршілік ететін бесігі. Ж. эллипстік (дөңгелекке жуық) орбита
бойымен 29,765 кмс жылдамдықпен 149,6 млн. км орташа қашықтықта 365,24
орташа күн тәулігі ішінде Күнді бір рет айналып шығады. Оның табиғи серігі
— Ай. Ай Ж-ді 384000 км орташа қашықтықта айналады. Ж. осінің эклиптика
жазықтығына көлбеулігі 66Ә33¢22Қ, оның өз осінен айналу периоды 23 сағ 56
мин 4,1 с. Ж-дің өз осінен айналуы себебінен Ж-де күн мен түн ауысса, ал
оның осінің орбита жазықтығына көлбеулігі мен Күнді айналуы салдарынан Ж-де
жыл мезгілдері өзгеріп отырады. Ж-дің жасы шамамен 4,5 млрд. жыл деп
есептеледі. Ж. Күнді айналып жүрген 9 планетаның ішінде мөлшері мен массасы
бойынша 5-ші орында. Ж-дің массасы 5,975Ч1021 т, орташа тығызд. 5,517
гсм3, көл. 1,083 млрд. км3, ауд. 510,2 млн. км2, сыртқы пішіні 3 осьті
эллипсоидқа (сфероидқа) жақын. Осы күнгі космогониялық түсінік бойынша, Ж.
осыдан ~4,5 млрд. жыл бұрын Күн айналасындағы кеңістікте шашыраған газ-
тозаң заттан, планеталар тартылыс күшінің әсерінен пайда болған. Қатты
материя кесектерінің соқтығысып, жабысуынан планеталар ұлғая берген. Газ-
тозаң зат іріктеліп, олардың жеңіл элементтері Күн сәулесінің қысымымен
онан әрірек, ал біршама ауырлары Күнге жақын орналасқан. Ж. құрамына Күн
жүйесінде кездесетін барлық хим. элементтер енеді. Заттың планета центріне
тартылуы және оның ось бойымен айналуы салдарынан Ж. эллипсоидтық пішінге
келген. Ж-дің құрамы, құрылысы, қасиеттері жөніндегі мәліметтер Ж.
қыртысының үстіңгі қабаттарын тікелей бақылау, серпінді толқындардың таралу
жылдамдығына негізделген сейсмик. әдістер арқылы алынған жанама деректер.
Осы деректерге байланысты Ж. негізгі үш геосферадан тұрады: жер қыртысы,
мантия және ядро. Бұл геосфералар сейсмик. толқындардың жылдамдығына және
олардың тереңдік бойынша өзгеруіне байланысты сегіз сейсмик. қабатқа
бөлінеді: А, В, С, D¢, DҚ, Е, Ғ, G. Сонымен қатар Ж-де жоғ. қатты қабат
литосфера мен төм. жұмсақ қабат астеносфера бөлінеді. А — Жер қыртысы. В,
С, D¢ және DҚ қабаттары — Ж. мантиясы. В қабаты Мохоровичич бетінен 400 м
тереңдікке дейін бойлайды. В қабаты мен Ж. қыртысының арасында қарқынды зат
алмасу жүреді. Бұл қабатта сейсмик. толқындардың жылдамдығын төмендететін
белдемдер бар. Олардың тереңдігі құрлықта 100 — 220 км, мұхиттардың астында
60 — 220 км. Бұл белдемдердегі толқындардың жылдамдығының төмендеуі жоғ.
темп-ра мен оған сәйкес қысымға байланысты. С қабаты 400 — 900 км
тереңдікті қамтиды және бұл қабат минералдық зат тығыздығы артып басқа
түрлерге алмасуына байланысты толқын жылдамдығының тез өсуімен сипатталады.
D¢ (900 — 2700 км) қабатында толқындардың жылдамдығы біртекті заттардың
нығыздалуына байланысты өседі. DҚ қабатында (2700 — 2885 км) заттардың
құрамы әртекті және темп-раның жоғары болуына байланысты сейсмик.
толқындардың жылдамдығы тұрақсыз. Е, Ғ, G қабаттары Ж-дің ядросын (радиусы
3486 км) құрайды. Ол сыртқы (Е қабаты) және ішкі (G қабаты) ядроға
(субядроға) бөлінеді. Бұл екеуінің арасында сыртқы ядро құрамына кіретін
аралық белдем (Ғ қабаты) бар. Ядро шекарасында бойлық сейсмик. толқындардың
таралу жылд. 13,6 кмс-тен 8,1 кмс-ке дейін кемиді, субядро шегіне таяу
11,2 кмс-ке дейін артады. Субядродағы сейсмик. толқындардың таралу
жылдамдығы тұрақты.
Ж-дің физ. қасиеттері мен темп-расы тереңдеген сайын өзгереді. Ж.
қыртысының орташа тығызд 2,8 тм3. Ж. қыртысының шөгінді қабатындағы орташа
тығызд. 2,4 — 2,5 тм3, “граниттік” қабатта 2,7 тм3, “базальттық” қабатта
2,9 тм3, мантияда 3,6 — 4,5 тм3, ядро шекарасында 5,6 тм3, ядрода 10,0
тм3, Ж. центрінде 12,5 тм3. 2500 км-ге дейінгі тереңдікте ауырлық күші
үдеуінің шамасы 10 мс2-ке, ядро шекарасында 10,7 мс2-ке, Ж. центрінде
нөлге тең. Тығыздық пен ауырлық күші үдеуінің мәндері бойынша есептелген
қабаттардың қысымы құрлықтық Ж. қыртысы табанында 1 Гнм2-ге, В қабаты
табанында 14 Гнм2-ге, С қабаты табанында 35 Гнм2-ге, ядро шекарасында 136
Гнм2-ге, Ж. центрінде 361 Гнм2-ге тең.
Геосфераны құрайтын жыныстар үнемі қозғалыста болады және өзгеріп отырады,
бұл процесс, әсіресе, сұйық және газды қабаттарда өте жақсы байқалады. Ж.
қойнауында және бетінде болатын барлық процестер эндогендік және экзогендік
болып екіге бөлінеді. Экзогендік процестер бұзушы (үгілу, өзен және мұз
эрозиясы, жел мен жер асты суларының әрекеті, т.б.) және түзуші (құрлықтық
ойыстардың, тау жыныстарының жаралуы) болып ажыратылады. Ж. қыртысына әсер
етуші эндогендік процестердің жиынтығы тектоник. процестер, ал олар
байқалған қабаттар тектоносфера деп аталады. Тектоник. процестер магмалық
әрекеттердің барлық түрлерімен тығыз байланысты. Құрлықтардағы экзогендік
процестер Ж. бетіндегі биіктіктер мен ойпаңдар бойынша анықталады. Ішкі
және сыртқы процестердің өзара байланысы Ж. бедерін қалыптастырады. Ж.
бедерін түзуші факторларға Ж. бетіндегі ауырлық күшінен туатын
гравитациялық процестер, Ж. — Күн — Ай жүйесінің өзара тартылыс күштері де
әсер етеді. Ішкі күштер Ж. бедерінің басты элементтерін түзеді, ал сыртқы
күштер оларды бұзып өзгертеді.
Ж. бетінің басым көпшілігін (70,8%-ін) дүниежүз. мұхит құрайды (361,1 млн.
км2). Мұхиттар мен теңіздерде гидросферадағы 96% су шоғырланған, қалғаны
құрлықтардағы жер асты және жер үсті ағын суларда, тау басындағы қарлар мен
мұздықтарда, шамалы бөлігі ауада және өсімдіктер мен жануарларда
шоғырланған. Ж. бетіндегі судың жалпы көл. 1,4 млрд. км3 деп бағаланады.
Дүниежүзілік мұхит Тынық мұхит, Атлант мұхиты, Үнді мұхиты және Солт.
Мұзды мұхит болып бөлінеді (1-кестені қ.). Оңт. жарты шардың жоғ.
ендігіндегі сулы белдемді Оңтүстік мұхит деп те атайды. Мұхиттардың орташа
тереңд. 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы).
Жер бетінде су біркелкі таралмаған. Ол Солт. жарты шардың 61%-ін, Оңт.
жарты шардың 81%-ін қамтыған. Теңіз ағыстары дүниежүз. мұхит суларын
үздіксіз араластырып отырады. Нәтижесінде мұхиттардағы судың орташа
тұздылығы барлық бөлігінде 35 гл-ге жуық. Мұхиттардың Ж. бетіндегі зат
айналымын және климатты қалыптастырудағы рөлі өте зор.
Құрлықтар теңіз деңгейінен орта есеппен 875 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.