Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық қызметі
Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық қызметі
ЖОСПАРЫ:
Кіріспе 4
Жақып Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі 5
1.1. Саяси өмірбаяны 5
1.2. Қарқаралы оқиғасы және Ж. Ақбаев 11
2. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық қызметі 16
2.1. Ж. Ақбаевтың қазақ мемлекеті мен халқының пайда болу тарихына
көзқарастары 16
2.2. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық көзқарастары 22
Пайдаланылған әдебиеттер 37
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысында Қазақстанның саяси және құқықтық даму тарихында
өзіндік орны бар алаштың бір туар ұлдарының бірі Жақып Ақбаевтың қоғамдық-
саяси және құқықтық қызметтері мен сарабдал ойлары ашып көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық көзқарстары мен қызметін
кешенді түрде ашып көрсету толып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай
міндеттерді шешу көзделді.
1. Ж. Ақбаевтың өмірі мен оның қайраткер ретінде қалыптасуына Санкт-
Петербург университетінің тигізген ықпалын;
2. Ж. Ақбаевтың Қарқаралы оқиғасына көзқарасы мен қатысын;
3. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық көзқарастарын оның ішінде қазақ халқы
мен мемлекеттілігіне және қазақтың неке және отбасы құқығын
талдауға байланысты ой-пікірлерін;
Бітіру жұмыс кіріспе, ІІ бөлім, 4 тарау, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрды. Жұмыста петенция, құйрық-бауыр, қарғы бау,
неке, отбасы, жол, жарғы, төру, объективті құқық, сот т.б. ұғым, түсініктер
қолданылды.
Кіріспе
Қазақтың өткен күндеріне көз тастар болсақ, еліміздің ел болып, етек
жабуына оның жалпы әлемдік өркениетте өзіндік орнын табуына қанша ұлтжанды
ерлеріміз еңбек етті десеңізші. Сондай қазақтың біртуар ұлдарының бірі Ж.
Ақбаев болып табылады. Ж. Ақбаев ХХ ғасырдың басында Қазақстанның қоғамдық-
саяси аренасына шыққан бір топ алаш қайраткерлерінің бірі болып табылады.
Оның сол алмағайып заманда еліне еткен еңбегі мен қызметінің мғнін ашып,
оны дәріптеу Қазақстандықтардың бойында патриоттық сезімді оятуға мүмкіндік
беретін шындық. Сонымен қатар еліміздің тәуелсіздігі мен дербестігін баянды
ету үшін тарих күшінде қалып қойған “ақтаңдақтарды” топтық идеологияның
сұрықсыз саясатынан жұққан шаңнан тазартуымыз қажет. Бұл бүгінде және
болашақта да атқарыла берере еліміздің стратегиялық бағыттарының бірі болып
табылады. Осы қырынан мғселені қарар болсақ, онда біздің бітіру
жұмысымыздың қаншалықты өзекті екендігін аңғару қиындық тудырмайды.
Сонымен қатар бітіру жұмысымыздың тақырыбын осылай таңдаған тағы бір
себебіміз, Ж. Ақбаев ғуел бастан-ақ қазақтың ұлт-азаттық қозғалысының ел
таныған жетекшілерінің қатарында болды.
Бүкіл ғұмырын туған халқының тәуелсіздігіне арнаған, барша-күш
жігерін осы мақсатқа жұмсаған, алаш үшін жанын пида еткен қазақ елінің
біртуар қайраткері ретінде танылды. Бітіру жұмысында біз Ж. Ақбаевтың
қоғамдық-саяси және құқықтық қызметі мен көзқарастарын ашып көрсетуді
мақсат етіп отырмыз. Бұл мақсатқа жету жолында біз мынандай міндеттерді
шешуді өзімізге жүктедік:
Біріншіден, Жақып Ақбаевтың өмірі мен өскен ортасын және Ресейдегі
іргелі оқу орындарының біріне саналатын Санкт-Петербург университетінің
болашақ қайраткердің көзқарасының қалыптасуына ықпалын;
Екіншіден, оның Қарқаралы оқиғасына қатысын және көзқарасын
көрсетуді;
Үшіншіден, Ж. Ақбаевтың құқықтық көзқарастарын, оның қазақ халқы мен
мемлекеттілігі туралы ойларын сарылау болып табылады;
Бітіру жұмысын жазу барысында біз Қазақстандық белгілі заңгер
ғылымдар С. Зимановтың; Ғ. Сапарғалиевтің; З. Кенжалиевтің; М. Құл-
Мұхамедтің; тарихшылар: М. Қозыбаевтың; К. Нұрпейсовтің т.б. еңбектеріне
арқа сүйедік және методологиялық бағдар тұттық.
Бітіру жұмысы тақырыптың логикалық құрылымын сақтайтын ІІ бөлімге, 4
тарауға бөлінген және кіріспе, қорытынды, пайдаланылған ғдебиеттер
тізімінен тұрады.
Жақып Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі
1.1. Саяси өмірбаяны
Жақып ақбаев 1876 жылы 7 қараша күні Қарқаралы оязының Берқара
ауданындағы №3 ауылда, Төңіректес алқабында туған. Қарқаралылық Батталғазы
ақсақалдың айтуы бойынша Ақбай ғулетінің генеалогиялық тізбегі төмендегідей
болып келеді: “Жақаңның ұлы атасы – Жарас. Жарастан Киікбай туады. Ал
Киікбайдан жеті ұл туған. Олар: Едіге, Естемес, Есқұлы, Байқұлы, Құдабай,
Қисықаяқ, Болатқожа. Құдабайдан Жандерке туған. жандеркеден Ақбай,
Қызылбай, Сырлыбай туады. Ал Жақып Ақбайдан туған” (“Орталық Қазақстан”, 24
тамыз, 1991 жыл). Жақыптың ара-тұра “Жандеркин” деген пайдалануының сыры
атасының атынан келіп шықса керек.
Ақбай әулеті Қарқаралы өңіріне белгілі ауқатты, әлді тұқымдардың бірі
болған. Сондықтан Жақыптың өз қолымен толтырған өмірбаянында ғкесін- кедей,
өзін жалшы ретінде көрсетуі бай біткеннің бәріне тас атылған заманның
ыңғайына қарай жазылған нәрсе ғана деп қараған жөн. Ақбайдың Ыбырай, Мәжит,
жақып, Бек атты төрт ұлы, Шәмшіқамар есімді бір қызы болған.
Міне, осы Ақбайдың үміт еткен үшінші ұлы Жақып 1886 жылы Қарқаралы
қаласындағы орыс-қазақ мектебінің қазақ интернатына беріліп, оны
бітіргеннен кейін Омбы гимназиясына түсті, сонан соң Томск гимназиясына
ауысты. Томск гимназиясы берген кәмелеттік аттестатта Жақып Ақбаевтың омбы
гимназиясында жеті жыл және Томск гимназиясында бір жыл оқығаны айтылып,
оның Томск гимназиясында оқыған барлық уақытында жасалған байқаулар
негізінде мінез-құлқы жалпы өте жақсы болды, сабаққа қатысуы мен дайындалуы
оңды, сондай-ақ жазбаша жұмыстарды орындауы, ұқыптылығы жақсы және білуге
құштарлығы мейлінше жеткіліктің деп атап өтілген.
Жас жақып Томск гимназиясын 1898 жылы бітірді. Ол кезде Томск
Ресейдің ірі ағарту орталықтарының бірі ғана емес, сонымен қатар қазақ
жастары білім алған қала да болды. Осында Жақып гимназия бітірген жылы
кейіннен Алашорда жетекшілерінің бірі болған Әміре айтбакин Томск
университеті медицина факультетінің бірінші курсына түскен еді. Қазан
төңкерісіне дейін (1917) мұндағы жоғары оқу орындарынан кейін белгілі
мемлекет және саяси қайраткерлері, ғалымдар Ысқақ Жақсылықов, Сәлімгерей
Нұралыханов, Асылбек Сейітов, Мұратбек Сейітов, Бөжей мыңғашев, Бейсенбай
Тойсарин, Әлімхан Ермеков білім алды. Томск Жақып Ақбаевты да білім алуын
одан әрі жалғастыруына ынталандырды.
1898 жылы жақып Ақбаев Санкт-Петербург университетінің заң
факультетіне түсті. Ол Ресейдің осындай беделді оқу орнының студенті болған
екінші қазақ еді1. Студенттер саясаипен айналыспауға, қоғамдық ұйымдардың
жасырындарына да, жарияларына да қатыспауға тиіс болатын. Олар бұған қолхат
беретін. Жас Жақып Ақбаев та осындай қолхат берді. Сол қолхаттың мәтіні
міне мынандай:
Төменде қол қойып отырған мен 1898 жылдың 3 қыркүйек күні өзімнің
Императорлық С.-Петербург университетінің студенттері немесе тыңдаушылары
қатарында болу кезімде қандай бір құпия қоғамға кірмеуге осы қолхатты
беріп, әрбір жеке жағдайда ең жақын бастықтардың рұқсаты болмайынша, тіпті
заңда рұқсат етілген қоғамдарға да кірмеуге, сондай-ақ ешқандай да ақша
жинауға атыспауға міндеттенемін; осы уәдемді бұзған жағдайда мен оқу
орнынан дереу шығарылып, өзім рұқсат етілмей жиналған ақшаға қандай да
болсын құқықтан айрылуға тиіспін.
Заң факультетінің студенті Жақып Ақбаев. Куәлік, билет және
студенттерге арналған ережелерді сақтауға міндеттенуші Жақып Ақбаевң.
Заң факультетінде оқи жүріп, Ж. Ақбаев мынадай курстарды тыңдады: Рим
құқығының тарихы, Рим құқығының догмалары, Орыс құқығының тарихы,
Мемлекеттік құқық, Шіркеу құқығы Полиция құқығы, Саяси экономия, Стаистика,
азаматтық құқық, Сот ісін жүргізу, Сауда құқығы, Қылмыстық құқық, Қаржылық
құқық, Халықаралық құқық, Құқық энциклопедиясы, Құқық филосоиясының тарихы.
Санкт-Петербург университетінің Ақбаев оқуға түскен заң факультеті
сол кезде Л.И. Петражицкий (құқық психологиясы), В. Милютин (орыс
мемлекеттік құқығы), И. Ивановский (дипломатия), К. Неволин, К. Кавелин
(азаматтық құқық), Я. Баршев (орыстың қылмыстық және полициялық құқығы), В.
Спасович (қылмыстық құқық), В. Порошин мен И. Горлов (саяси экономия мен
статистика) және басқалары сияқты аса көрнекті ғалымдармен даңқы шыққан
еді. талантты жас жігіт оқу басталысымен-ақ оқытушылардың назарын аударып,
олар мұның тамаша болашағы бар деп білді. бұған мынадай мысал да айғақ бола
алады: магистрлік диссертация жазатын кезде Жақыптың ғылыми жұмысына
жетекшілік етуге ректордың өзі, қабілетті студентке жылы қарайтын
құқықтанушы профессор А.Х. Гольмстен ықылас білдірді. Оның ғылыми
жетекшілік етуі, ізгілікпен білікті ақылөкеңес беруі Ақбаевтың салиқалы да
іргелі еңбек жазып шығуына игі ықпал етті.
Петербург университетінде Жақып Ақбаев жоғары білім,қамсыз өмір сүру
мен қоғамда құрметтелуге кепілдік берген беделді мамандық алып қана қойған
жоқ. Лекциялардан және алдыңғы қатарлы профессорлармен тікелей қарым-
қатынас жасаудан ол ізгі мақсатқа заңсыз амалдармен қол жеткізуі мүмкін
емес деген басты қорытынды шығарды. патша өкіметі мен оның отаршылдық
саясатына кәміл сеніммен қарсы болған жақып сонымен бірге әрқашанда
қантөгіс және жай адамдарға қайғы-қасірет әкелетін революциялық зорлық-
зомбылықты әсте де жақтаған емес. Сондықтан ол тіпті ең өткір мәселелерді
де өркениетті жолмен, жүйенің кеселдерін ашық сынау, әшкерелеу, құқылық
негізде іс-қимыл жасау жолымен шешу мейлінше қолайлы деп саналады.
Ақбаевтың отаршыл өкімет орындарының жүгенсіздігіне қарсы күресі студенттік
жылдардың өзінде-ақ басталғандықтан мұны атап өту маңызды.
Университетті алтын медальмен тәмәмдап, қазақ халқынан тұңғыш “право
магистрі” деген ғылыми атаққа ие болған Жақып Ақбаев 1903 жылы туған еліне
оралды. Елге оралған соң әкеме ата-анасы, жора-жолдастары “үйлен” деп,
оқыған, мәдениетті, сымбатты жігітке өзіне лайық жар таңдатады. Таңдау сол
кезде Қарқаралыдағы ауқатты татар байларының бірі Халиолла Бекметовтың
бойжетіп отырған сұлу қызы Гүлбахорға түседі. Әкесі арқылы Халиолла байға
кісі жіберіп, сұрау салады. Болашақ қайын атасы қызы көнсе, өзінің қазақ
байымен құда болуға қарсы еместігін білдіреді. Мұны естіген жақыпты бұрын
көрмеген қаланың ерке сұлуы “қазаққа бармаймын” деп қиғылық салыпты. Осы
кезде үйге Халиолла байдың рұқсатымен үстіне су жаңа фрак киіп, алтын
пенснесін жарқылдатып жақып келеді. Көріп, көңілі әбден орныққан анамыз
әуелгі райынан қайтып, келісімін береді”, - деп жазады өз естелігінде
Жақаңның үлкен қызы Аргуния апай әкесінің үйленуі туралы. шындығында
Гүлбахор (ел арасында Жақаңның еркелетіп қойған атымен “Гүлбіш” деп атап
кеткен) жеңгеміз өте көрікті, келісті адам болыпты. Оны Гүлекеңнің жас
кезінде түсіп, әлі күнге дейін сақталған суреттері дәлелдей алады. Кейін
екеуі Омбыдағы сауық кештердің сәні болып, Гүлбахор ең сұлу әйелге
берілетін жүлделерді алып отырған.
Жақып Ақбаев өмірбаянының келесі жолдарында: “Мен 1903 жылы 9
маусымда (ескі санақ бойынша – 27 мамыр) Санкт-Петербург университетінің
заң факультетін бітіріп шықтым. 1903 жылы күзде Омбы сот палатасына
қызметке тұрып, 1904 жылдан бастап палатаның хатшысы болып істедім. 1905
жылдың тамызынан бастап Омбы қаласындағы 2-учаскенің мировой судьясы
қызметін атқардым”, - делінген.
1903 жылдың күзінде Ж. Ақбаев Омбы сот палатасына қызметке кіріп,
онда палата хатшысы болып істеді. Ал 1905 жылғы тамыздан бастап Ж. Ақбаев
Омбы қаласындағы 2-учаскенің бітістіруші судьясының міндетін атқарушы
болып тағайындалды. Омбы Қазақстанның кең көлемді аймағы – Дала генерал-
губернаторлығының орталығы болатын. Ресейдің орталығында басталған
революциялық қозғалыс Омбыға, айтар болсақ, азды-көпті ірі елді мекендерге
дейін де жеткен еді. Ал Ақбаев болса қызмет парызы бойынша өзінің саяси
көзқарастарын жалпы жұртқа көрсетуден тартынуға тиіс болды. Мұның өзі
Ақбаевтың азаттық қозғалысында кездейсоқ жолбике болмағанын және сол кезге
қарай-ақ өзінің берік саяси көзқарастары мен идеялары бар озық ойлы
қоғамдық қайраткер болып қалыптасқанын көрсетеді. Ж. Ақбаев өзінің “Қысқаша
өмірбаянында” бұл туралы былай деп жазады: “1905 жылғы қазан-қараша
айларында Омбы қаласындағы үкіметке қарсы митингілерде самодержавиені
құлату қажеттігі туралы сөздер сөйлеуіме байланысты мен сот ведомствосынан
кеттім. Кезеңнің қоғамдық-саяси ағымы туғызған сезімдік серпіннің,
буырқанған шабыт пен ынта-жігердің күшімен мен жаржы-уағызшылар қатарына
қосылдым”.
1908 жылдан Жақып Ақбаевтың өмірінде азап пен жоқшылыққа толы кезең
басталды. Сол жылғы 29 қарашада Дала генерал-губернаторлығы кеңесінің құпия
бөлімінде оған арнаулы іс ашылып, ол 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін
жүргізілді деуге болады. Бұл іс (“құпия” деген белгі соғылған) ерекше
тапсырмалар жөніндегі шенеунік Симоновтың 6 беттік хабарламасымен ашылған,
ол хабарламаны Семей губернаторы Тройницкий 1908 жылғы 17 қарашада Дала
генерал-губернаторының атына жолдаған еді. Хабарламада Ж. Ақбаевтың Санкт-
Петербург университетін бітірген күнінен бастап барлық “қылмыстары мен
күнәлары”, соның ішінде патша-ағзамға “тіл тигізіп”, сол үшін сотталғаны да
тәптіштеп тізіп келтірілген. А. Тройницкий хабарламаны да тәптіштеп тізіп
келтірілген. А. Тройницкий хабарламасының әрбір жолынан Ж. Ақбаев өте
қауіпті және дөрекі, байырғы тұрғындардан қолдау тауып, сүйіспеншілігіне
бөленген, олардың ақыл-ойында бүлік, әкімшілік пен өкімет орындарының
алаңдаушылығы мен мазасызданғандығын туғызады деген ой көктей өтеді. Атап
айтқанда, хабарламаның Ақбаевтың үш жыл бойы жазасыз өтуі дала халқының
көз алдында өкімет әлсіздігінің күмәнсіз белгісі болып көріндің деген
сияқты жолдары көп нәрсені аңғартады. Ақбаевтың ісінде оның әрбір басқан
қадамы қадағаланып отырған, мысалы, оның Баянауыл почтасы арқылы Ә.
Бөкейхановқа ақша аударғаны айтылып, ал соңғысы Выборг үндеуіне қол қойған
“қылмыскер” делінген. Шынында да, Омбы мен Қарқаралыда болған кезінде Ж.
Ақбаев Әлихан Бөкейхановпен және Ахмет Байтұрсыновпен өте жақын, достық
қатынас жасаған еді. Бұл туралы архивтерде сақталған деректер бар. Істе Ж.
Ақбаевтың Санкт-Петербург университетінің профессоры Петражицкийге хатында
“Қазақ халқы қолына қару алып күресуге әзір” деп жазғаны да хабарланған.
Тройницкий жолдаған хабарлама Ж. Ақбаевтың өмірінде қатерлі рөл атқарды, ол
генерал-губернаторға мынадай өтінішпен аяқталған: “Жоғары мәртебелім,
Мемлекеттік тәртіп пен қоғамдық тыныштықты сақтау жөніндегі шаралар туралы
ережені” 33,34 және 36-баптары негізінде Ақбаевты сібірдің алыс
губерниялары мен облыстарының біріне полицияның жария бақылауымен 5 жылға
жер аудару туралы Ішкі істер министрімен байланыс жасау керек”.
Академик С. Зиманов Ж. Ақбаевтың сол кезеңдегі қоғамдық-саяси
қызметіне былай деп лайықты бағасын берді: “Деятельность Акпаева в этот
период, во-первых, была высшей ступенью на которую мог подняться только
деятель передовой мысли, живший в казахском обществе в начале ХХ века. Во-
вторых, его агитации в массах была революционной работой действовавшего в
одиночку человека, добивавшегося временного успеха”1
Қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолында Ж. Ақбаев, А.
Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов жүргізген күрес әдістерінде ортақ
нәрсе көп болатын. Олардың бәрі туған өлкесінің тәуелсіздігіне большевиктер
сияқты күш қолдану құралдарымен, қантөгіс арқылы емес, заңды,
конституциялық жолмен, халықтың ұлттық сана-сезімін ояту жолындағы саяси
күрес арқылы жетуді жақтады.
Жақыптың тағдырында одан кейін болған тартысқа толы өзгерістер туралы
А. Жақыпова мен Ғ. Сапарғалиев былай деп жазады: “В феврале 1910 г.
Министерство внутренних дел вынесло постановление о воспрещении Акпаеву,
жительства в пределах Семиречинской и Тургайской областей опять на два
года. Я. Акпаев поселяется в Караганде”2. Бұл мәліметтерді нақтылаған
кезімізде біз ғалымдар сілтеме жасаған архив деректемелерінде жүгіндік. Л.
А. Фалькевичтің 1907-1918 жылдардағы Қарағандыдағы революциялық оқиғалар
туралы бұрынғы Партия тарихы институтының архивінде сақталған
естеліктерінде былай делінген: “1911 жылы рудникке Қарқарыладан Ақбаев
(кейіннен алашордашыл), келді. Ол қазақтар арасында зор жұмыс жүргізді,
сөйтіп ол Спасск мен Қарағандыда барлық қазақ жұмысшыларының үш күндік
ереуілін ұйымдастыра білді. Қазақтар жұмысқа шықпады, полиция оларды
жеркепелерден шығара бастады, олар киіз үйлерге кетті”. Қарт
революционердің бұл хабарына мынадай себептермен сену қиын. Біріншіден,
Ақбаевтың әр қадамын қадағалап отырған полиция архивтерінде Л. А. Фалькевич
суреттеген оқиғалар туралы материалдар (рапорттар, хабарламалар, шағымдар
және т.б.) жоқ. Екіншіден, Жақыптың ауыр науқас анасына баруына рұқсат
етпеген полиция оның жұмысшылар шоғырланған Қарағандыға баруына жол беруі
екіталай. Үшіншіден, естеліктер көп жыл өткен соң жазылған, автордың,
әлбетте, қателесуі, ұмытып қалуы мүмкін. Төртіншіден, “Айқапта” жарияланған
мақаласында Ж. Ақбаев өзінің 1911 жылы абақтыда қамауда отырғанын жазады.
1917 жылғы наурыз айында Қарқаралы уездік комитеті Ж. Ақбаевты ақтау
ұсынылған қаулы қабылдайды. Онда Жақып Ақбаевтың көп жылдық қызметіне
лайықты баға берілген. Ол амалсыздан босатылған. Соның ізінше оған тағы да
“саяси сенімсіз” деген айып тағылды. Осыған байланысты оның өмірбаянын тағы
бір үзінді келтірейік. “1917 жылдың қаңтар-ақпан айларында бес жылға Якут
облысына жер аудару туралы мәселе көтерілді. Мен бұл сапарға шындап
әзірлендім, бірақ мені Якутияның түрмелеріне ұзақ уақыт этаппен айдалудан
ақпан революциясы құтқарды. Бірақ оның есесіне 1917 жылғы наурыздың аяғында
комиссар (Уақытша үкіметтің) Вайсер мені қазақтар арасында жаңа саяси
ұрандар: халық билігі, автономия, республика ұрандарын бірінші болып
ұсынғаным үшін қамауға алып, орыс казактарымен Семейге жөнелттің.
Сөйтіп тағы да түрмеге бұл жолы Ақбаевқа Алаш буржуазиялық-ұлтшылдық
партиясында және “Алашорда” үкіметінде болғаны айып етіп тағылды. Бұл
Қазақстандығы қанқұйлы саяси жазалаулардың басы болатын. Ж. Ақбаев кеңес
түрмесінің сұмдық жағдайларында екі жыл отырып, еркіндікке титықтап, өте
қалжырап шықты. Қол қусырып қарап отыруға дағдыланбаған Ақбаев денсаулығын
сәл жақсартып алған соң 1925 жылы Семейге келіп, губерниялық атқару
комитетінде, халық сотында әр түрлі қызметтерде істей бастайды. 1926 жылдың
шілдесінен 1927 жылғы 13 желтоқсанға дейін ол Семей губерниялық соты
жанындағы адвокаттар алқасы мүшесінің міндетін атқарады. Бейнелеп жүзуге
салу деген сөз еді. Әрине, “Алашорда” үкіметінің бұрынғы бас прокуроры,
ғұлама ғалым, жоғары класты маман шала сауатты кеңестік шенеунік-
сымақтардың қарамағында қызмет ету қорлығына қатты күйінгенді.
Солтүстіктің ылғал әрі салқын климаты жағдайында Ж. Ақбаевтың
патшалық Ресей түрмелері мен айдауында-ақ әлсіреген денсаулығы мүлде
нашарлап кетті. Айдаудағы адамның өлім халіне жеткенін білген түрмешілер
рақым білдіріп, 1934 жылы оған емделу үшін Алматыға келуіне рұқсат етті.
Осында келген соң бірсыпыра уақыт өткеннен кейін Ж. Ақбаев мәңгілікке көз
жұмды. Оның қайтыс болған күні – 1934 жылғы 4 шілде.
1.2. Қарқаралы оқиғасы және Ж. Ақбаев
Сот қызметкері болып жүрген кезінде Ж. Ақбаев Патша манифесі
жарияланғаннан кейін, 1905 жылғы қазан айында Омбы қаласында болған
оқиғаларға белсене қатысты. Біріншіден, Ж. Ақбаев демонстрацияларға
қатысып, митингілерде сөз сөйледі, ал екіншіден, ол баспасөз беттерінде
әшкерелейтін мақалалар жариялады. Омбы қаласындағы казак алаңындағы
митингіде әр түрлі революциялық және басқа да қоғамдық ұйымдардың өкілдері
патша манифесін түрліше бағалады. Социал-демократтар адамдарды патша
өкіметіне қарсы қарулы күреске, жаппай ереуіл жасауға шақырды. Осы
митингіде Ж. Ақбаев жалынды сөз сөйледі. Ол революциялық қозғалыстың
қысымымен патшаның манифест шығаруға мәжбүр болғаны, саяси күрес түрде
шыққаны жайында айтты. Сот өкілінің сөз сөйлеуі адамдардың ой-пиғылына игі
ықпал жасады. Сонымен бірге жергілікті әкімшілік Ж. Ақбаевтың саяси
белседілігіне мейлінше теріс көзқараста болды. Алайда Ж. Ақбаев патшаға
қарсы әрекетінің өзіне теріс зардаптарын тигізуі мүмкін екенінен қорықпай,
өмір сүріп отырған тәртіптерге ашық қарсы шыға бастады. Ақбаев патша
самодержавиесі деген полициялық мемлекет, Ресейде әкімшілікке қарағанда
жандармдар маңыздырақ, сот пен заңның өзі және бүкіл Ресей жандармдармен
күштің деп ашық жазды. “Миллион халықты езгіге салу, патша әкімшілігі
шенділерінің озбырлығы мен қиянатшылдығы, сондай-ақ патшалық режимнің орыс-
жапон соғысында жеңіліс табуы, - деп жазды Ж. Ақбаев,- орыс жұмысшылары мен
шаруаларының санасын оятты және ақыл-ойдың өзіне саяси және азаматтық
құқықтарды жеңіп алуға бағытталған жаппай қозуын бастап берді. Біз: үкімет
тізе бүгуге және 1904 жылғы 11 тамызда, 1905 жылғы 5 тамызда, 1905 жылғы 17
қазанда алуан түрлі заң құжаттарын қабылдауға мәжбүр болды деп мақтанышпен
мәлімдейміз”.
Патша самодержавиесін ол “қаратүнек-рух” деп атады және өз пікірінше,
ол жартылай табытта жатыр, бірақ жанталаса қарсылық жасауда. “Міне осы
“қаратүнек-рух” қазіргі уақытта жарықпен өліспей беріспейтін күрес
жүргізіп, соңғысына “жарықтың” “қаратүнекке”, былық пен кеселге құрметтемей
қарайтын көзқарасы, “жарықтың” азаттық, теңдік және туысқандық құрметіне
шырқаған асқақ әні үшін алуан түрлі айып тағуда”. Ж. Ақбаев “қаратүнек” пен
“жауыз рух” жартастан түпсіз тұңғиыққа құлап түседі де, Ресей халқы дүниеге
қайта келіп, ол адамгершілік жағынан жаңғырады деген сенім білдірді. Патша
өкіметіне қарсы күрсетің аяусыз болатынын және бостандық жолында
күресушілерден батылдық пен жанқиярлықты талап ететінін айқын түсіне
отырып, ол осы бір қасиетті іс үшін тіпті өлім жазасына, каторгалық жұмысқа
баруға да әзір екенін білдірді. Ол “заңдылық және полицейлік озбырлықты
ауыздықтау үшін камераны жауып, бостандық жолындағы күрсете төгілген халық
қанының нышаны болып табылатын қызыл жалауды бірінші болып көтеріп жүруге”,
- деп жазды1.
Кейбіреулер азаттық қозғалысына жеке басының пайдасын көздеген
пікірлермен және популистік мақсаттармен қосылды. Бұл қозғалыс
саябырлағаннан кейін мұндай адамдар одан дереу тайқып шығып, саяси аренадан
ғайып болды. Ал Ж. Ақбаев болса, оның өзі айтып жазғанындай, қайғылы
зардаптарынан шынында да қорықпай, патшалық режимге қарсы күрес жолына
біржола түсіп, бірде-бір рет жастық пен жасқаншықтың көрсетпей, ақырына
дейін осы жолдан таймады.
Енді Семей губернаторына сөз берейік. Ол Дала генерал-губернаторына
өзінің 1908 жылғы қарашадағы құпия рапортында 1905 жылғы 15 қарашада
Қарқаралы қаласында алаңға жиналған халыққа уезд бастығы Оссовскийдің Ұлы
мәртебелінің 17 қазандағы Манифесін жариялағандығын жазған. “Манифесті оқу
кезінде сөз сөйлеген шешендер арасында... Жақып Мырза Ақбаев негізінен
қырғыздар мен татарлардан тұрған тобырды ендігі жерде шаруа уезд бастықтары
керек емес, олардың талаптарын орындамау керек деп сендірді; егер олар
далаға келсе, оларға көлік бермей, жаяу қуылып жіберілсін, ал егер қазақ
шабармен келсе, оған суық су құйылсын, ал егер орыс старжингі келсе, оны
сабау немесе піштіріп жіберу керек. Бұрын қырғыздарды орыстар билеп келді,
ал енді орыстарды қырғыздар билейтін болады, - деді Ақбаев. – Манифестің
мағынасын түсіндіре келіп, Ақбаев Император Ағзамның қасиетті жеке басына
дөрекілікпен тіл тигізуге дейін барды, сөйтіп: “Патша қазірдің өзінде-ақ
патша емес, қайта біздің құлымыз, бостандықты патша өз еркімен берген жоқ,
одан күшпен тартып алынды” деген сөздер айтты .
Патша әкімшілігі Ж. Ақбаевтың саяси әрекеттерін елеусіз қалдыра
алмады. Оған бірнеше қылмыс жасады деп тағылған айыптар мынадай: 1. Үкімет
рұқсат етпеген демонстрацияларға қатысу. 2. Жандарм басқармасы мен
прокуратура органдарына қарсы шығу. 3. “Меңгерушілдік” деп атап Омбы қала
басшысын қорлау. 4. 1905 жылдың жазында үндеухат тарату.
Әлбетте, мұндай айыптар тағылғаннан кейін Ж. Ақбаев судья қызметінде
қала алмайтын еді. Омбы сот палатасы мүшелерінің 1905 жылғы 29 қазандағы
жалпы жиналысының Ж. Ақбаев үкімет талаптарына сай келмейді деп мемлекеттік
қызметтен босатылды. Заң факультетін бітіргеннен кейін Ж. Ақбаев екі жылдай
уақыт бойы сот әділдігі органдарында жұмыс істеп, тіпті құқық қорғау
органдарының өз ішінде де жасалып жатқан озбырлық пен заңсыздықты көзімен
көрген еді. Енді ол үшін мемлекеттік органдардың есігі мүлде жабылды.
Алдын ала тергеу көрінеу сыңаржақты түрде және іс жүргізу нормаларын
өрескел бұза отырып жүргізілді. Патша өкіметі үшін қауіпті де зиянды
адамның сазайын тарттыруға асықты. Демонстрацияларға қатыспаған және Ж.
Ақбаевтың сөзін есітпеген, сондықтан оның не істегенін дғл білмейтін жалған
куәлік беретін адамдар куә етіп тартылды. Ж. Ақбаевқа отаршылдардың
көзқарасы тұрғысынан пайдала ұлтаралық араздықты қоздыру жөнінде айып
тақпақшы болды, алайда оның да күлі көкке ұшты.
1906 жылдың тамызында Омбы сот палатасының көшпелі сессиясы
Қарқаралыда Ж. Ақбаевқа қарсы қылмыстық істі қарады. Ақбаевты сотта белгілі
саяси жер аударылған халықшыл Н. Коншин қорғады. Коншиннің қазақ Ж.
Ақбаевтың қорғаушысы болуының өзі-ақ алдыңғы қатарлы орыс қайраткерлерінің
Ж. Ақбаев ұлтшыл емес, оның орын алып отырған режимге қарсы екенін жақсы
білетіндігін дәлелдеді. Н. Коншин Ж. Ақбаевқа тағылған барлық айыптардың
негізсіздігін дәлелдеді.
Ал Ақбаевтың өзі біліктілігі жоғары заңгер және практик ретінде
тергеу жүргізу әдістерін жақсы білетін. Сотта сөйлеген сөздерінде ол патша
манифесіне қарамастан, жергілікті әкімшіліктің демократиялық қозғалыстың
кез келген көрінісіне қарсы жазалау шараларын қолдануды қалай жалғастырып
отырғанына нақты мысалдар келтірді. Ол өзіне тағылған барлық айыптардың
негізсіз екенін көрсетті. Ол Манифесті, оның қабылдану себептерін және оның
(Манифестің) жүзеге асырылмайтынын түсіндірді.
Ж. Ақбаев өзін ұлтаралық араздыққа шақырды деп аийыптаудың негізсіз
және орынсыз екенін дәлелдеп берді. Қазақ халқы арасында ол мұндай ұрандар
таратқан жоқ. Оның жергілікті әкімшілік шенеуніктеріне қарсы сөйлеген
сөздері жалпы орыстарға қарсы сөйлеген сөз деп есептеліп отыр. Ж. Ақбаев
өзінің қазақтарға да, орыстарға да қысым жасалып отырғаны, көптеген
қазақтар сияқты, өзінің де орыстармен ынтымақтасып, азаттық жолындағы
күресте қаза тапқандарды бәрінің тізе бүгіп еске алғанын көз жеткізе
дәлелдеп берді. Сотта Ж. Ақбаевтың айтқанындай, қазақтар бостандық жолында
жанын пида еткен күрескерлер туралы еш нәрсе білмейтін. Демек, Ж. Ақбаев
сотта өзінің қазақтар мен орыстар арасында араздық тұтатпай, қайта олардың
жақындасуына жәрдемескенін дәлелдеп шықты.
Ж. Ақбаев айыптау куәларының әрқайсысына әшкерелейтін мінездеме
берді. Ол өзіне қарсы айыптауларды қолдаған жалған куәлардың әрқайсысын
әшкерелеп қана қойған жоқ. Бұл олардың, куәлардың, өзінен, Ақбаевтан,
құтылу үшін жалған айыптауларды қолдан жасаған жергілікті әкімшілік,
полиция, жандармерия басшыларының тапсырмаларын орындап отырғанын көрсетті.
¤йткені Ақбаев Манифесті демократиялық тұрғыдан түсіндірді, бостандық
туралы, теңдік туралы, егер Манифест іске асырылса, шенеуніктердің,
полицейлердің озбырлығы тыйылатыны, түрмеге уезд бастықтарының қалауы
бойынша отырғызу мүмкін болмайтыны туралы айтқан еді.
Кейіннен Семей губернаторы Ж. Ақбаев сотының сәтсіздікке ұшырауын
былай деп түсіндірді: “Кейбір жаңылыстырылған және басқаларға айғақ беруден
жалтарған, ішінара бұрынғы уезд бастығы Оссовскийден жеке өш алған, ішінара
Ақбаевты қолдаушылар қорқытқан, ақырында, айыпталған жағдайда қырғыздардан
қорыққан куәлардың келмеуі 1906 жылғы 4 тамызда (Таққа адал адамдарды қатты
қайран қалдырып және ызаландырып) Ақбаевты ақтауға үкім шығарылуына әкеп
соқты. Ақбаевты соттаған Сот Палатасы құрамының Ақбаев айыпталған жағдайда
қырғыздар тарапынан бүлік жасалуы мүмкін деп қорыққанын да айтпай өте
алмаймын”. Сот ешкімнен қорыққан жоқ, айыптау аққа қара жаққандай болды,
оны губернатор жанамалап болса да мойындады.
Сот Қылмыстың жинақтың 103 және 129-баптары (императорға тіл тигізу,
қазіргі құрылысты құлату үшін үгіт жүргізу) және Жазалар туралы жинақтың
274-бабы бойынша мемлекеттік қылмыстар жасады деп айыпталған Ж. Ақбаевты
ақтауға мәжбүр болды.
Ж. Ақбаев ақталғанымен де, оның судья қызметінен біржола қош
айтысуына тура келді. Бірақ оның заң практикасынан қол үзгісі келмеді,
мұның себебі оның қазақтар арасындағы санаулы заңгерлерінің бірі
болғандығынан ғана емес, бұл практика Ж. Ақбаевқа қоғамдық өмірдің қайнаған
ортасында болуына мүмкіндік беретіні еді. Ақтауға үкім шығарылғаннан кейін
Ж. Ақбаев пен Омбы сот палатасының аға төрағасы А.А. Кобылиннің арасында
1906 жылғы 4 тамызда оның содан кейінгі тағдыры туралы әңгіме болған. Бұл
жөнінде Ж. Ақбаев былай деп жазады: “Мені бір адамдық түрмеден босатып,
сонан соң мені Қылмыстық Жинақтың 103-бабының 1-бөлігі мен 129-бап бойынша
айыптау жөнінде ақтауға үкім шығарылғаннан кейін, Омбы Сот Палатасының
бұрынғы аға Төрағасы А.А. Кобылин 1906 жылғы 4 тамызда Қарқаралы қаласында
маған өзім таңдап алған қалада қайтадан судья орнына отыруымды, қоярда-
қоймай ұсынды. Мен оған үзілді-кесілді бас тартып жауап қайтардым. Ақ көңіл
А.А. Кобылин өзінің маған кем дегенде менің адвокатураға кіруімді өз мүддем
үшін ұсынатынын мәлімдеді. Жәбір көрген руластырым-қырғыздардың өтініші
бойынша мен орыс және қырғыз әкімшіліктері тарапынан үнемі жасалып отыратын
қиянаттарға өтініштер мен шағымдар жазуға тиіспін ғой; мен олардан бас
тарта алмаймын және мені бұзақы ретінде сотталушының орындығына қайта
отырғызу үшін осының-ақ жеткілікті. Қаншалықты күйінішті болса да Омбы Сот
Палатасы Қарқаралы қаласындағы екінші әрекеті кезінде маған айыптау үкімін
шығаруға тиіс болады. Сөйтіп, қудалаудан аман қудалаудың бірден-бір жолы –
магистратураға немесе адвокатураға кіру”.
Ж. Ақбаевтың А.А. Кобылинмен әңгімесін Павлодардың уезд бастығы
өзінің Семей губернаторына 1910 жылғы 3 маусымда рапортында біршама басқаша
сипатта береді. Бұл шенеуніктің айтқан пікірлерінің самодержавиені
қорғаушылардың психологиясын анықтауда ерекше мәні болғандықтан, оның
рапортынан ұзақ үзінді келтіру керек болады. “Палата Төрағасының Қарқаралы
Уездік Басқармасындағы әңгімесі Палата мүшесі Любимов пен мен қатысып
отырғанда өтті, ал мен осы әңгіме кезінде қатысып отыруға шақырылған едім.
Егер жаңылыспасам, Палата Төрағасы Ақбаевқа шамамен былай деді: Сіз, Ақбаев
мырза, күтпеген жерден бақытыңызға қарай, ақталып шықтыңыз, бірақ бұл
осындай істен кейін Сіз тағы да мемлекеттік қызметке тұра аласыз деген сөз
емес, енді Сізге сот қызметіне жол жабық, бірден-бір мүмкіндік адвокатураға
бару болар деді. Содан соң Палатаның төрағасы Ақбаевтың өкімет орындарына
бағынуына, өзін сыпайы ұстап, саясаттан, мүлде қол үзуіне ақыл айтты, ал
Ақбаев сөз берді. Палатаның төрағасы Ақбаевқа заң білімін алған адам
ретінде өз руластарын жалақорлықтан, жалған талаптар қоюдан бас тартқызып,
жалпы алғанда оларды заңдылық пен мәдениеттілік жолына бағыттауға кеңес
берді. Сол арада Палатаның Төрағасы ақыл айтып болғаннан кейін мен, егер
рұқсат етсе, қызметке жаңадан келген адам ретінде маған да сөз беруді
сұрап, былай дедім: егер Сізге, Ақбаев мырза, үлкен соттан жылыстап
шығуыңыздың сәті түссе, өзім осында болған кезімде Сізді кішкене соттан
аман қалдырмаймын, ал егер Сіздің көп үміт күтетін жолдасыңыз судья
Кортусов бұл істе маған көмек көрсетпесе, егер Сіз істі талқылау кезінде
мен есіткендерді тағы да айтып, істейтін болсаңыз, ендігі жерде Сіз
әкімшілік жолымен жер аударылудан құтыла алмайсыз”. Бұл зұлымдық уәде
жүзеге асырылды, өйткені ол бүкіл патша әкімшілігінің пікірін білдірген
еді.
Келтірілген пікірге сипатты нәрсе не?
Рапорт әңгіме өткізілгеннен кейін төрт жылдай уақыттан соң жазылған.
Бұл уақыттан соң жазылған. Бұл уақыт ішінде, әрине, маңызды жағдайлардың
естен шығып қалуы мүмкін, мұны автордың өзі де мойындайды. Дегенмен, уезд
бастығы ең маңыздысын бұрмалаған. Атап айтқанда, Ақбаев “күтпеген жерден
бақытына қарай” ақталған сияқты. Патшалық сот тіпті революциялық қозғалыс
саябыр тартқан кезеңнің өзін де режимнің дұшпандарын аяусыз жазалаған еді.
Ал Ақбаев болса, бір емес, бірнеше мемлекеттік қылмыс жөнінде айыпталды.
Егер сот оның тырнақтай кінәсі айғақ тапса, Ж. Ақбаев каторгалық жұмысқа
сотталар еді. Оны танып-білудің тағы бір өте маңызды жағдайы Мынадай: егер
Ақбаев сол кездегі құрылысқа қарсы шығатынын жалғастыратын болса, ол, уезд
бастығы, оны “кішкене соттан” аман қалдырмайды, демек, оның құтыла алмайтын
әкімшілік жолымен жер аудару сияқты жаза бар деген сөз. Жергілікті
әкімшіліктің зор шенділерінің бірі мойындаған бұл сөзге толық сенуге
болады, ал мұны Ж. Ақбаевтың содан кейінгі патша самодержавиесін құлатқанға
дейінгі бүкіл өмірі растап берді.
2. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық қызметі
2.1. Ж. Ақбаевтың қазақ мемлекеті мен халқының пайда болу тарихына
көзқарастары
1927 жылғы 23 қаңтарда Семей мемлекеттік географиялық қоғамының
жиналысында Ж. Ақбаев қазақ халқының шығу тегі туралы тақырыпта баяндама
жасаған. Баяндамасында ол ғылыми әдебиетте аз жазылған көктейісті
мәселелерді кең ауқымда қозғаған. Атап өтуге тұратын бірінші нәрсе – оның
қазақ халқының шығу тегі туралы көптеген әдебиетті зерттеуі. Еңбектің
екінші белгісі – осы кезге дейін кесімді шешімін таппаған проблемалар.
Баяндамаға тән үшінші белгі мынандай: Ж. Ақбаев, тегінде, қазақ
мемлекетінің саяси құқылық жақтарын көрсетуге тырысқан тұңғыш зерттеуші
қазақ. Ол былай тұрсын, Ж. Ақбаев маңызы жағынан саяси-құқылық құбылыстарды
бірінші орынға қояды. Заңгер былай деп жазады: “Тарих-халықтардың мәдени
жағдайына байланысты олардың құқылық-саяси тағдыры туралы ғылым.
Халықтардың өмірінде кейде жекелеген данышпан тұлғалар немесе шағын тайпа
(маңызды рөл) атқарады”. Бұл қағидалар белгілі бір тұжырымдама болып
табылады. Мұнда кем дегенде маңызды үш жәйт бар. Біріншісі-халықтың тарихы
– саяси ұйымның тарихы. Осыны негізге ала отырып, Ж. Ақбаев қазақ
мемлекетінің пайда болу, қалыптасу, даму және ыдырау тарихын қарстырады.
Кейбір тарихшылар қазақтарды император Константин Багрянородный мен ақын
Фирдоуси айтқан “Косогтардың” тікелей ұрпақтары деп атап көрсетеді. Басқа
біреулері қазақтар тарих сахнасына XV ғасырда шыққан деп жазған.
Ж. Ақбаев М. тынышбаевтың орыс, араб, француз, ағылшын сөздері мен
басқа да сөздердің мәнін табуға тырысу сияқты, “қазақ” сөзінің мәнін
іздестіру де пайдасыз деген пікірімен келіседі. айтар болсақ, кейбір
тарихшылар “қазақ” сөзінің мәнін қазіргі күнде де іздестіруге болады және
бұл сұрақтың жауабы қазақ халқының шыққан уақытын анықтауға мүмкіндік
береді-міс деген пікірде. М. тынышбаев сияқты, Ж. Ақбаев та халық атауының
шығу тарихына неғұрлым кең көлемде қарайды. Халық өзіне белгілі бір атау
берілген кезде пайда болмайды. ¤йткені халық әп-сәтте емес, ғасырлар, тіпті
мыңдаған жылдар бойы қалыптасады ғой. бір кеңістікте мекендейтін, бір-
бірімен шектесіп жатқан туыс тайпалардың белгілі бір объективті
жағдайлардың салдарынан бірігуге ұмтылатын уақыты туады. Мұнда да олардың
мәдениетінің, тілінің, психикалық құрылымының жақындығы маңызды рөл
атқарады. Сөйтіп, халықтың саяси-құқылық тағдырына елеулі ықпал ететін
мәдени фактордың маңызын атап көрсетуден Ж. Ақбаев тұжырымдамасының екінші
сипатты белгісі көрінеді. Бұл орайда саяси-құқылық құбылыстар шығуының
психологиялық теориясын жақтаушы, өз ұстазы, психологиялық құқық мектебінің
негізін салушылардың бірі Петражицкийдің ізбасары ретінде Ж. Ақбаев қазақ
халқының тарихындағы психологиялық фактордың маңызын үнемі атап көрсетіп
отырады.
Ж. Ақбаев М. Тынышбаевтың “қазақ” этнонимінің шығуы жөніндегі
пікіріне қосылмайды. Ол “қазақ” сөзін мұқият талдау оның белгілі бір мәні
мен мағынасы туралы тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді деп жазған еді.
Ж. Ақбаевтың пікірінше, тарихи әдебиетте “қазақ” ұғымы “солдат,
әскер, шерік, әскерилер (әскери сословие)” мағынасында қолданылады. Бұған
дәлелге түрлі тарихи құжаттардан үзінділер келтірілді. Атап айтқанда, Қазан
ханы Абдуллатиф ұлы князь Василийге “өз казактарын соғысуға жібермеуге уәде
беретінін жазған; өзбек ханы Ибақ, 1000 “казагымен және Ноғай мырзалары
15000 казагымен Алтын Орда ханы Ахметке шабуыл жасап, оны өлтірген” және
т.т.
Бұл деректерді Ж. Ақбаев М. Тынышбаевтан алған1. Келтірілген
материалдар негізінде Тынышбаев Керей мен Жәнібек хандығының халқы қазақ
деп аталған Жәнібек хандығының халқы қазақ деп аталған деген қорытынды
жасайды. Ол былай тұрсын, Тынышбаев 15-16 ғасырларда “қарапайым татарлар,
Қазан, Қырым татарлары және басқалары әдетте қазақтар деп аталған және олар
өздерін өздері казактар деген”, - деп жазған Вельяминов – Зерновпен
келіседі2. Вельяминов – Зерновтың айтқандарына М. Тынышбаев сын көзбен
қарамаған. “Қазан, Қырымның қарапайым татарлары және басқалар” өздерін
ешқашан да казактар деп атай алмайтын. Егер де олар өздерін “казактар” деп
атаса, бұл факт зерттеушіні сақ болуға тиіс етер еді. ¤йткені халық бір
ғана “қарапайым адмадардан емсе, басқа да әлеуметтік топтардан тұрады ғой.
Егер түрлі жерлерде тұратын қарапайым татарлар өздерін “казактар” деп
атаса, демек, бүкіл халық емес, ортақ белгілері бар белгілі бір топтар
жайында сөз болып отыруы мүмкін. М. Тынышбаевтың бұдан әрі келтірген
мәліметтері белгілі бір қорытынды жасауға сұранып-ақ тұр; әңгіме жалпы
халық туралы емес, жай адамдар туралы емсе, атап айтқанда, жауынгерлер,
әскери сословие туралы болып отыр. Ол былай тұрсын, М. Тынышбаев өзі
келтірген материалдардан ешбір туындамайтын қорытынды жасайды. Ол былай деп
жазады: Келтірілген анықтамаларда Жәнібек үйінің билігіндегі қазақ
хандығының болуымен бірге бұрынғы Алтын Орданың Қырым мен Кавказдан Сібірге
дейінгі барлық халқы казактар деп аталғаның3 анық байқалады.
Ж. Ақбаев Вельяминов–Зерновтың, Тынышбаевтың және басқаларының
көзқарастарынан мүлде басқа, әлдеқайда қисынды, иланымды қорытындылар
жасайды.
Деректі тарихи фактілер келтіре отырып, Ж. Ақбаев мынадай зор маңызды
жағдайды атап көрсетеді: “Әскер және атты әскер ретінде “қазақ” сөзі
Кавказда да, Алтын Ордада да, ¤збекстанда да, Көшімнің Сібір хандығында да,
Қырымда да, Түркияда да қолданылған. Басқаша айтқанда, тарихшы М. тынышбаев
пайымдағандай, халықтың өзі емес, бұрынғы Алтын Орда халықтарының бүкіл
әскер бөлімдері Қырым мен Кавказда, Сібір мен Монғолстанда (Моғолстан -
Жетісу) КАЗАКТАР деп аталған”.
Оның үстіне, Ж. Ақбаев “казактардың жай ғана атты әскер емес, қайта
әскери сословие деп санап, бұған дәлелге бірқатар нақты деректер келтіреді.
Кейбір тарихшылар (Карамзин, Семенов-Тянь-Шанский және басқалар)
черкестерді “казактар” деп атаған. Осы деректерді келітре отырып, Ж. Ақбаев
“бұл арада казактардың (яғни қазақтардың. – М.Қ. – М.) черкестерден
шықпағаны туралы айтудың да керегі жоқ. Черкестер барлық түркі халықтары
мен тайпалары ішінде батылдықтың, ержүректіктің, туралық пен адалдықтың
үлгісі болып табылады; олардың арасынан басқа тайпалармен салыстырғанда
“казактар” деп аталатын айбынды жауынгер-салт аттылар шығуы мүмкін” деген
тұжырымға келеді.
Ж. Ақбаевтың пікірінше, Керей мен Жәнібекте атты әскер-казак
сословиесі болған. Олар қолбасшы Қобланды (қыпшақ) бидің қолбасшы
Дайырқожаны (арғын) өлтіргені үшін өз жақтастарымен және таңдаулы атты
әскерлері – казактарымен бірге Өзбекстаннан Жетісуға барып, онда “Шағатай
ұрпақтарының егеменді Моғолстан мемлекетінің (ұлысының) қамқорлығымен 1456
жылы Балқаш көлінің маңындағы Хантауда үлестік автономиялы мемлекет құрдың
Ж. Ақбаевтың пікірінше, Кереймен және Жәнібекпен бірге “оларға жақын және
адал жауынгерлер ғана дала кезіп көшудің” тар жол, тайғақ кешуінен өткен.
Соңғылары алғашқы туған жері – Отаны (Сарай хандығы) сияқты, екінші
Отанынан (¤збекстаннан) да кетіп, әр түрлі сезімдермен: хандарына адал
берілгендік, жауынгерлік ерлік сезімдерімен, сол кезде толассыз көшіп-қонып
жүретін қайсар да қызба қанды Алтын Орда ұлдарының өзін-өзі сақтау
сезімдерімен: хандарына адал берілгендік, жауынгерлік ерлік сезімдерімен,
сол кезде толассыз көшіп-қонып жүретін қайсар да қызба қанды Алтын Орда
ұлдарының өзін-өзі сақтау сезімдерімен, мінез-дағдысымен өз хандарының
ізіне еріп, бұрынғы Алтын Орданың барлық түкпірлерін өз отаны деп санады”.
Ж. Ақбаевтың баяндамасынан алынған жоғарыдағы үзіндіге мынадай екі
жағдай тән: 1. Жәнібекпен және Кереймен бірге Жетісуға тек жауынгерлер,
басқаша айтқанда, казактар, яғни атты әскер келген. Олардың неліктен
казактар деп аталғаны осыдан-ақ түсінікті. Кейіннен нақ Жәнібек пен Керей
келіп қоныстанған жер жаңа саяси бірлестік құрылған орталыққа айналды. ¤те
қызықтысы, біріншіден, осы бірлестіктің негізін казактар, яғни әскери
сословие қалағанына, екіншіден, оларды басқа жерлерден келген казактар да
қолдағанына, алғаш рет болуы мүмкін, Ж. Ақбаев назар аударған. ¤з
тұжырымдамасын дәлелдеу үшін Ж. Ақбаев өзіне дейін де мәлім болғанымен, нақ
осылайша түсіндірілмеген нақты материалдар келтіреді. Керей мен Жәнібектің
“автономиялы” (дұрысырақ айтқанда, вассалдық) хандығының халқы бастапқыда
әскери сословие–казактардан тұрған. Содан соң бұл хандыққа ¤збек ұлысынан
адамдар келе бастайды. 2. Ж. Ақбаев әскери сосоловие–казактардың Керей мен
Жәнібекке еруін, бір жағынан, психологиялық теория тұрғысынан түсіндіреді.
Бұл – жауынгер-казктардың ежелден орныққан дәстүрлі нормаларға бағынуынан
көрінетін “категориялық императивті” салт. Петражицкийдің психологиялық
теориясын жақтаушы болған Ж. Ақбаев бастапқыда Жетісуға Кереймен және
Жәнібекпен бірге тек жауынгерлер ғана келгенін нақ осы психологиялық
фактормен түсіндіреді. Біздің пікірімізше, Ж. Ақбаев “категориялық
императив” ұғымымен шектелмейді, психологиялық фактор шеңберін бұрынғыдан
да кеңейте түседі. Алтын Орда ыдырап кеткенімен де, бір кезде құдыретті
мемлекеттің әскери тірегі болған казактар өздерін пұрсаттылықтары мен
дербестіктерінен айырылғысы келмеген тәуелсіз сословие деп сезіне берді. Ж.
Ақбаевтың атап көрсеткеніндей, Керей мен Жәнібектің жетісуға кетуіне де
“сол кезде толассыз көшіп-қонып жүретін қайсар да қызба қанды Алтын Орда
ұлдарының өзін-өзі сақтау сезімдері, мінез-дағдысы психологиялық негіз
болған. Жоғарыда атап өтелгеніндей, содан соң, өздерінің саяси ұйымын
құрғаннан кейін, оларға түрлі тайпаларға жататын жай халық келіп қосыла
бастаған. Казактарға қосылған жай сословие адамдары да “казак” деп аталды.
Ж. Ақбаев мұны да психологиялық тұрғыдан түсіндіреді. “Қарсылық білдіруші
еріктілер”, “еркін”, “қызба қанды” деген және басқа сөздердің “казак”
есімімен байланыстырылуы, - деп жазады Ж. Ақбаев, - психологиялық жағынан
әбден түсінікті; жаңа ұлыс халқының “казактар” деп атала бастағаны да әбден
түсінікті, өйткені бастапқыда барлық халық әскери адамдар мен казак
кавалериясынан (атты әскерлерден) тұрған”.
Сонымен, Керей мен Жәнібек хандығының әскери-саяси бірлестік ретінде
құрылғанына, оның әлеуметтік негізі белгілі бір этникалық топ емес, қайта
казактардың әскери сословиесі болғанына тарихи әдебиетте Ж. Ақбаев бірінші
болып назар аударды деуге біздің толық негізіміз бар. Тек белгілі бір уақыт
өткеннен кейін, осы саяси бірлестікке басқа ұлыстардан жай халықтың келіп
қосылып, оның жер аумағының кеңеюіне қарай ол мемлекетке айналған да, халқы
казактар деп атала бастаған, сөйтіп ол енді әскери-саяси емес, этникалық
мән алды. Бұл үрдіске барлық тайпалардың түркі тегінен шығуы себепші болды.
Әлбетте, халықтың қалыптасу үрдісі бірнеше ұрпақ өмірі бойы жүріп жатты.
Әскери-саяси бірлестікті құрған әскери сословиеге өзбектер деп аталатын жай
халық келіп қосыла бастағандықтан, бастапқыда оның халқы өзбек-қазақтар деп
аталды. Мұны “Тарих-и-Рашидиде” Мұхаммед Хайдар растайды. Ол былай дейді:
Ол кезде Дешті Қыпшақта Әбілқайыр хан билік ететін. ол жошыдан тараған
сұлтандарды көп мазалады. Жәнібек хан мен Керей хан одан Моғолстанға қашып
келді. Моғолстан ханы Есен-Бұға жылы қарсы алып, оларға Моғолстанның
батысындағы шет аймақ болып табылатын Шу және Қозыбасы өңірін берді. Сол
жерге олар қоныстанып өмір сүріп жатқан кезде, Әбілхайыр хан өлгеннен
кейін, өзбек ұлысы ыдырай бастады; (онда) үлкен талас-тартыс басталды. Көп
бөлігі (оның бодандарының) Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті, сөйтіп,
олардың маңындағылар (жиналғандар) саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАРЫ:
Кіріспе 4
Жақып Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі 5
1.1. Саяси өмірбаяны 5
1.2. Қарқаралы оқиғасы және Ж. Ақбаев 11
2. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық қызметі 16
2.1. Ж. Ақбаевтың қазақ мемлекеті мен халқының пайда болу тарихына
көзқарастары 16
2.2. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық көзқарастары 22
Пайдаланылған әдебиеттер 37
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысында Қазақстанның саяси және құқықтық даму тарихында
өзіндік орны бар алаштың бір туар ұлдарының бірі Жақып Ақбаевтың қоғамдық-
саяси және құқықтық қызметтері мен сарабдал ойлары ашып көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық көзқарстары мен қызметін
кешенді түрде ашып көрсету толып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай
міндеттерді шешу көзделді.
1. Ж. Ақбаевтың өмірі мен оның қайраткер ретінде қалыптасуына Санкт-
Петербург университетінің тигізген ықпалын;
2. Ж. Ақбаевтың Қарқаралы оқиғасына көзқарасы мен қатысын;
3. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық көзқарастарын оның ішінде қазақ халқы
мен мемлекеттілігіне және қазақтың неке және отбасы құқығын
талдауға байланысты ой-пікірлерін;
Бітіру жұмыс кіріспе, ІІ бөлім, 4 тарау, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрды. Жұмыста петенция, құйрық-бауыр, қарғы бау,
неке, отбасы, жол, жарғы, төру, объективті құқық, сот т.б. ұғым, түсініктер
қолданылды.
Кіріспе
Қазақтың өткен күндеріне көз тастар болсақ, еліміздің ел болып, етек
жабуына оның жалпы әлемдік өркениетте өзіндік орнын табуына қанша ұлтжанды
ерлеріміз еңбек етті десеңізші. Сондай қазақтың біртуар ұлдарының бірі Ж.
Ақбаев болып табылады. Ж. Ақбаев ХХ ғасырдың басында Қазақстанның қоғамдық-
саяси аренасына шыққан бір топ алаш қайраткерлерінің бірі болып табылады.
Оның сол алмағайып заманда еліне еткен еңбегі мен қызметінің мғнін ашып,
оны дәріптеу Қазақстандықтардың бойында патриоттық сезімді оятуға мүмкіндік
беретін шындық. Сонымен қатар еліміздің тәуелсіздігі мен дербестігін баянды
ету үшін тарих күшінде қалып қойған “ақтаңдақтарды” топтық идеологияның
сұрықсыз саясатынан жұққан шаңнан тазартуымыз қажет. Бұл бүгінде және
болашақта да атқарыла берере еліміздің стратегиялық бағыттарының бірі болып
табылады. Осы қырынан мғселені қарар болсақ, онда біздің бітіру
жұмысымыздың қаншалықты өзекті екендігін аңғару қиындық тудырмайды.
Сонымен қатар бітіру жұмысымыздың тақырыбын осылай таңдаған тағы бір
себебіміз, Ж. Ақбаев ғуел бастан-ақ қазақтың ұлт-азаттық қозғалысының ел
таныған жетекшілерінің қатарында болды.
Бүкіл ғұмырын туған халқының тәуелсіздігіне арнаған, барша-күш
жігерін осы мақсатқа жұмсаған, алаш үшін жанын пида еткен қазақ елінің
біртуар қайраткері ретінде танылды. Бітіру жұмысында біз Ж. Ақбаевтың
қоғамдық-саяси және құқықтық қызметі мен көзқарастарын ашып көрсетуді
мақсат етіп отырмыз. Бұл мақсатқа жету жолында біз мынандай міндеттерді
шешуді өзімізге жүктедік:
Біріншіден, Жақып Ақбаевтың өмірі мен өскен ортасын және Ресейдегі
іргелі оқу орындарының біріне саналатын Санкт-Петербург университетінің
болашақ қайраткердің көзқарасының қалыптасуына ықпалын;
Екіншіден, оның Қарқаралы оқиғасына қатысын және көзқарасын
көрсетуді;
Үшіншіден, Ж. Ақбаевтың құқықтық көзқарастарын, оның қазақ халқы мен
мемлекеттілігі туралы ойларын сарылау болып табылады;
Бітіру жұмысын жазу барысында біз Қазақстандық белгілі заңгер
ғылымдар С. Зимановтың; Ғ. Сапарғалиевтің; З. Кенжалиевтің; М. Құл-
Мұхамедтің; тарихшылар: М. Қозыбаевтың; К. Нұрпейсовтің т.б. еңбектеріне
арқа сүйедік және методологиялық бағдар тұттық.
Бітіру жұмысы тақырыптың логикалық құрылымын сақтайтын ІІ бөлімге, 4
тарауға бөлінген және кіріспе, қорытынды, пайдаланылған ғдебиеттер
тізімінен тұрады.
Жақып Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі
1.1. Саяси өмірбаяны
Жақып ақбаев 1876 жылы 7 қараша күні Қарқаралы оязының Берқара
ауданындағы №3 ауылда, Төңіректес алқабында туған. Қарқаралылық Батталғазы
ақсақалдың айтуы бойынша Ақбай ғулетінің генеалогиялық тізбегі төмендегідей
болып келеді: “Жақаңның ұлы атасы – Жарас. Жарастан Киікбай туады. Ал
Киікбайдан жеті ұл туған. Олар: Едіге, Естемес, Есқұлы, Байқұлы, Құдабай,
Қисықаяқ, Болатқожа. Құдабайдан Жандерке туған. жандеркеден Ақбай,
Қызылбай, Сырлыбай туады. Ал Жақып Ақбайдан туған” (“Орталық Қазақстан”, 24
тамыз, 1991 жыл). Жақыптың ара-тұра “Жандеркин” деген пайдалануының сыры
атасының атынан келіп шықса керек.
Ақбай әулеті Қарқаралы өңіріне белгілі ауқатты, әлді тұқымдардың бірі
болған. Сондықтан Жақыптың өз қолымен толтырған өмірбаянында ғкесін- кедей,
өзін жалшы ретінде көрсетуі бай біткеннің бәріне тас атылған заманның
ыңғайына қарай жазылған нәрсе ғана деп қараған жөн. Ақбайдың Ыбырай, Мәжит,
жақып, Бек атты төрт ұлы, Шәмшіқамар есімді бір қызы болған.
Міне, осы Ақбайдың үміт еткен үшінші ұлы Жақып 1886 жылы Қарқаралы
қаласындағы орыс-қазақ мектебінің қазақ интернатына беріліп, оны
бітіргеннен кейін Омбы гимназиясына түсті, сонан соң Томск гимназиясына
ауысты. Томск гимназиясы берген кәмелеттік аттестатта Жақып Ақбаевтың омбы
гимназиясында жеті жыл және Томск гимназиясында бір жыл оқығаны айтылып,
оның Томск гимназиясында оқыған барлық уақытында жасалған байқаулар
негізінде мінез-құлқы жалпы өте жақсы болды, сабаққа қатысуы мен дайындалуы
оңды, сондай-ақ жазбаша жұмыстарды орындауы, ұқыптылығы жақсы және білуге
құштарлығы мейлінше жеткіліктің деп атап өтілген.
Жас жақып Томск гимназиясын 1898 жылы бітірді. Ол кезде Томск
Ресейдің ірі ағарту орталықтарының бірі ғана емес, сонымен қатар қазақ
жастары білім алған қала да болды. Осында Жақып гимназия бітірген жылы
кейіннен Алашорда жетекшілерінің бірі болған Әміре айтбакин Томск
университеті медицина факультетінің бірінші курсына түскен еді. Қазан
төңкерісіне дейін (1917) мұндағы жоғары оқу орындарынан кейін белгілі
мемлекет және саяси қайраткерлері, ғалымдар Ысқақ Жақсылықов, Сәлімгерей
Нұралыханов, Асылбек Сейітов, Мұратбек Сейітов, Бөжей мыңғашев, Бейсенбай
Тойсарин, Әлімхан Ермеков білім алды. Томск Жақып Ақбаевты да білім алуын
одан әрі жалғастыруына ынталандырды.
1898 жылы жақып Ақбаев Санкт-Петербург университетінің заң
факультетіне түсті. Ол Ресейдің осындай беделді оқу орнының студенті болған
екінші қазақ еді1. Студенттер саясаипен айналыспауға, қоғамдық ұйымдардың
жасырындарына да, жарияларына да қатыспауға тиіс болатын. Олар бұған қолхат
беретін. Жас Жақып Ақбаев та осындай қолхат берді. Сол қолхаттың мәтіні
міне мынандай:
Төменде қол қойып отырған мен 1898 жылдың 3 қыркүйек күні өзімнің
Императорлық С.-Петербург университетінің студенттері немесе тыңдаушылары
қатарында болу кезімде қандай бір құпия қоғамға кірмеуге осы қолхатты
беріп, әрбір жеке жағдайда ең жақын бастықтардың рұқсаты болмайынша, тіпті
заңда рұқсат етілген қоғамдарға да кірмеуге, сондай-ақ ешқандай да ақша
жинауға атыспауға міндеттенемін; осы уәдемді бұзған жағдайда мен оқу
орнынан дереу шығарылып, өзім рұқсат етілмей жиналған ақшаға қандай да
болсын құқықтан айрылуға тиіспін.
Заң факультетінің студенті Жақып Ақбаев. Куәлік, билет және
студенттерге арналған ережелерді сақтауға міндеттенуші Жақып Ақбаевң.
Заң факультетінде оқи жүріп, Ж. Ақбаев мынадай курстарды тыңдады: Рим
құқығының тарихы, Рим құқығының догмалары, Орыс құқығының тарихы,
Мемлекеттік құқық, Шіркеу құқығы Полиция құқығы, Саяси экономия, Стаистика,
азаматтық құқық, Сот ісін жүргізу, Сауда құқығы, Қылмыстық құқық, Қаржылық
құқық, Халықаралық құқық, Құқық энциклопедиясы, Құқық филосоиясының тарихы.
Санкт-Петербург университетінің Ақбаев оқуға түскен заң факультеті
сол кезде Л.И. Петражицкий (құқық психологиясы), В. Милютин (орыс
мемлекеттік құқығы), И. Ивановский (дипломатия), К. Неволин, К. Кавелин
(азаматтық құқық), Я. Баршев (орыстың қылмыстық және полициялық құқығы), В.
Спасович (қылмыстық құқық), В. Порошин мен И. Горлов (саяси экономия мен
статистика) және басқалары сияқты аса көрнекті ғалымдармен даңқы шыққан
еді. талантты жас жігіт оқу басталысымен-ақ оқытушылардың назарын аударып,
олар мұның тамаша болашағы бар деп білді. бұған мынадай мысал да айғақ бола
алады: магистрлік диссертация жазатын кезде Жақыптың ғылыми жұмысына
жетекшілік етуге ректордың өзі, қабілетті студентке жылы қарайтын
құқықтанушы профессор А.Х. Гольмстен ықылас білдірді. Оның ғылыми
жетекшілік етуі, ізгілікпен білікті ақылөкеңес беруі Ақбаевтың салиқалы да
іргелі еңбек жазып шығуына игі ықпал етті.
Петербург университетінде Жақып Ақбаев жоғары білім,қамсыз өмір сүру
мен қоғамда құрметтелуге кепілдік берген беделді мамандық алып қана қойған
жоқ. Лекциялардан және алдыңғы қатарлы профессорлармен тікелей қарым-
қатынас жасаудан ол ізгі мақсатқа заңсыз амалдармен қол жеткізуі мүмкін
емес деген басты қорытынды шығарды. патша өкіметі мен оның отаршылдық
саясатына кәміл сеніммен қарсы болған жақып сонымен бірге әрқашанда
қантөгіс және жай адамдарға қайғы-қасірет әкелетін революциялық зорлық-
зомбылықты әсте де жақтаған емес. Сондықтан ол тіпті ең өткір мәселелерді
де өркениетті жолмен, жүйенің кеселдерін ашық сынау, әшкерелеу, құқылық
негізде іс-қимыл жасау жолымен шешу мейлінше қолайлы деп саналады.
Ақбаевтың отаршыл өкімет орындарының жүгенсіздігіне қарсы күресі студенттік
жылдардың өзінде-ақ басталғандықтан мұны атап өту маңызды.
Университетті алтын медальмен тәмәмдап, қазақ халқынан тұңғыш “право
магистрі” деген ғылыми атаққа ие болған Жақып Ақбаев 1903 жылы туған еліне
оралды. Елге оралған соң әкеме ата-анасы, жора-жолдастары “үйлен” деп,
оқыған, мәдениетті, сымбатты жігітке өзіне лайық жар таңдатады. Таңдау сол
кезде Қарқаралыдағы ауқатты татар байларының бірі Халиолла Бекметовтың
бойжетіп отырған сұлу қызы Гүлбахорға түседі. Әкесі арқылы Халиолла байға
кісі жіберіп, сұрау салады. Болашақ қайын атасы қызы көнсе, өзінің қазақ
байымен құда болуға қарсы еместігін білдіреді. Мұны естіген жақыпты бұрын
көрмеген қаланың ерке сұлуы “қазаққа бармаймын” деп қиғылық салыпты. Осы
кезде үйге Халиолла байдың рұқсатымен үстіне су жаңа фрак киіп, алтын
пенснесін жарқылдатып жақып келеді. Көріп, көңілі әбден орныққан анамыз
әуелгі райынан қайтып, келісімін береді”, - деп жазады өз естелігінде
Жақаңның үлкен қызы Аргуния апай әкесінің үйленуі туралы. шындығында
Гүлбахор (ел арасында Жақаңның еркелетіп қойған атымен “Гүлбіш” деп атап
кеткен) жеңгеміз өте көрікті, келісті адам болыпты. Оны Гүлекеңнің жас
кезінде түсіп, әлі күнге дейін сақталған суреттері дәлелдей алады. Кейін
екеуі Омбыдағы сауық кештердің сәні болып, Гүлбахор ең сұлу әйелге
берілетін жүлделерді алып отырған.
Жақып Ақбаев өмірбаянының келесі жолдарында: “Мен 1903 жылы 9
маусымда (ескі санақ бойынша – 27 мамыр) Санкт-Петербург университетінің
заң факультетін бітіріп шықтым. 1903 жылы күзде Омбы сот палатасына
қызметке тұрып, 1904 жылдан бастап палатаның хатшысы болып істедім. 1905
жылдың тамызынан бастап Омбы қаласындағы 2-учаскенің мировой судьясы
қызметін атқардым”, - делінген.
1903 жылдың күзінде Ж. Ақбаев Омбы сот палатасына қызметке кіріп,
онда палата хатшысы болып істеді. Ал 1905 жылғы тамыздан бастап Ж. Ақбаев
Омбы қаласындағы 2-учаскенің бітістіруші судьясының міндетін атқарушы
болып тағайындалды. Омбы Қазақстанның кең көлемді аймағы – Дала генерал-
губернаторлығының орталығы болатын. Ресейдің орталығында басталған
революциялық қозғалыс Омбыға, айтар болсақ, азды-көпті ірі елді мекендерге
дейін де жеткен еді. Ал Ақбаев болса қызмет парызы бойынша өзінің саяси
көзқарастарын жалпы жұртқа көрсетуден тартынуға тиіс болды. Мұның өзі
Ақбаевтың азаттық қозғалысында кездейсоқ жолбике болмағанын және сол кезге
қарай-ақ өзінің берік саяси көзқарастары мен идеялары бар озық ойлы
қоғамдық қайраткер болып қалыптасқанын көрсетеді. Ж. Ақбаев өзінің “Қысқаша
өмірбаянында” бұл туралы былай деп жазады: “1905 жылғы қазан-қараша
айларында Омбы қаласындағы үкіметке қарсы митингілерде самодержавиені
құлату қажеттігі туралы сөздер сөйлеуіме байланысты мен сот ведомствосынан
кеттім. Кезеңнің қоғамдық-саяси ағымы туғызған сезімдік серпіннің,
буырқанған шабыт пен ынта-жігердің күшімен мен жаржы-уағызшылар қатарына
қосылдым”.
1908 жылдан Жақып Ақбаевтың өмірінде азап пен жоқшылыққа толы кезең
басталды. Сол жылғы 29 қарашада Дала генерал-губернаторлығы кеңесінің құпия
бөлімінде оған арнаулы іс ашылып, ол 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін
жүргізілді деуге болады. Бұл іс (“құпия” деген белгі соғылған) ерекше
тапсырмалар жөніндегі шенеунік Симоновтың 6 беттік хабарламасымен ашылған,
ол хабарламаны Семей губернаторы Тройницкий 1908 жылғы 17 қарашада Дала
генерал-губернаторының атына жолдаған еді. Хабарламада Ж. Ақбаевтың Санкт-
Петербург университетін бітірген күнінен бастап барлық “қылмыстары мен
күнәлары”, соның ішінде патша-ағзамға “тіл тигізіп”, сол үшін сотталғаны да
тәптіштеп тізіп келтірілген. А. Тройницкий хабарламаны да тәптіштеп тізіп
келтірілген. А. Тройницкий хабарламасының әрбір жолынан Ж. Ақбаев өте
қауіпті және дөрекі, байырғы тұрғындардан қолдау тауып, сүйіспеншілігіне
бөленген, олардың ақыл-ойында бүлік, әкімшілік пен өкімет орындарының
алаңдаушылығы мен мазасызданғандығын туғызады деген ой көктей өтеді. Атап
айтқанда, хабарламаның Ақбаевтың үш жыл бойы жазасыз өтуі дала халқының
көз алдында өкімет әлсіздігінің күмәнсіз белгісі болып көріндің деген
сияқты жолдары көп нәрсені аңғартады. Ақбаевтың ісінде оның әрбір басқан
қадамы қадағаланып отырған, мысалы, оның Баянауыл почтасы арқылы Ә.
Бөкейхановқа ақша аударғаны айтылып, ал соңғысы Выборг үндеуіне қол қойған
“қылмыскер” делінген. Шынында да, Омбы мен Қарқаралыда болған кезінде Ж.
Ақбаев Әлихан Бөкейхановпен және Ахмет Байтұрсыновпен өте жақын, достық
қатынас жасаған еді. Бұл туралы архивтерде сақталған деректер бар. Істе Ж.
Ақбаевтың Санкт-Петербург университетінің профессоры Петражицкийге хатында
“Қазақ халқы қолына қару алып күресуге әзір” деп жазғаны да хабарланған.
Тройницкий жолдаған хабарлама Ж. Ақбаевтың өмірінде қатерлі рөл атқарды, ол
генерал-губернаторға мынадай өтінішпен аяқталған: “Жоғары мәртебелім,
Мемлекеттік тәртіп пен қоғамдық тыныштықты сақтау жөніндегі шаралар туралы
ережені” 33,34 және 36-баптары негізінде Ақбаевты сібірдің алыс
губерниялары мен облыстарының біріне полицияның жария бақылауымен 5 жылға
жер аудару туралы Ішкі істер министрімен байланыс жасау керек”.
Академик С. Зиманов Ж. Ақбаевтың сол кезеңдегі қоғамдық-саяси
қызметіне былай деп лайықты бағасын берді: “Деятельность Акпаева в этот
период, во-первых, была высшей ступенью на которую мог подняться только
деятель передовой мысли, живший в казахском обществе в начале ХХ века. Во-
вторых, его агитации в массах была революционной работой действовавшего в
одиночку человека, добивавшегося временного успеха”1
Қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолында Ж. Ақбаев, А.
Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов жүргізген күрес әдістерінде ортақ
нәрсе көп болатын. Олардың бәрі туған өлкесінің тәуелсіздігіне большевиктер
сияқты күш қолдану құралдарымен, қантөгіс арқылы емес, заңды,
конституциялық жолмен, халықтың ұлттық сана-сезімін ояту жолындағы саяси
күрес арқылы жетуді жақтады.
Жақыптың тағдырында одан кейін болған тартысқа толы өзгерістер туралы
А. Жақыпова мен Ғ. Сапарғалиев былай деп жазады: “В феврале 1910 г.
Министерство внутренних дел вынесло постановление о воспрещении Акпаеву,
жительства в пределах Семиречинской и Тургайской областей опять на два
года. Я. Акпаев поселяется в Караганде”2. Бұл мәліметтерді нақтылаған
кезімізде біз ғалымдар сілтеме жасаған архив деректемелерінде жүгіндік. Л.
А. Фалькевичтің 1907-1918 жылдардағы Қарағандыдағы революциялық оқиғалар
туралы бұрынғы Партия тарихы институтының архивінде сақталған
естеліктерінде былай делінген: “1911 жылы рудникке Қарқарыладан Ақбаев
(кейіннен алашордашыл), келді. Ол қазақтар арасында зор жұмыс жүргізді,
сөйтіп ол Спасск мен Қарағандыда барлық қазақ жұмысшыларының үш күндік
ереуілін ұйымдастыра білді. Қазақтар жұмысқа шықпады, полиция оларды
жеркепелерден шығара бастады, олар киіз үйлерге кетті”. Қарт
революционердің бұл хабарына мынадай себептермен сену қиын. Біріншіден,
Ақбаевтың әр қадамын қадағалап отырған полиция архивтерінде Л. А. Фалькевич
суреттеген оқиғалар туралы материалдар (рапорттар, хабарламалар, шағымдар
және т.б.) жоқ. Екіншіден, Жақыптың ауыр науқас анасына баруына рұқсат
етпеген полиция оның жұмысшылар шоғырланған Қарағандыға баруына жол беруі
екіталай. Үшіншіден, естеліктер көп жыл өткен соң жазылған, автордың,
әлбетте, қателесуі, ұмытып қалуы мүмкін. Төртіншіден, “Айқапта” жарияланған
мақаласында Ж. Ақбаев өзінің 1911 жылы абақтыда қамауда отырғанын жазады.
1917 жылғы наурыз айында Қарқаралы уездік комитеті Ж. Ақбаевты ақтау
ұсынылған қаулы қабылдайды. Онда Жақып Ақбаевтың көп жылдық қызметіне
лайықты баға берілген. Ол амалсыздан босатылған. Соның ізінше оған тағы да
“саяси сенімсіз” деген айып тағылды. Осыған байланысты оның өмірбаянын тағы
бір үзінді келтірейік. “1917 жылдың қаңтар-ақпан айларында бес жылға Якут
облысына жер аудару туралы мәселе көтерілді. Мен бұл сапарға шындап
әзірлендім, бірақ мені Якутияның түрмелеріне ұзақ уақыт этаппен айдалудан
ақпан революциясы құтқарды. Бірақ оның есесіне 1917 жылғы наурыздың аяғында
комиссар (Уақытша үкіметтің) Вайсер мені қазақтар арасында жаңа саяси
ұрандар: халық билігі, автономия, республика ұрандарын бірінші болып
ұсынғаным үшін қамауға алып, орыс казактарымен Семейге жөнелттің.
Сөйтіп тағы да түрмеге бұл жолы Ақбаевқа Алаш буржуазиялық-ұлтшылдық
партиясында және “Алашорда” үкіметінде болғаны айып етіп тағылды. Бұл
Қазақстандығы қанқұйлы саяси жазалаулардың басы болатын. Ж. Ақбаев кеңес
түрмесінің сұмдық жағдайларында екі жыл отырып, еркіндікке титықтап, өте
қалжырап шықты. Қол қусырып қарап отыруға дағдыланбаған Ақбаев денсаулығын
сәл жақсартып алған соң 1925 жылы Семейге келіп, губерниялық атқару
комитетінде, халық сотында әр түрлі қызметтерде істей бастайды. 1926 жылдың
шілдесінен 1927 жылғы 13 желтоқсанға дейін ол Семей губерниялық соты
жанындағы адвокаттар алқасы мүшесінің міндетін атқарады. Бейнелеп жүзуге
салу деген сөз еді. Әрине, “Алашорда” үкіметінің бұрынғы бас прокуроры,
ғұлама ғалым, жоғары класты маман шала сауатты кеңестік шенеунік-
сымақтардың қарамағында қызмет ету қорлығына қатты күйінгенді.
Солтүстіктің ылғал әрі салқын климаты жағдайында Ж. Ақбаевтың
патшалық Ресей түрмелері мен айдауында-ақ әлсіреген денсаулығы мүлде
нашарлап кетті. Айдаудағы адамның өлім халіне жеткенін білген түрмешілер
рақым білдіріп, 1934 жылы оған емделу үшін Алматыға келуіне рұқсат етті.
Осында келген соң бірсыпыра уақыт өткеннен кейін Ж. Ақбаев мәңгілікке көз
жұмды. Оның қайтыс болған күні – 1934 жылғы 4 шілде.
1.2. Қарқаралы оқиғасы және Ж. Ақбаев
Сот қызметкері болып жүрген кезінде Ж. Ақбаев Патша манифесі
жарияланғаннан кейін, 1905 жылғы қазан айында Омбы қаласында болған
оқиғаларға белсене қатысты. Біріншіден, Ж. Ақбаев демонстрацияларға
қатысып, митингілерде сөз сөйледі, ал екіншіден, ол баспасөз беттерінде
әшкерелейтін мақалалар жариялады. Омбы қаласындағы казак алаңындағы
митингіде әр түрлі революциялық және басқа да қоғамдық ұйымдардың өкілдері
патша манифесін түрліше бағалады. Социал-демократтар адамдарды патша
өкіметіне қарсы қарулы күреске, жаппай ереуіл жасауға шақырды. Осы
митингіде Ж. Ақбаев жалынды сөз сөйледі. Ол революциялық қозғалыстың
қысымымен патшаның манифест шығаруға мәжбүр болғаны, саяси күрес түрде
шыққаны жайында айтты. Сот өкілінің сөз сөйлеуі адамдардың ой-пиғылына игі
ықпал жасады. Сонымен бірге жергілікті әкімшілік Ж. Ақбаевтың саяси
белседілігіне мейлінше теріс көзқараста болды. Алайда Ж. Ақбаев патшаға
қарсы әрекетінің өзіне теріс зардаптарын тигізуі мүмкін екенінен қорықпай,
өмір сүріп отырған тәртіптерге ашық қарсы шыға бастады. Ақбаев патша
самодержавиесі деген полициялық мемлекет, Ресейде әкімшілікке қарағанда
жандармдар маңыздырақ, сот пен заңның өзі және бүкіл Ресей жандармдармен
күштің деп ашық жазды. “Миллион халықты езгіге салу, патша әкімшілігі
шенділерінің озбырлығы мен қиянатшылдығы, сондай-ақ патшалық режимнің орыс-
жапон соғысында жеңіліс табуы, - деп жазды Ж. Ақбаев,- орыс жұмысшылары мен
шаруаларының санасын оятты және ақыл-ойдың өзіне саяси және азаматтық
құқықтарды жеңіп алуға бағытталған жаппай қозуын бастап берді. Біз: үкімет
тізе бүгуге және 1904 жылғы 11 тамызда, 1905 жылғы 5 тамызда, 1905 жылғы 17
қазанда алуан түрлі заң құжаттарын қабылдауға мәжбүр болды деп мақтанышпен
мәлімдейміз”.
Патша самодержавиесін ол “қаратүнек-рух” деп атады және өз пікірінше,
ол жартылай табытта жатыр, бірақ жанталаса қарсылық жасауда. “Міне осы
“қаратүнек-рух” қазіргі уақытта жарықпен өліспей беріспейтін күрес
жүргізіп, соңғысына “жарықтың” “қаратүнекке”, былық пен кеселге құрметтемей
қарайтын көзқарасы, “жарықтың” азаттық, теңдік және туысқандық құрметіне
шырқаған асқақ әні үшін алуан түрлі айып тағуда”. Ж. Ақбаев “қаратүнек” пен
“жауыз рух” жартастан түпсіз тұңғиыққа құлап түседі де, Ресей халқы дүниеге
қайта келіп, ол адамгершілік жағынан жаңғырады деген сенім білдірді. Патша
өкіметіне қарсы күрсетің аяусыз болатынын және бостандық жолында
күресушілерден батылдық пен жанқиярлықты талап ететінін айқын түсіне
отырып, ол осы бір қасиетті іс үшін тіпті өлім жазасына, каторгалық жұмысқа
баруға да әзір екенін білдірді. Ол “заңдылық және полицейлік озбырлықты
ауыздықтау үшін камераны жауып, бостандық жолындағы күрсете төгілген халық
қанының нышаны болып табылатын қызыл жалауды бірінші болып көтеріп жүруге”,
- деп жазды1.
Кейбіреулер азаттық қозғалысына жеке басының пайдасын көздеген
пікірлермен және популистік мақсаттармен қосылды. Бұл қозғалыс
саябырлағаннан кейін мұндай адамдар одан дереу тайқып шығып, саяси аренадан
ғайып болды. Ал Ж. Ақбаев болса, оның өзі айтып жазғанындай, қайғылы
зардаптарынан шынында да қорықпай, патшалық режимге қарсы күрес жолына
біржола түсіп, бірде-бір рет жастық пен жасқаншықтың көрсетпей, ақырына
дейін осы жолдан таймады.
Енді Семей губернаторына сөз берейік. Ол Дала генерал-губернаторына
өзінің 1908 жылғы қарашадағы құпия рапортында 1905 жылғы 15 қарашада
Қарқаралы қаласында алаңға жиналған халыққа уезд бастығы Оссовскийдің Ұлы
мәртебелінің 17 қазандағы Манифесін жариялағандығын жазған. “Манифесті оқу
кезінде сөз сөйлеген шешендер арасында... Жақып Мырза Ақбаев негізінен
қырғыздар мен татарлардан тұрған тобырды ендігі жерде шаруа уезд бастықтары
керек емес, олардың талаптарын орындамау керек деп сендірді; егер олар
далаға келсе, оларға көлік бермей, жаяу қуылып жіберілсін, ал егер қазақ
шабармен келсе, оған суық су құйылсын, ал егер орыс старжингі келсе, оны
сабау немесе піштіріп жіберу керек. Бұрын қырғыздарды орыстар билеп келді,
ал енді орыстарды қырғыздар билейтін болады, - деді Ақбаев. – Манифестің
мағынасын түсіндіре келіп, Ақбаев Император Ағзамның қасиетті жеке басына
дөрекілікпен тіл тигізуге дейін барды, сөйтіп: “Патша қазірдің өзінде-ақ
патша емес, қайта біздің құлымыз, бостандықты патша өз еркімен берген жоқ,
одан күшпен тартып алынды” деген сөздер айтты .
Патша әкімшілігі Ж. Ақбаевтың саяси әрекеттерін елеусіз қалдыра
алмады. Оған бірнеше қылмыс жасады деп тағылған айыптар мынадай: 1. Үкімет
рұқсат етпеген демонстрацияларға қатысу. 2. Жандарм басқармасы мен
прокуратура органдарына қарсы шығу. 3. “Меңгерушілдік” деп атап Омбы қала
басшысын қорлау. 4. 1905 жылдың жазында үндеухат тарату.
Әлбетте, мұндай айыптар тағылғаннан кейін Ж. Ақбаев судья қызметінде
қала алмайтын еді. Омбы сот палатасы мүшелерінің 1905 жылғы 29 қазандағы
жалпы жиналысының Ж. Ақбаев үкімет талаптарына сай келмейді деп мемлекеттік
қызметтен босатылды. Заң факультетін бітіргеннен кейін Ж. Ақбаев екі жылдай
уақыт бойы сот әділдігі органдарында жұмыс істеп, тіпті құқық қорғау
органдарының өз ішінде де жасалып жатқан озбырлық пен заңсыздықты көзімен
көрген еді. Енді ол үшін мемлекеттік органдардың есігі мүлде жабылды.
Алдын ала тергеу көрінеу сыңаржақты түрде және іс жүргізу нормаларын
өрескел бұза отырып жүргізілді. Патша өкіметі үшін қауіпті де зиянды
адамның сазайын тарттыруға асықты. Демонстрацияларға қатыспаған және Ж.
Ақбаевтың сөзін есітпеген, сондықтан оның не істегенін дғл білмейтін жалған
куәлік беретін адамдар куә етіп тартылды. Ж. Ақбаевқа отаршылдардың
көзқарасы тұрғысынан пайдала ұлтаралық араздықты қоздыру жөнінде айып
тақпақшы болды, алайда оның да күлі көкке ұшты.
1906 жылдың тамызында Омбы сот палатасының көшпелі сессиясы
Қарқаралыда Ж. Ақбаевқа қарсы қылмыстық істі қарады. Ақбаевты сотта белгілі
саяси жер аударылған халықшыл Н. Коншин қорғады. Коншиннің қазақ Ж.
Ақбаевтың қорғаушысы болуының өзі-ақ алдыңғы қатарлы орыс қайраткерлерінің
Ж. Ақбаев ұлтшыл емес, оның орын алып отырған режимге қарсы екенін жақсы
білетіндігін дәлелдеді. Н. Коншин Ж. Ақбаевқа тағылған барлық айыптардың
негізсіздігін дәлелдеді.
Ал Ақбаевтың өзі біліктілігі жоғары заңгер және практик ретінде
тергеу жүргізу әдістерін жақсы білетін. Сотта сөйлеген сөздерінде ол патша
манифесіне қарамастан, жергілікті әкімшіліктің демократиялық қозғалыстың
кез келген көрінісіне қарсы жазалау шараларын қолдануды қалай жалғастырып
отырғанына нақты мысалдар келтірді. Ол өзіне тағылған барлық айыптардың
негізсіз екенін көрсетті. Ол Манифесті, оның қабылдану себептерін және оның
(Манифестің) жүзеге асырылмайтынын түсіндірді.
Ж. Ақбаев өзін ұлтаралық араздыққа шақырды деп аийыптаудың негізсіз
және орынсыз екенін дәлелдеп берді. Қазақ халқы арасында ол мұндай ұрандар
таратқан жоқ. Оның жергілікті әкімшілік шенеуніктеріне қарсы сөйлеген
сөздері жалпы орыстарға қарсы сөйлеген сөз деп есептеліп отыр. Ж. Ақбаев
өзінің қазақтарға да, орыстарға да қысым жасалып отырғаны, көптеген
қазақтар сияқты, өзінің де орыстармен ынтымақтасып, азаттық жолындағы
күресте қаза тапқандарды бәрінің тізе бүгіп еске алғанын көз жеткізе
дәлелдеп берді. Сотта Ж. Ақбаевтың айтқанындай, қазақтар бостандық жолында
жанын пида еткен күрескерлер туралы еш нәрсе білмейтін. Демек, Ж. Ақбаев
сотта өзінің қазақтар мен орыстар арасында араздық тұтатпай, қайта олардың
жақындасуына жәрдемескенін дәлелдеп шықты.
Ж. Ақбаев айыптау куәларының әрқайсысына әшкерелейтін мінездеме
берді. Ол өзіне қарсы айыптауларды қолдаған жалған куәлардың әрқайсысын
әшкерелеп қана қойған жоқ. Бұл олардың, куәлардың, өзінен, Ақбаевтан,
құтылу үшін жалған айыптауларды қолдан жасаған жергілікті әкімшілік,
полиция, жандармерия басшыларының тапсырмаларын орындап отырғанын көрсетті.
¤йткені Ақбаев Манифесті демократиялық тұрғыдан түсіндірді, бостандық
туралы, теңдік туралы, егер Манифест іске асырылса, шенеуніктердің,
полицейлердің озбырлығы тыйылатыны, түрмеге уезд бастықтарының қалауы
бойынша отырғызу мүмкін болмайтыны туралы айтқан еді.
Кейіннен Семей губернаторы Ж. Ақбаев сотының сәтсіздікке ұшырауын
былай деп түсіндірді: “Кейбір жаңылыстырылған және басқаларға айғақ беруден
жалтарған, ішінара бұрынғы уезд бастығы Оссовскийден жеке өш алған, ішінара
Ақбаевты қолдаушылар қорқытқан, ақырында, айыпталған жағдайда қырғыздардан
қорыққан куәлардың келмеуі 1906 жылғы 4 тамызда (Таққа адал адамдарды қатты
қайран қалдырып және ызаландырып) Ақбаевты ақтауға үкім шығарылуына әкеп
соқты. Ақбаевты соттаған Сот Палатасы құрамының Ақбаев айыпталған жағдайда
қырғыздар тарапынан бүлік жасалуы мүмкін деп қорыққанын да айтпай өте
алмаймын”. Сот ешкімнен қорыққан жоқ, айыптау аққа қара жаққандай болды,
оны губернатор жанамалап болса да мойындады.
Сот Қылмыстың жинақтың 103 және 129-баптары (императорға тіл тигізу,
қазіргі құрылысты құлату үшін үгіт жүргізу) және Жазалар туралы жинақтың
274-бабы бойынша мемлекеттік қылмыстар жасады деп айыпталған Ж. Ақбаевты
ақтауға мәжбүр болды.
Ж. Ақбаев ақталғанымен де, оның судья қызметінен біржола қош
айтысуына тура келді. Бірақ оның заң практикасынан қол үзгісі келмеді,
мұның себебі оның қазақтар арасындағы санаулы заңгерлерінің бірі
болғандығынан ғана емес, бұл практика Ж. Ақбаевқа қоғамдық өмірдің қайнаған
ортасында болуына мүмкіндік беретіні еді. Ақтауға үкім шығарылғаннан кейін
Ж. Ақбаев пен Омбы сот палатасының аға төрағасы А.А. Кобылиннің арасында
1906 жылғы 4 тамызда оның содан кейінгі тағдыры туралы әңгіме болған. Бұл
жөнінде Ж. Ақбаев былай деп жазады: “Мені бір адамдық түрмеден босатып,
сонан соң мені Қылмыстық Жинақтың 103-бабының 1-бөлігі мен 129-бап бойынша
айыптау жөнінде ақтауға үкім шығарылғаннан кейін, Омбы Сот Палатасының
бұрынғы аға Төрағасы А.А. Кобылин 1906 жылғы 4 тамызда Қарқаралы қаласында
маған өзім таңдап алған қалада қайтадан судья орнына отыруымды, қоярда-
қоймай ұсынды. Мен оған үзілді-кесілді бас тартып жауап қайтардым. Ақ көңіл
А.А. Кобылин өзінің маған кем дегенде менің адвокатураға кіруімді өз мүддем
үшін ұсынатынын мәлімдеді. Жәбір көрген руластырым-қырғыздардың өтініші
бойынша мен орыс және қырғыз әкімшіліктері тарапынан үнемі жасалып отыратын
қиянаттарға өтініштер мен шағымдар жазуға тиіспін ғой; мен олардан бас
тарта алмаймын және мені бұзақы ретінде сотталушының орындығына қайта
отырғызу үшін осының-ақ жеткілікті. Қаншалықты күйінішті болса да Омбы Сот
Палатасы Қарқаралы қаласындағы екінші әрекеті кезінде маған айыптау үкімін
шығаруға тиіс болады. Сөйтіп, қудалаудан аман қудалаудың бірден-бір жолы –
магистратураға немесе адвокатураға кіру”.
Ж. Ақбаевтың А.А. Кобылинмен әңгімесін Павлодардың уезд бастығы
өзінің Семей губернаторына 1910 жылғы 3 маусымда рапортында біршама басқаша
сипатта береді. Бұл шенеуніктің айтқан пікірлерінің самодержавиені
қорғаушылардың психологиясын анықтауда ерекше мәні болғандықтан, оның
рапортынан ұзақ үзінді келтіру керек болады. “Палата Төрағасының Қарқаралы
Уездік Басқармасындағы әңгімесі Палата мүшесі Любимов пен мен қатысып
отырғанда өтті, ал мен осы әңгіме кезінде қатысып отыруға шақырылған едім.
Егер жаңылыспасам, Палата Төрағасы Ақбаевқа шамамен былай деді: Сіз, Ақбаев
мырза, күтпеген жерден бақытыңызға қарай, ақталып шықтыңыз, бірақ бұл
осындай істен кейін Сіз тағы да мемлекеттік қызметке тұра аласыз деген сөз
емес, енді Сізге сот қызметіне жол жабық, бірден-бір мүмкіндік адвокатураға
бару болар деді. Содан соң Палатаның төрағасы Ақбаевтың өкімет орындарына
бағынуына, өзін сыпайы ұстап, саясаттан, мүлде қол үзуіне ақыл айтты, ал
Ақбаев сөз берді. Палатаның төрағасы Ақбаевқа заң білімін алған адам
ретінде өз руластарын жалақорлықтан, жалған талаптар қоюдан бас тартқызып,
жалпы алғанда оларды заңдылық пен мәдениеттілік жолына бағыттауға кеңес
берді. Сол арада Палатаның Төрағасы ақыл айтып болғаннан кейін мен, егер
рұқсат етсе, қызметке жаңадан келген адам ретінде маған да сөз беруді
сұрап, былай дедім: егер Сізге, Ақбаев мырза, үлкен соттан жылыстап
шығуыңыздың сәті түссе, өзім осында болған кезімде Сізді кішкене соттан
аман қалдырмаймын, ал егер Сіздің көп үміт күтетін жолдасыңыз судья
Кортусов бұл істе маған көмек көрсетпесе, егер Сіз істі талқылау кезінде
мен есіткендерді тағы да айтып, істейтін болсаңыз, ендігі жерде Сіз
әкімшілік жолымен жер аударылудан құтыла алмайсыз”. Бұл зұлымдық уәде
жүзеге асырылды, өйткені ол бүкіл патша әкімшілігінің пікірін білдірген
еді.
Келтірілген пікірге сипатты нәрсе не?
Рапорт әңгіме өткізілгеннен кейін төрт жылдай уақыттан соң жазылған.
Бұл уақыттан соң жазылған. Бұл уақыт ішінде, әрине, маңызды жағдайлардың
естен шығып қалуы мүмкін, мұны автордың өзі де мойындайды. Дегенмен, уезд
бастығы ең маңыздысын бұрмалаған. Атап айтқанда, Ақбаев “күтпеген жерден
бақытына қарай” ақталған сияқты. Патшалық сот тіпті революциялық қозғалыс
саябыр тартқан кезеңнің өзін де режимнің дұшпандарын аяусыз жазалаған еді.
Ал Ақбаев болса, бір емес, бірнеше мемлекеттік қылмыс жөнінде айыпталды.
Егер сот оның тырнақтай кінәсі айғақ тапса, Ж. Ақбаев каторгалық жұмысқа
сотталар еді. Оны танып-білудің тағы бір өте маңызды жағдайы Мынадай: егер
Ақбаев сол кездегі құрылысқа қарсы шығатынын жалғастыратын болса, ол, уезд
бастығы, оны “кішкене соттан” аман қалдырмайды, демек, оның құтыла алмайтын
әкімшілік жолымен жер аудару сияқты жаза бар деген сөз. Жергілікті
әкімшіліктің зор шенділерінің бірі мойындаған бұл сөзге толық сенуге
болады, ал мұны Ж. Ақбаевтың содан кейінгі патша самодержавиесін құлатқанға
дейінгі бүкіл өмірі растап берді.
2. Ж. Ақбаевтың саяси-құқықтық қызметі
2.1. Ж. Ақбаевтың қазақ мемлекеті мен халқының пайда болу тарихына
көзқарастары
1927 жылғы 23 қаңтарда Семей мемлекеттік географиялық қоғамының
жиналысында Ж. Ақбаев қазақ халқының шығу тегі туралы тақырыпта баяндама
жасаған. Баяндамасында ол ғылыми әдебиетте аз жазылған көктейісті
мәселелерді кең ауқымда қозғаған. Атап өтуге тұратын бірінші нәрсе – оның
қазақ халқының шығу тегі туралы көптеген әдебиетті зерттеуі. Еңбектің
екінші белгісі – осы кезге дейін кесімді шешімін таппаған проблемалар.
Баяндамаға тән үшінші белгі мынандай: Ж. Ақбаев, тегінде, қазақ
мемлекетінің саяси құқылық жақтарын көрсетуге тырысқан тұңғыш зерттеуші
қазақ. Ол былай тұрсын, Ж. Ақбаев маңызы жағынан саяси-құқылық құбылыстарды
бірінші орынға қояды. Заңгер былай деп жазады: “Тарих-халықтардың мәдени
жағдайына байланысты олардың құқылық-саяси тағдыры туралы ғылым.
Халықтардың өмірінде кейде жекелеген данышпан тұлғалар немесе шағын тайпа
(маңызды рөл) атқарады”. Бұл қағидалар белгілі бір тұжырымдама болып
табылады. Мұнда кем дегенде маңызды үш жәйт бар. Біріншісі-халықтың тарихы
– саяси ұйымның тарихы. Осыны негізге ала отырып, Ж. Ақбаев қазақ
мемлекетінің пайда болу, қалыптасу, даму және ыдырау тарихын қарстырады.
Кейбір тарихшылар қазақтарды император Константин Багрянородный мен ақын
Фирдоуси айтқан “Косогтардың” тікелей ұрпақтары деп атап көрсетеді. Басқа
біреулері қазақтар тарих сахнасына XV ғасырда шыққан деп жазған.
Ж. Ақбаев М. тынышбаевтың орыс, араб, француз, ағылшын сөздері мен
басқа да сөздердің мәнін табуға тырысу сияқты, “қазақ” сөзінің мәнін
іздестіру де пайдасыз деген пікірімен келіседі. айтар болсақ, кейбір
тарихшылар “қазақ” сөзінің мәнін қазіргі күнде де іздестіруге болады және
бұл сұрақтың жауабы қазақ халқының шыққан уақытын анықтауға мүмкіндік
береді-міс деген пікірде. М. тынышбаев сияқты, Ж. Ақбаев та халық атауының
шығу тарихына неғұрлым кең көлемде қарайды. Халық өзіне белгілі бір атау
берілген кезде пайда болмайды. ¤йткені халық әп-сәтте емес, ғасырлар, тіпті
мыңдаған жылдар бойы қалыптасады ғой. бір кеңістікте мекендейтін, бір-
бірімен шектесіп жатқан туыс тайпалардың белгілі бір объективті
жағдайлардың салдарынан бірігуге ұмтылатын уақыты туады. Мұнда да олардың
мәдениетінің, тілінің, психикалық құрылымының жақындығы маңызды рөл
атқарады. Сөйтіп, халықтың саяси-құқылық тағдырына елеулі ықпал ететін
мәдени фактордың маңызын атап көрсетуден Ж. Ақбаев тұжырымдамасының екінші
сипатты белгісі көрінеді. Бұл орайда саяси-құқылық құбылыстар шығуының
психологиялық теориясын жақтаушы, өз ұстазы, психологиялық құқық мектебінің
негізін салушылардың бірі Петражицкийдің ізбасары ретінде Ж. Ақбаев қазақ
халқының тарихындағы психологиялық фактордың маңызын үнемі атап көрсетіп
отырады.
Ж. Ақбаев М. Тынышбаевтың “қазақ” этнонимінің шығуы жөніндегі
пікіріне қосылмайды. Ол “қазақ” сөзін мұқият талдау оның белгілі бір мәні
мен мағынасы туралы тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді деп жазған еді.
Ж. Ақбаевтың пікірінше, тарихи әдебиетте “қазақ” ұғымы “солдат,
әскер, шерік, әскерилер (әскери сословие)” мағынасында қолданылады. Бұған
дәлелге түрлі тарихи құжаттардан үзінділер келтірілді. Атап айтқанда, Қазан
ханы Абдуллатиф ұлы князь Василийге “өз казактарын соғысуға жібермеуге уәде
беретінін жазған; өзбек ханы Ибақ, 1000 “казагымен және Ноғай мырзалары
15000 казагымен Алтын Орда ханы Ахметке шабуыл жасап, оны өлтірген” және
т.т.
Бұл деректерді Ж. Ақбаев М. Тынышбаевтан алған1. Келтірілген
материалдар негізінде Тынышбаев Керей мен Жәнібек хандығының халқы қазақ
деп аталған Жәнібек хандығының халқы қазақ деп аталған деген қорытынды
жасайды. Ол былай тұрсын, Тынышбаев 15-16 ғасырларда “қарапайым татарлар,
Қазан, Қырым татарлары және басқалары әдетте қазақтар деп аталған және олар
өздерін өздері казактар деген”, - деп жазған Вельяминов – Зерновпен
келіседі2. Вельяминов – Зерновтың айтқандарына М. Тынышбаев сын көзбен
қарамаған. “Қазан, Қырымның қарапайым татарлары және басқалар” өздерін
ешқашан да казактар деп атай алмайтын. Егер де олар өздерін “казактар” деп
атаса, бұл факт зерттеушіні сақ болуға тиіс етер еді. ¤йткені халық бір
ғана “қарапайым адмадардан емсе, басқа да әлеуметтік топтардан тұрады ғой.
Егер түрлі жерлерде тұратын қарапайым татарлар өздерін “казактар” деп
атаса, демек, бүкіл халық емес, ортақ белгілері бар белгілі бір топтар
жайында сөз болып отыруы мүмкін. М. Тынышбаевтың бұдан әрі келтірген
мәліметтері белгілі бір қорытынды жасауға сұранып-ақ тұр; әңгіме жалпы
халық туралы емес, жай адамдар туралы емсе, атап айтқанда, жауынгерлер,
әскери сословие туралы болып отыр. Ол былай тұрсын, М. Тынышбаев өзі
келтірген материалдардан ешбір туындамайтын қорытынды жасайды. Ол былай деп
жазады: Келтірілген анықтамаларда Жәнібек үйінің билігіндегі қазақ
хандығының болуымен бірге бұрынғы Алтын Орданың Қырым мен Кавказдан Сібірге
дейінгі барлық халқы казактар деп аталғаның3 анық байқалады.
Ж. Ақбаев Вельяминов–Зерновтың, Тынышбаевтың және басқаларының
көзқарастарынан мүлде басқа, әлдеқайда қисынды, иланымды қорытындылар
жасайды.
Деректі тарихи фактілер келтіре отырып, Ж. Ақбаев мынадай зор маңызды
жағдайды атап көрсетеді: “Әскер және атты әскер ретінде “қазақ” сөзі
Кавказда да, Алтын Ордада да, ¤збекстанда да, Көшімнің Сібір хандығында да,
Қырымда да, Түркияда да қолданылған. Басқаша айтқанда, тарихшы М. тынышбаев
пайымдағандай, халықтың өзі емес, бұрынғы Алтын Орда халықтарының бүкіл
әскер бөлімдері Қырым мен Кавказда, Сібір мен Монғолстанда (Моғолстан -
Жетісу) КАЗАКТАР деп аталған”.
Оның үстіне, Ж. Ақбаев “казактардың жай ғана атты әскер емес, қайта
әскери сословие деп санап, бұған дәлелге бірқатар нақты деректер келтіреді.
Кейбір тарихшылар (Карамзин, Семенов-Тянь-Шанский және басқалар)
черкестерді “казактар” деп атаған. Осы деректерді келітре отырып, Ж. Ақбаев
“бұл арада казактардың (яғни қазақтардың. – М.Қ. – М.) черкестерден
шықпағаны туралы айтудың да керегі жоқ. Черкестер барлық түркі халықтары
мен тайпалары ішінде батылдықтың, ержүректіктің, туралық пен адалдықтың
үлгісі болып табылады; олардың арасынан басқа тайпалармен салыстырғанда
“казактар” деп аталатын айбынды жауынгер-салт аттылар шығуы мүмкін” деген
тұжырымға келеді.
Ж. Ақбаевтың пікірінше, Керей мен Жәнібекте атты әскер-казак
сословиесі болған. Олар қолбасшы Қобланды (қыпшақ) бидің қолбасшы
Дайырқожаны (арғын) өлтіргені үшін өз жақтастарымен және таңдаулы атты
әскерлері – казактарымен бірге Өзбекстаннан Жетісуға барып, онда “Шағатай
ұрпақтарының егеменді Моғолстан мемлекетінің (ұлысының) қамқорлығымен 1456
жылы Балқаш көлінің маңындағы Хантауда үлестік автономиялы мемлекет құрдың
Ж. Ақбаевтың пікірінше, Кереймен және Жәнібекпен бірге “оларға жақын және
адал жауынгерлер ғана дала кезіп көшудің” тар жол, тайғақ кешуінен өткен.
Соңғылары алғашқы туған жері – Отаны (Сарай хандығы) сияқты, екінші
Отанынан (¤збекстаннан) да кетіп, әр түрлі сезімдермен: хандарына адал
берілгендік, жауынгерлік ерлік сезімдерімен, сол кезде толассыз көшіп-қонып
жүретін қайсар да қызба қанды Алтын Орда ұлдарының өзін-өзі сақтау
сезімдерімен: хандарына адал берілгендік, жауынгерлік ерлік сезімдерімен,
сол кезде толассыз көшіп-қонып жүретін қайсар да қызба қанды Алтын Орда
ұлдарының өзін-өзі сақтау сезімдерімен, мінез-дағдысымен өз хандарының
ізіне еріп, бұрынғы Алтын Орданың барлық түкпірлерін өз отаны деп санады”.
Ж. Ақбаевтың баяндамасынан алынған жоғарыдағы үзіндіге мынадай екі
жағдай тән: 1. Жәнібекпен және Кереймен бірге Жетісуға тек жауынгерлер,
басқаша айтқанда, казактар, яғни атты әскер келген. Олардың неліктен
казактар деп аталғаны осыдан-ақ түсінікті. Кейіннен нақ Жәнібек пен Керей
келіп қоныстанған жер жаңа саяси бірлестік құрылған орталыққа айналды. ¤те
қызықтысы, біріншіден, осы бірлестіктің негізін казактар, яғни әскери
сословие қалағанына, екіншіден, оларды басқа жерлерден келген казактар да
қолдағанына, алғаш рет болуы мүмкін, Ж. Ақбаев назар аударған. ¤з
тұжырымдамасын дәлелдеу үшін Ж. Ақбаев өзіне дейін де мәлім болғанымен, нақ
осылайша түсіндірілмеген нақты материалдар келтіреді. Керей мен Жәнібектің
“автономиялы” (дұрысырақ айтқанда, вассалдық) хандығының халқы бастапқыда
әскери сословие–казактардан тұрған. Содан соң бұл хандыққа ¤збек ұлысынан
адамдар келе бастайды. 2. Ж. Ақбаев әскери сосоловие–казактардың Керей мен
Жәнібекке еруін, бір жағынан, психологиялық теория тұрғысынан түсіндіреді.
Бұл – жауынгер-казктардың ежелден орныққан дәстүрлі нормаларға бағынуынан
көрінетін “категориялық императивті” салт. Петражицкийдің психологиялық
теориясын жақтаушы болған Ж. Ақбаев бастапқыда Жетісуға Кереймен және
Жәнібекпен бірге тек жауынгерлер ғана келгенін нақ осы психологиялық
фактормен түсіндіреді. Біздің пікірімізше, Ж. Ақбаев “категориялық
императив” ұғымымен шектелмейді, психологиялық фактор шеңберін бұрынғыдан
да кеңейте түседі. Алтын Орда ыдырап кеткенімен де, бір кезде құдыретті
мемлекеттің әскери тірегі болған казактар өздерін пұрсаттылықтары мен
дербестіктерінен айырылғысы келмеген тәуелсіз сословие деп сезіне берді. Ж.
Ақбаевтың атап көрсеткеніндей, Керей мен Жәнібектің жетісуға кетуіне де
“сол кезде толассыз көшіп-қонып жүретін қайсар да қызба қанды Алтын Орда
ұлдарының өзін-өзі сақтау сезімдері, мінез-дағдысы психологиялық негіз
болған. Жоғарыда атап өтелгеніндей, содан соң, өздерінің саяси ұйымын
құрғаннан кейін, оларға түрлі тайпаларға жататын жай халық келіп қосыла
бастаған. Казактарға қосылған жай сословие адамдары да “казак” деп аталды.
Ж. Ақбаев мұны да психологиялық тұрғыдан түсіндіреді. “Қарсылық білдіруші
еріктілер”, “еркін”, “қызба қанды” деген және басқа сөздердің “казак”
есімімен байланыстырылуы, - деп жазады Ж. Ақбаев, - психологиялық жағынан
әбден түсінікті; жаңа ұлыс халқының “казактар” деп атала бастағаны да әбден
түсінікті, өйткені бастапқыда барлық халық әскери адамдар мен казак
кавалериясынан (атты әскерлерден) тұрған”.
Сонымен, Керей мен Жәнібек хандығының әскери-саяси бірлестік ретінде
құрылғанына, оның әлеуметтік негізі белгілі бір этникалық топ емес, қайта
казактардың әскери сословиесі болғанына тарихи әдебиетте Ж. Ақбаев бірінші
болып назар аударды деуге біздің толық негізіміз бар. Тек белгілі бір уақыт
өткеннен кейін, осы саяси бірлестікке басқа ұлыстардан жай халықтың келіп
қосылып, оның жер аумағының кеңеюіне қарай ол мемлекетке айналған да, халқы
казактар деп атала бастаған, сөйтіп ол енді әскери-саяси емес, этникалық
мән алды. Бұл үрдіске барлық тайпалардың түркі тегінен шығуы себепші болды.
Әлбетте, халықтың қалыптасу үрдісі бірнеше ұрпақ өмірі бойы жүріп жатты.
Әскери-саяси бірлестікті құрған әскери сословиеге өзбектер деп аталатын жай
халық келіп қосыла бастағандықтан, бастапқыда оның халқы өзбек-қазақтар деп
аталды. Мұны “Тарих-и-Рашидиде” Мұхаммед Хайдар растайды. Ол былай дейді:
Ол кезде Дешті Қыпшақта Әбілқайыр хан билік ететін. ол жошыдан тараған
сұлтандарды көп мазалады. Жәнібек хан мен Керей хан одан Моғолстанға қашып
келді. Моғолстан ханы Есен-Бұға жылы қарсы алып, оларға Моғолстанның
батысындағы шет аймақ болып табылатын Шу және Қозыбасы өңірін берді. Сол
жерге олар қоныстанып өмір сүріп жатқан кезде, Әбілхайыр хан өлгеннен
кейін, өзбек ұлысы ыдырай бастады; (онда) үлкен талас-тартыс басталды. Көп
бөлігі (оның бодандарының) Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті, сөйтіп,
олардың маңындағылар (жиналғандар) саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz