АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ МЕН МАМЛҮКТІК ЕГИПЕТ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ БАЙЛАНЫСТАР
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ МЕН МАМЛҮКТІК ЕГИПЕТ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ БАЙЛАНЫСТАР
10
1.1 Саяси-әскери байланыстар 10
1.2 Дипломатиялық қатынас 19
ІІ ТАРАУ. АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ МЕН МАМЛҮКТІК ЕГИПЕТ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ
ҚАТЫНАСТАР 34
2.1 Әдет-ғұрыптық, салт-дәстүрлік, тілдік байланыстар 34
2.2 Дін саласындағы ықпалдастық 40
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Еліміз егемендік алып, өткендегі шындықты қалпына келтіріп жатқан
бүгінгі таңда Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекетінің байланыс тарихын
обьективті түрде зерттеудің мәні ерекше зор. Қазіргі уақытта қазақ халқының
рухани өрлеуі мен тарихи сананың қалыптасу заманында өзінің көршілес және
алыс халықтармен, мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-
қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылық едәуір артып отыр. Себебі,
орта ғасырларда тарих сахынасына бой көтерген Еуразиялық мемлекет – Алтын
Орда мықты, ықпалды мемлекет ретінде ең алдымен сол кезеңде өмір сүрген
халықтардың саяси-этникалық дамуына, сонымен бірге қазақ халқының
қалыптасуына да елеулі әсер етті. Ең ірі этникалық топтардың бірі болған
қыпшақтар Еуразия мен Жерорта теңізі аймағындағы бірсыпыра шет ел этностары
мен мемлекеттерінің тарихында өздерінің өшпес іздерін қалдырды. Олардың
ішінде, Мысыр елін ерекше айтуға болады.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ.Т.Жұмағұлов “сақтар,
сарматтар, ғұндар, түрік қағанаттары, түркеш, оғыз, қарлұқ мемлекеттері,
моңғол ұлыстары, Алтын Орда және қазақ хандығының тарихтары Қазақстан
мемлекеттілігінің негізгі тарихы болды”,-дейді[1]. Яғни, Алтын Орда да
Қазақстан мемлекетінің негізгі тарихы ретінде жан-жақты зерттелуі тиіс.
Соның ішінде ұзақ уақыт саяси, мәдени, қоғамдық дамуда ерекше роль атқарған
Алтын Орданың ХІІІ-ХІҮғғ. саяси тарихын жан-жақты зерттеу еліміздің тарихын
одан әрі терең түсінуге жол ашады.
Сыртқы саясатын Мысыр Мамлүк мемлекетімен байланыстыра отырып, екі ел
дипломатиялық қатынас орнатады. Өз заманының ең ірі саяси құрылымдары
болған бұл екі мемлекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның
дәстүрлері мен мәдениетіне негізделген.
Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекетерінің арасында орын алған
байланыстар тарихы өте аз зерттелген. Сонымен бірге, тоталитарлық жүие
зардаптары да анық байқалады. Яғни, марксизм-ленинизм идеологиясына сай
бұрмаланып, бір жақты қаралып келді. Отарлау мен тоталитаризм жүйесі
тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу ісінде төл зерттеушілерге жол
бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына сәйкес оны барынша бұрмалап, және
сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға енгізуді бүгінгі таңдағы
халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани зардаптардың бірі болып табылады.
Алтын Орда мемлекетінің кіндігі қазіргі Қазақстан жерінде орналасып,
тарихи дамуы жағынан қазақ халқы этникалық және мәдени мұрагері болып
табылуы себепті, алтын Орда мемлекетінің тарихын зерттеу ісі төл ғылымымыз
үшін ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Профессор Қ.Т.Жұмағұлов
“Президент Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылға арналған жолдауында көрсетілген ішкі
және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары орасан зор интеллектуалдық
инновациялық қуатқа ие”,-дей келе, қарастырып отырған құжаттың 3 негізгі
бөлімінің, әсіресе әлеуметтік даму бөлімінің мәдени-тарихи мұраны сақтау
тармақшасына қатысты тоқталады1. Президент жолдауында тарихқа, тарих
ғылымына үлкен көңіл бөлінеді. Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау
қиын. Осыған орай Қ.Т.Жұмағұлов төмендегідей пікір айтады: “Тарих ғылымының
саяси және әлеуметтік маңызы зор. Сондықтан, біздің мемлекетіміздің басшысы
өзінің барлық бағдарламалық сөздерінде тарихи өткенімізге, қазіргі күніміз
бен болашағымызға көп көңіл аударатыны кездейсоқ емес”2.
Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік, қоғамдық және ұлттық-
танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күні сыртқы саясаттағы басқа елдермен
қарым-қатынасымыздың тарихи тамырлары мен негіздерін ашып көрсетуіндегі
маңызы өте зор. Алтын Орда мемлекеті мен Мысыр елінің ғасырларға созылған
жан-жақты қатынастарын ашу арқылы, қазіргі уақытта тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің араб-ислам әлемімен байланыстарының терең тамырлары бар екенін
көрсету. Бүгінгі әлемдік қауымдастықта бұл байланыс маңызды орынға ие және
оны жаңа деңгейде жаңғырту үшін негіз болады.
Алтын Орда мемлекетінің тарихын зерттеу саласында әлемдік ғалымдардың
осы тарихқа қатысы бірқатар еңбектері жарық көріп, бай материалдар
жинастырылғанына қарамастан, қазіргі уақытқа дейін бұл мәселенің жауабынан
сұрағы, белгілісінен белгісізі көп. Ғылыми әдебиетте кеңінен тараған “Алтын
Орда” атауы орыс жылнамалары бойынша кеш пайда болып, оның алғаш рет
жазылуын ХҮІғ. жатқызады. Шығыс дерек көздерінде бұл мемлекеттік құрылым
көптеген атаулармен белгілі және олардың ішіндегі кең тарағаны Дешті-Қыпшақ
болған. Монғол жаулаушылығына дейін Ұлы Даланың Ертістен бастап Дунайға
дейін созылған ұланғайыр жерлері ХІғ. аяғынан ХІІІғ. басына дейін Қыпшақ
хандарының қолында болған. ХІІІғ. бірінші жартысында қыпшақтардың билігі
астында болған жерлердің бәрі Монғол империясының құрамына кіргізіліп, осы
ғасырдың 60-жылдарынан бастап, саяси биліктің барлығын өз қолдарына алған
монғол ақсүйектері қыпшақтармен туыстасып, олардың арасына бірте-бірте
сіңісу арқылы ассимиляцияға ұшырайды. Қыпшақ және монғол мәдениетінің өзара
күресінің нәтижесінде дамуы жағынан жоғары тұрған қыпшақ мәдениеті
басымдылыққа ие болып көп ұзамай жеңіп шығады.
Бітіру жұмысында Алтын Орда мемлекетінің ХІІІғ. ортасы мен ХҮғ. басына
бейінгі саяси, мәдени, дипломатиялық, құдалық, этникалық байланыстарын
қарастырдық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бүгінгі таңда Алтын Орда тарихын зерттеу
маңызын жоғалтқан жоқ. Керісінше күннен-күнге мәселеге деген қызығушылық
пен құлшыныс байқалады. Оның ішінде Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк
мемлекетінің байланыстары жан-жақты зерттелмеген. Бұл тақырып әлі де өз
зерттеулерін күтіп тұрған маңызды мәселелердің бірі. Оны жүзеге асыру ісі
жүйелі және мақсатты түрде жүргізілуімен қатар, оның деректік негізі
жасалуы керек.
Мәселенің зерттелу деңгейін қарасырта отырып, бұл салада жарық көрген
ғылыми әдебиеттердің өте көп екендігін айта кету қажет. Бірақ, осыған
қарамастан мәселе өзінің толық зерттеуі мен түбегейлі шешуін тапты және бұл
мәселеге қалам тартқан авторлардың барлығы мәселеге шынайылық тұрғысынан
келді деуге болмайды. Бұл мәселені қарастырған бірқатар авторлар белгілі
бір идеологиялық шеңбердің ішінде болса, ал бірқатар авторлардың қолында
материалдардың тапшылығынан болуын да ескеруіміз қажет.
Зерттеулердің көптігі мен еркешеліктеріне байланысты оларды
төмендегідей топтарға бөліп қарастыруға болады:
Батыс Еуропа елдерінде Дешті Қыпшақ тақырыбына қатысты зерттеулер
өздерінің бастауын ХҮІІ-ХҮІІІғғ. алады және бастапқы кезеңде бұл
зерттеулердің ғылыми ауқымы тар болды, еуропалықтар тарапынан өздерінің
мұсылман көршілері туралы жалпы қызығушылық шеңберінен аспады және
тақырыптық жағынан да шектеулі сипатта болды. Бұл салада зерттеулер
жүргізген алғашқы авторлардың арасында д,Эрбело, Ж.Дегинь, И. Хаммер-
Тургштальді атауға болады.
Ресей зерттеушілері тарапынан Дешті-Қыпшақ тақырыбына деген
қызығушылық ХҮІІІғ. соңы мен ХІХғ. басын қамтыған кезеңде басталды. Ол
негізінен Алтын Орданың тарихын зерттеумен байланысты қарастырылады. Бұл
саладағы жүргізілген алғашқы зерттеулерді Х.М.Френ, П.Савельев, И.Березин,
Т.С.Саблуков, С.Д.Оссон, Х.Ховорстың аттарымен байланыстыруға болады.
ХІХғ. соңы мен ХХғ. ортасына дейін Батыс Еуропа және Ресей
зерттеушілерін Алтын Орда тарихының ішінде негізінен оның саяси тарихы,
мемлекеттік құрылымы және Батыс елдерімен қарым-қатынасы қызықтырды. Бұл
кезеңде парсы, араб тілдеріндегі нарративті деректермен қоса, Алтын Орданың
ірі қалаларының қалдықтарында жүргізілген қазба жұмыстары негізінде
табылған материалдық деректер, оның ішінде нумизматикалық материалдар
кеңінен пайдаланылды. Бұл салада зерттеу жүргізгендердің ішінде
В.Г.Тизенгаузен, С.Лэн-Пуль, Н.И.Веселовский, Г.Алтунин, М.Д.Приселков,
Ф.В.Баллод, В.В.Бартольд, Г.В.Вернадский, Б.Пелисо, Б.Спулердің аттарын
атауға болады. Олардың ішінде В.Г.Тизенгаузен Алтын Орда тарихына қатысты
орта ғасырлық араб, парсы және түркі жазба деректерінің үзінділерінен
құралған жинағы бұл салада бүгінгі күнге дейін құнды дерек көзі ретінде
өзінің ғылыми құндылығын жоғалтқан жоқ1.
Баллод археологиялық қазба материалдарын кеңінен пайдаланса, академик
Бартольд шығармасының І томын монғол жаулаушылығы тұсындағы Түркістан
кезеңіне тоқталып, моңғол билеушілері мен олардың арасындағы қақтығыстар
жайлы мәлімдейді2.
Дешті Қыпшақ тақырыбы 50-жылдардан бастап жазылған зерттеулер
негізінен маркстік тұрғыдан жауланып алынған халықтар мен мемлекеттерге
қатысты Алтын Орданың кертартпалық ролі баса қарастырылады. Кеңес үкіметі
кезінде зерттеулер жүргізген Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский, М.Г.Сафаргалиев
Алтын Орданың саяси және мемлекеттік жүйесін көрсетуге тырысса, А.Г.Федоров-
Давыдов археологиялық қазба материалдары негізінде Алтын Орданың мәдени
өміріндегі Хорезм, Византия сияқты елдердің ықпалын ашуды көздейді3. Алайда
аталған авторлардың араб жазба деректерін назарға алмауы себепті олардың
зерттеулері өздерінің алдына қойған мақсаттарына жетті деп айтуға келмейді.
Сондай-ақ, бұл салада зерттеу жүргізген ғалымдардың ішінде А.Али-Заде,
П.Петрушевский, Н.М.Булатов, В.П.Юдин, К.А.Пищулина және В.Л.Егоровтың
есімдерін атауға болады. Осылардың ішінде В.Л.Егоров Алтын Орданың
территориясын, шекараларын және әкімшілік құрылысын қарастырады4. Бірақ
оның көзқарасы да біржақты болып келеді.
Бұл саладағы елеулі зерттеушілердің ішінде Қазақстандық
зерттеушілердің ролі үлкен. Академик Ә.Марғұлан өз зерттеуінде қазақтардың
орта ғасыр тарихы, атап айтсақ, Ұлы Даланың жоғарғы мәдениетін көрсетуге
арнаса, деректанушы ғалым Б.Е.Көмеков орта ғасырлардағы араб және парсы
жазба деректерінің негізінде Дешті Қыпшақ мемлекетінің тарихи географиясын,
саяси және мәдени өмірін, оның этникалық құрылымын ашып көрсетуге арналған
зерттеулері бұл тақырыпқа үлкен үлесін қосты1.
Соңғы жылдары Дешті Қыпшақтың тарихи орны мен роліне баға беруде ғылыми
көзқарас түбегейлі өзгеріп, бұрынғыдай біржақты сипатынан арыла бастады.
Бүгінгі таңда ортағасырлық араб дерек көздерінің барлығы тұңғыш рет
толығымен қамтылып, оларға деректік талдау жасаған Б.Батырша-ұлы2. Ол Мысыр
Мамлүк мемлекеті мен Алтын Орда байланыстарына жан-жақты тоқталады. Алтын
Орда тарихы мен Мысыр мемлекеттерінің қатынастарына қатысты деректерге
талдау жасайды.Сонымен бірге, Мысыр Мамлүк мемлекеттеріне қатысты
мәселелерді көтерген зерттеулерге де тоқтала кетеді. “Бұл саланы зерттеуде
бастапқы кезеңде белсенділік танытқан Батыс Еуропа зерттеушілерінің орнына
ХХғ. жартысынан бастап араб, әсіресе Мысыр зерттеулері Мамлүк мемлкетінің
сыртқы саясаты, дипломатия, соғыстары, сауда, мамлүктердің әлеуметтік
жағдайы, экономикасы, мәдениет, әдебиет салаларындағы дамушылық, дін және
ішкі саясаттағы реформалары сияқты көптеген қырлары мен сырларын ашуға
бағытталған зерттеулері жүзеге асырды”,-дейді3.
Аталған екі мемлекеттің байланыстарын алғаш рет зерттеу ісі Амин әл-
Холидің есімімен байланысты және ортағасырлар араб жазба деректерін
пайдаланған зерттеуші көп жағдайларда деректерді келтірумен шектеліп,
оларға талдау жасамайды. Мысыр Мамлүк мемлкетінің Алтын Ордамен
дипломатиялық байланыстарын ашуға арналған С.Закировтың зерттеуі бұл
тақырыпты жан-жақты баяндайды4. Алайда зерттеуші екі мемлекет арасындағы
дипломатиялық байланыстардың күшеюі мен әлсіреуінің кезеңдерін анықтамаған
және олардың себептерін ашпаған.
Жоғарыда аталған маңызды екі зерттеудің жарық көруіне ХХғ. 60-жылдары
Мысыр Араб Республикасы мен Кеңестер Одағының арасындағы саяси жақындасуы
түрткі болғаны анық. Амин әл-Холидің зерттеуі Мамлүк мемлекеті мен Дешті
Қыпшақ арасындағы саяси, әскери, дипломатиялық және құдалық қарым-
қатынастарымен қоса, этникалық, мәдени, діни, әдеби, әдет-ғұрыптық
байланыстарын көрсетуді өзінің алдына мақсат етіп қояды. Оған едәуір
жақындап келеді. Алайда автор өзінің зерттеулерінде мамлүктердің тілі мен
мәдениеті, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін көшпелі қыпшақтікі дей
отырып, келтірген құнды деректері мен мағлұматтарының нәтижелерін бүгінгі
күнгі түркі халықтарының, әсіресе қазақ халқына қатысты екенін ашып көрсете
алмауы зерттеушінің қолында түркі халықтарының тарихи этникалық
мағлұматтарының болмауы деп ой түюге болады.
Закиров өз зерттеуінің обьектісі етіп, екі мемлекет арасындағы
дипломатиялық қарым-қатынастарды және Мамлүк мемлекетіндегі дипломатия
саласындағы сұлтан кеңесінің құрылымы мен қызметін көрсетуге арнайды.
Соңғы уақыттарда Ресей зерттеушілері де Алтын Орда тарихына
қызығушылық танытып жүр. Атап Айтсақ: В.П.Юдин, Р.Ф.Исламов, Ю.В.Сочнев1.
Алтын Орда тарихы мен оның Мамлүк мемлекетімен қатынасы жайлы Қазақстанда
да зерттеулер жүргізілуде. Н.Нұртазина орта ғасырлардағы Қазақстан
тарихындағы ислам жайлы зерттей келе, оған қатысты Берке ханның
мұсылмандықты қабылдауына, Египет сұлтаны Байбарыспен дипломатиялық
қатынасына байланысты мәліметтер береді2. Т.И.Сұлтанов деректер негізінде
жазған ғылыми еңбегінде Шыңғыс ханның өмірге келуінен бастап, оның
мұрагерлеріне қатысты, негізінен қазақ хандығының құрылуына тоқталады3.
Араб әрпі мен татар тілінде шыққан “Шора” журналының аударылған
мақалалары да маңызды. Нұрқасым Қазыбек құрастырған бұл еңбекте Алтын Орда
дәуіріндегі хандар мен елеулі тарихи тұлғалардың халықтар мен мемлекеттер
өміріндегі түбегейлі бетбұрыс кезеңінде атқарған қызметтерін баяндайтын
мақалалар топтастырылған4.
“Ерекше ерлігімен, асқан ақылымен құлдықтан хандыққа дейін көтерілген,
Египеттей алып елді 17 жыл бойы билеп, крест жорығын бастаушылардан жалпы
араб әлемін сақтап қалған біздің ұлы бабамыз Байбарыстың бала күнінде
тұтқынға осы Атырау бойынан әкетілгенін, өзінің сүйегі осындағы беріш
тайпасынан екенін көптеген тарихшылар кезінде жазып қалдырған. Мен ана жылы
Мысыр еліне барғанымда Байбарыс салдырған мешітте құран оқыттым, даңқты
бабамызды арабтардың қандайлық құрмет тұтатынын өз көзіммен көрдім... ” дей
келе еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев Байбарыс бабамызды жоғары тұтады5.
ХХІғ. басталысымен Байбарыс сұлтанның 775 жылдық тойына ұласты. Осы жылы
Байбарыс тарихына қатысты бірқатар еңбектер жарық көрді. Мысалы, Қ.Ұ.Сәки -
өзі мамлюк танушы, арабист, негізінен Байбарыс сұлтанға арналған еңбегінде
Байбарыс пен Беркенің дипломатиясына арналған – хат алмасу, елшілік алмасу,
бір-біріне сый – сияпат алмасу сияқты әрекеттерін деректерге сүйеніп, нақты
көрсетіп береді1.Б.М.Карашин зерттеу еңбегінде Мамлүктік Египет пен Алтын
Орда арасындағы саяси одақтың нәтижесін жақсы баяндайды2. А.Саудабаев өз
еңбегінде тікелей Байбарыс сұлтанға қатысты тоқталса, Қ.Ө.Жүсіп Байбарыс
сұлтанға жоғары баға береді3.
Тақырыптың деректік негізі: Дешті Қыпшақ пен Мысыр Мамлүк
мемлекеттерінің тарихы мен олардың арасындағы қарым-қатынастар мен
байланыстарды зерттеу саласында ортағасыр араб жазба деректерінің негізінде
жүзеге асырылады.
Алтын Орда тарихына қатысты деректердің қатарында ерекше орынды
В.Г.Тизенгаузеннің еңбегі алады. Тизенгаузен дерек көздерін толығымен
қамтыған4. Алайда деректерді пайдаланғанда оны жазып қана қоймай сыннан
өткізу қажет. Осы арада профессор Қ.Т.Жұмағұлов “мәліметтерді сыни електен
өткізбей, жеткілікті пайдаланбай, сондай-ақ басқа деректермен салыстырмай
пайдалануға болмайтындағын ” айта келе, “Ғылым дамуының қазіргі деректердің
әр түрлі типтерімен топтарының (табиғи-географиялық,
этнографиялық,археологиялық, жазба және т.б.) бірін-бірі толықтырып
отыратын мәліметтерін қатар пайдалану тәсілімен бірге пән аралық бағыттар
да кеңінен дамытылуы керек”,-дейді5. Әрбір деректі пайдаланғанда, оның
ғылыми құндылығына да баса назар аудару қажет. Бұл кезең ислам тарихының
басқа кезеңдерімен салыстырғанда авторлардың көптігі, тақырыптың кеңдігі
және өзіндік жаңа жанрлардың дүниеге келуімен ерекшеленеді. Сонымен қатар,
бұл кезеңге жататын өзіндік ерекшеліктердің бірі ретінде көптеген
шығармалардың авторлары Мамлүк мемлекетінде жоғарғы мансаптарда болуы және
мемлекеттік істерге тікелей араласуының нәтижесінде олардың еңбектерінің
берер мағлұматтары жағынан өте құнды дерек көздері болып табылады. Олардың
шығармаларын жоғарыда аталған Тизенгаузен жинақтап топтастырды. Бұл
шығармалар Мамлүк заманы мен мемлекеті туралы оның саяси, әлеуметтік және
экономикалық өмірі, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, мамлүктердің
Алтын Ордамен жан-жақты қарым-қатынастары мен байланыстарынан, сондай-ақ
олардың этникалық, мәдени және рухани өмірлерінен мағлұматтар береді.
Бітіру жұмысының мақсаты: ХІІІ-ХІҮғғ. Алтын Орда мен Мамлүктік
Египет арасындағы өзара байланыстардың тарихын зерттеу.
Бітіру жұмысының міндеттері: Зерттеуде алдына қойған мақсаттарға жету
үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттерді жүзеге асыруды қажет етеді.
Олар:
- Берілген зерттеулер мен деректерді салыстырмалы түрде қарастырып,
тарихи талдау жасау;
- Алтын Орда мен Мамлүктік Египет арасындағы әскери-саяси және
дипломатиялық жақындасуының негізгі алғышарттары мен себептерін және оның
нәтижелері мен қорытындыларын көрсету;
- Алтын Орда мен мамлүктер арасындағы мәдени, әдет-ғұрыптық, салт-
дәстүрлік, тілдік байланыстарын анықтау.
Хронологиялық шеңбері: Алтын Орданың Мысырмен байланыстарының
хронологиялық шеңберін екі мемлекет арасындағы дипломатиялық қарым-
қатынастың Алтын Орда ханы Берке хан мен Сұлтан Аз-Захир Байбарыс кезінде
орнау және соңғы елшіліктердің қатынау уақытымен байланысты 1261-1438
жылдар аралығы белгіленді.
Құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай екі тарау, әр
тарау екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
1 АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ МЕН МАМЛҮКТІК ЕГИПЕТ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ БАЙЛАНЫСТАР
1.1 Саяси-әскери байланыстар
Отпен өртеп, қылышпен қырып, орасан зор империя құрған Шыңғыс хан
өзінің төрт ұлының әрқайсысына үлес бөліп берді. Шыңғыс ханның тірі кезінде
ұлдарына бөліп берген жерлер олар үшін тек пайда көзі ғана болатын, империя
басшысына бағынышты болып қала берді. Ол өлгеннен кейін жағдай өзгерді.
Ұлыс билеушілерінің қолына билік толығымен көшіп, империя бірнеше дербес
мемлекеттерге ыдырады. Бұл бір-біріне тәуелсіз, бір-бірімен жауласқан
мемлекеттер мыналар еді:
1. Шыңғыс ханның төртінші ұлы Төленің ұрпақтары билеген, орталығы
Ханбалық (Пекин) болған мемлекет. Нақты Хұбылай хан (1260-1294)
және оның мұрагерлері басқарған бұл мемлекет ресми Қытай атауы
беріліп – Юань империясы деп аталды.
2. 1258 жылы Иранда Құлағу ханның (1265 жылы өлді) басшылығымен
құрылған Құлағидтер мемлекеті. Құлағу хан да Төленің ұлы болатын.
3. Шағатай мемелкеті. Оған Мауренахр, Жетісу, Шығыс Түркістан (Қашқар)
енді, сөйтіп ол мемлекет Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайдың
(1242ж. өлді) есімімен аталды.
4. Алтын Орда. Оның иелігіне бүкіл Ұлы дала кірді. Бұл мемлекетті Жошы
(1227 ж. өлді) ұрпақтары биледі. Осы төрт монғол мемлекетінің
тарихи тағдыры әртүрлі қалыптасты1.
Осы төрт мемлекеттің ішіндегі елімізге тікелей қатысы бар Алтын Орда
(Дешті-қыпшақ) мемлекетіне тоқталатын болсақ, Батый (Жошы ұлы) негізін
қалаған бұл еуразиялық мемлекет 1242-1243 жылдары құрылып, құрамына шығыста
Ертістен, батыста Дунайға дейінгі бүкіл дала иелігі кірді. Осындай аса зор
мемлекет шығыс деректерінде Көк Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп
аталады. Алғашында Алтын орда Моңғолия империясына оның бір ұлысы ретінде
енген еді, ал ХІІІ ғасырдың 60-жылдарынан кейін ол дербес ел болып бөлінді.
Оның астанасы Сарай-Бату кейінірек Еділ бойымен Сарай-Беркеге көшірілді.
Алтын Орданың сыртқы саясатындағы рөлін ерекше атап өтуге болады.
Біріншіден, Орта Азия және Иранмен, сонымен бірге ұзақтығы мұсылман
мемлекетінің ішіндегі Мысырмен дипломатиялық, мәдени-сауда байланыстарын
жүргізді; екіншіден территориясын кеңейту мақсатымен жауласушылық әрекеттер
жасады1.
Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекеті арасында әскери-саяси,
дипломатиялық байланыстарды орнатуда сұлтан Бейбарыс пен Берке ханның
рөлдері ерекше болды.
Алтын Орда мен Мамлүктік Египеттің жақындасуын дұрыс түсіну үшін оның
алғышарттары мен негізгі себептерінің барлығын бірдей қарастырып, олардың
ішіндегі бастыларын анықтау қажет. Екі мемлекет арасындағы байланыстың
орнап дамуына ықпал еткен негізгі себептерді қарастырсақ, біріншіден,
әлемді дүр сілкіндірген ұлы Шыңғыс хан империясының құрылуы мен күшеюі,
және одан кейінгі уақытта Жошы ұлысы, яғни, Батый негізін қалаған алып
империя Алтын Орда мемлекеті мен Құлағу ұлысының тарихи сахынаға шығуы,
Құлағудың араб-ислам әлеміне қарсы шығуы – Алтын Орда мемлекеті мен
Мамлүктік Египеттің жақындасуының алғышарттарының бірі болса ; екіншіден,
“Мысыр мен Шам елін билеп отырған Айубилер әулетінің мүшелерінің арасында
өзара бәсекелестік пен қарама-қайшылықтардың шиеленісудің нәтижесінде бұл
аймақтағы әскердің санын түркі мамлюктерінің есебінен күрт көбейтілуі
ХІІІғ. ортасына қарай Таяу Шығыс аймақтарына Батыс Еуропа тарапынан
кресшілердің жорықтары мен Шығыстан монғол жаулаушылығына қарсы тойтарыс
бере алатын бірден-бір әскери күшке айналдырып, олардың әскери билігінен
қоса, саяси билікті өз қолдарына алуына негізгі алғышарттарын жасады”2.
Ең алдымен Алтын Орда мен Мысыр арасындағы достық қарым-қатынасқа
деген ниет алғашқы рет ХІІІғ. 60-жылдарының басында Мысыр тарапынан
білдіріліп, ол ХІҮғ. аяғына дейін Мысырдың сыртқы саясатындағы Елхан
мемлекетінің тарапынан шабуылдарға тосқауыл қою үшін қажеттіліктен шығып,
Берке ханның (1256-1266) исламды діни қабылдауы Мысырдың алдына қойған
мақсатына жетуге едәуір жеңілдіктен, мүмкін шешуші роль ойнаған фактор
болуы ықтимал.
Бұл кезеңді зерттеген кезде жүзеге асырылатын кез келген саясат пен іс-
шарасы идеологияның жағынан негіздеуімен мықтылау үшін діннің рөлі өте
күшті болғанын естен шығармаған жөн. Өйткені көптеген соғыстардың бірден-
бір себебі дін болса, қазіргі кезде де халықаралық жағдайдың шиеленісуіне
де осы діни әскерін атап айтуға болады. Бірқатар зерттеушілер Алтын Орда
мен Елхан мемлекеті арасындағы шиеленіс пен әскери қақтығыстарға түрткі
болған негізгі себептердің түйіні әулет ішіндегі өзара бәсекелестікте жатыр
деген тұжырымдар айтса, ал тағы бір топ зерттеушілер Құлағудың халифты
өлтіруіне байланысты, Берке ханның мұсылман еместермен күресі еді деп
көрсетеді. “Иран жерінде Құлағу әулеті орнағаннан кейін Алтын Орда мен екі
арада өшпенділік етек алды. Осындай жағдайды анық сезген Бейбарыс сұлтан
Алтын Орданың ханы Беркеге 1261 жылы Мысыр елшілігін жібереді”,-дейді
Б.Қ.Албани1.
Алтын Орда мемлекетінің негізін салған Батый ханның кезінде Төле хан
екеуінің арасында ағайындық-достық қарым-қатынас сақталып тұрған және де
Ұлы Монғол империясының ішкі саясатында 1251 жылы Меңгуді Қарақорымда Ұлы
хан тағына отырғызғанда бәрі бір ауыз бірлікте болғандығын көруге болады2.
Алайда, Иран жерінде Құлағудың құрған жаңа мемлекетінің дүниеге келуімен
олардың арасындағы достық жауласуға айналған.
Бұл соғыстың басталуына түрткі болған тағы бірнеше негізгі себептерді
атап өтуге болады:
1. Жошы әулетінің Арран және Азербайжан жерлерін иемденуге ұмтылды;
2. Берке ханның Құлағумен қарым-қатынасында әулеттегі өзінің ағалығын
пайдаланып оған тәкәпәрлік пен үлкендік көрсетуі;
3. Берке хан өзін Құлағудың жауыздығынан ислам үмбетінің қорғаушысы
деп жариялады.
Осы себептерге нақты тоқталып өтейік. 1256 жылы 1 қаңтарда
Құлағу өзінің әскерлерімен Аму-Дариядан өтеді. Ол өзінің әскери-соғыс
қимылдарын Иран жеріндегі исламиттерді күйретуден бастап, олардың 40-тан
астам бекіністері мен қамалдарын басып алады. Исламидтерді бағындырған
Құлағу өз әскерлерін Араб халифатының орталығы Бағдадқа қарай бағыттайды.
Ол кезде билік басында халиф Мустасим (1242-1258) отырған еді және Бағдад
халифаты не саяси, не әскери салалардағы күшін жоғалтып алған, әлсіз халде
еді. 1258 жылы 10 ақпанда құрамында Алтын Орда отрядтары бар Құлағу әскері
Бағдад халифатын жаулауды аяқтайды. Бағдад құлап ондағы бар байлық
жеңушілердің олжасына түседі. Жауланып алынған Иран жерінде Құлағу өзінің
жеке мемлекетін құрады. Меңгу хан қайтыс болғаннан соң, оның орнына отырған
Құбылай хан 1261 жылы Құлағуды Ирандағы монғолдардың жаулап алған барлық
жерлерінің мұрагері ретінде мойындап, оған “елхан” деген атақ береді.
Мұсылман дініне сенуші Беркеге бұл жағдай ешқандай әсер еткен жоқ. Бірақ
Бағдадтың құлауы Египетке қатты әсер етті. Себебі, енді монғолдар армиясына
Ніл жағалауларына жол ашық еді. “Құлағу Египет сұлтанынан толық бағынуды
талап етті”3. Египет сұлтаны оған қарсы қолдау табу үшін Берке ханмен тығыз
әскери-саяси одақ құруға асықты. Ол жайлы Ибнабдеззахыр өз шығармасында
былай деп мәлімдейді: “660мг (1261 жылдың 26 қарашасы мен 1262 жылдың 14
қарашасы) Ол, Әлмәлік әз-Захыр, татардың Ұлы патшасы Беркеге хат жазды, оны
мен сұлтанның өз сөздерінен жаздым, онда ол оны (Беркені) Құлағуға қарсы
бағыттап, екеуінің арасында қарсыластың отын тұтандырып, Берке хан үшін
татарлармен қасиетті соғыс міндетті екендігін, оның мұсылмандықты
қабылдағанын біліп, ол (Құлағу) оның туысы болса да мұсылман еместермен
соғыс оның міндеті екендігін көрсетеді. Ислам тек сөздерден ғана тұрмайды;
қасиетті соғыс оның ең негізгі тіректерінің бірі. Құлағудың әйелі христиан
екені жайлы бірнеше мәліметтер келді. Ол өзінің әйелі үшін өзі де христиан
дінін ұстанып, әйелін сенен жоғары қойды”,-дейді1. Осылайша деректен
көретініміз, Египет сұлтаны Байбарыс ағайынды Берке ханмен Құлағу арасына
от салады. Одақ негізі мұсылман дініне сенбейтіндерге қарсы қасиетті соғыс
халифтің кегін алу мұсылмандардың борышы екендігін дерек көрсетеді. Осы
арада “деректердің үнсіздігіне қарағанда, бұл ұсыныс Беркеге әсер еткен
жоқ”,-деп шешім қабылдайды2. Алайда кейінірек жағдай күрт өзгерді. 1262
жылы Берке Құлағудан Шыңғыс ханның “Яссы” бойынша тиселі олжаны бөлуді
сұрайды. “Жаулап алынған жерлерден қолға түскен байлық пен сол жерлердің
түсімдерінің бестен екісін Ұлы Ханға, бестен екісін әскерге және соңғы
бестен бірі Бату хан жанұясына тиселі болған”3. Бату хан қайтыс болып,
орнына Берке хан отырғанда Құлағу хан оған сыбағасын беріп тұрудан бас
тартады. Осы жерде географиялық көзқарас тұрғысынан “болашақ елхандар
патшалығы Монғол державасының батыс бөлігіне жататындығын және оның Беркеге
бағыну қажеттілігін” Трепалов та атап көрсетеді4.
“Құлағу хан өз ұласын сұрай келгенде Бату ханның елшілерін өлтіреді”5. Ол
сонымен Алтын Орда ханы Берке туралы: “ол от басының үлкені болғанымен ұят,
ынсап дегенді білмейді, мені үркітіп, дөрекі сөйлейді. Бұдан кейін мен оны
ешқашан жақсы көрмеймін” дейді6. Осы жағдайдан кейін Берке хан Бейбарысқа
хат жазып оны “Иран елханы Құлағуға қарсы бірігіп шығуға” шақырады7.
Шейх және имам Ибнкерир бұл жерде төмендегідей мәлімет береді: “(1262
жылдың 15 қарашасы мен 1263 жылдың 3 қарашасы) Байбарысқа келген Берке хан
елшілері Берке атынан былай дейді: сен менің мұсылман дініне деген
сүйіспеншілігімді және Құлағудың мұсылмандармен не істегенін білесің”,-деп
Құлағудың мұсылмандарды қырғанын сылтау ете отырып: “сен бір жағынан, мен
екінші жағынан шығып Құлағудың көзін құртамыз. Кейін оның қолында болған
барлық елдерді саған беремін ”,-деп хат жолдайды1. Бейбарыс оны қолдайды.
Ал Рашид ад-Диннің бұл мәселе жайлы пікіріне тоқталатын болсақ, “ол барлық
мұсылмен қалаларын құлатып, мұсылман хандарының жанұяларының мүшелерін жау
мен досты ажыратпай түгел қырды. Шыңғыс хан тұқымдарымен ақылдаспай халифті
өлтірді. Тәңірі қолдау берсе мен онан күнәсіз жандардың қаны үшін құн
сұраймын,- депті Берке хан”2. Академик В.В.Бартольд “Құлағу мен Берке хан
арасындағы соғыс себебін Персиядағы жошылық ханзадалардың өлімі мен,
Беркенің мұсылман ретінде өзін мұсылман жақтаушысы деп жариялап Құлағуға
қарсы шығуымен” түсіндіреді3.Ал зерттеушілер Б.Д.Греков пен А.Ю.Якубовский
соғыс себебіне төмендегідей тоқталады: “хандық жошылықтар мен Құлағидтер
арасындағы жанжалдың басты себебі Әзірбайжан еді. Құлағу (1256-1265)
әсіресе бұл аймақты ерекше бағалады. Құлағу және оның орынбасарлары
Әзірбайжанның бай қолөнер өнеркәсібіне үлкен мәне берді. Берке хан қалайда
болмасын Әзірбайжанды Алтын Ордаға қосудан дәмеленді. Әзірбайжанды ол
сыйлық ретінде, өзінің олжасының үлесі ретінде талап етті. Бұл туралы
жүргізілген келісімджер нәтиже бермеді. Сөйтіп екі монғол мемлекеттерінің
арасында әскери қақтығыс 1263-1264 жылдары Кура өзенінің сол жағалауында
болды және ол Құлағудың толық күйреуімен аяқталды”4. Ибн-Васылдың айтуы
бойынша: “Берке хан тау болып үйіліп жатқан Құлағу әскерінің сүйегін
көргенде:”Алла тағала Құлағудың жазасын бергей. Монғолды монғол қылышымен
туратты. Егер бұл арамза достық-ынтымақтастықты бұзбағанда, біз бірлесіп
әрекет еткенде барлық жерді басып алған болар едік”,-депті ”5. Бұл дерекке
қарасақ, Берке ханның іштей күйінгендігін, өкінгендігін байқаймыз.Сонда бұл
дерек Құлағу мен Берке хан арасындағы қақтығыс территорияға байланысты
екенін көрсетіп отыр.
Тарих ғылымының кандидаты Б.Батыршаұлы осы мәселе туралы төмендегідей
ой қозғайды: “Шыңғыс ханның тірі кезінің өзінде, 1219-1223 жылдары монғол
әскерлерінің Сүбітай бастаған алдыңғы жасақтары Иран жеріне кірген. Алайда
оны толық жаулап алуды іске асыру тек Меңгу ханның тұсында ғана мүмкін
болды. Меңгу хан иранды жаулап алуды жалпы монғол ісі деп қарасырып, бұл
жорықты Құлағу бастап, оған барлық ұлыстардың әскерлерінің қатысуына бұйрық
береді. Бұл жорық туралы білген Берке Бату хан арқылы оны болдырмауға
әрекеттенеді. Оның себебіне бірнеше пікірлер бар. Оның бірі бойынша – саяси
тұрғыдан, егер Иранды жаулап алу сәтті болса, онда Алтын Орданың
оңтүстігінде оған бәсекелес, ірі, әрі күшті мемлекеттің пайда болуы, оның
мақсатынан шықпайды, мүддесіне сай келмейді”1.
Салих Закиров “қақтығыстың себебі – жошылық әскер басшылары – Тутар,
Балабан және Кулидің өлімі болуы мүмкін” деген болжам айтады2. Олар Иранға
жорыққа қатысуы үшін жошы ұлысынан жіберілгендер болатын. Құлағу Балабанның
өзіне қарсы әрекеттерін біліп қойып, оны Беркенің өзі заң бойынша жазалауы
үшін, өз лагерінен Беркеге жіберді. Берке әскер басшының шынымен де айыпты
екеніне көзі жетіп, Балабанды қайтадан Құлағуге жібереді де былай дейді:
“Ол қылмыскер, сен онымен не істейтініңді өзің білесің”-деп Құлағуге
тапсырады. Құлағу Балабанды өлім жазасымен жазалайды. Көп кешікпей Құлағу
лагерінде сонымен бірге белгісіз жағдайда Тутар мен Кули да өледі. Оларды у
беріп өлтірді деп күдіктенеді. Рашид ад-Дин “соның салдарынан екі жақты
наразылық пайда болды”,-деп жорамалдайды3. Әрине Құлағуға оған жіберілген
басқа ұлыстың үш әскер басшыларының оның иелігінде болуы оған ұнамайды.
Мүмкін олар көмек үшін емес, лагерьде жауластық саясат жүргізу үшін
жіберілген шығар. Өлген әскер басшыларының жанұясы Дербент арқылы Алтын
Ордаға қашады.
Көптеген тарихи шығармалардың авторы Әл-Макризи былай деп
жазады:”Берке мен Құлағудың жауластығының себебі, екеуінің арасындағы соғыс
кезінде Құлағудың ұлы өлтіріліп, оның әскері қиратылды”4. Құлағудың ұлы
соғыс кезінде өлтірілгендіктен, оны қақтығыстың басталуының негізгі себебі
ретінде алсақ дұрыс болмауы мүмкін. Сондықтан бұл оқиға қақтығыстың
жалғасуының себебі болып табылады. Жоғарыда айтып өткеніміздей С.Закиров
қақтығыстың себебін, әскер бсашылардың өлтірілуімен түсіндіре келе, оны
жанама себеп ретінде қарастырады, ал негізгі себебі: “Әзірбайжан мен
Грузия” еді дейді.
Біздің заманымызға территория таласына байланысты нақты деректер
жетпегендіктен, Әзірбайжан мен Грузияның Алтын Ордаға тиселі болғандығы
жайлы дәлел жоқ. Дегенмен Әл-Омаридің мәліметінде “Шыңғыс ханның ұлы Жошыға
Дешті-Қыпшақты және оған жататын Арран, Тебриз, Хамадан, Мерагуды” бергенін
айтады5. Бұдан көретініміз жоғарыда аталған жерлер Жошы ұлысына тиселі
болған, демек, Берке ханның ол жерлерге құқы бар деген сөз.
Бірқатар авторлар, екі мемлекет арасындағы соғыс өртінің өршуін таза
экономикалық себептермен түсіндіргісі келеді. Яғни, Шыңғыс ханның “Ясса”
заңы бойынша олжаның “бестен екі бөлігі Ұлы ханға, екі бөлігі- әскерге, ал
қалған бір бөлігі батудың үйіне бөлінуі қажет”. Қарастырып отырған кезеңнің
замандсы тарихшы Джуздхани: “Құлағу Бағдадты алғаннан кейін, Беркеге тиселі
бөлігі және сыйлық ретінде кейбір ғана нәрселерді жіберуі, екеуінің
арасындағы жаушылықтың себебі болды”,-деп көрсетеді1.
Ортағасырлық тарихшы Ибн Касирдің хабарлауы бойынша, Берке хан
Құлағудан заңға сәйкес өзіне тиселі бөлігін беруді талап етеді. Арадағы
бөлісу бәсекесінің шиеленісуіне Құлағудың жорығына қатысқан Жошы ұлысының
әскерлерін тебриз бен Мерагаға орналастыруы да себептерін тигізеді. Бұл
жерлердің Дешті-Қыпшаққа жақын, әрі көршілес болуы Берке ханның оларды өз
иелігіне қосып алуға ұмтылуына түртік болған сияқты. Бұл жағдайда Құлағудың
алдын ала ескере алмауы Берке екеуінің арасында Әзірбайжан мен Грузия
жерлері кімге тиселі, деген мәселенің шиеленісуіне тағы бір жол ашып
береді.
Ортағасыр тарихшысы, 30 томдық “Нихайт әл-араб” энциклопедиясының
авторы ан-Нуайри, Берке мен Құлағу арасындағы шиеленіске әсер еткен, басты
болмаса да қосалқы себептерінің бірі ретінде, Құлағуды Дешті-Қыпшақ тағына
отыруға шақырған Бату ханның әйелі Борақшының құатысы бар, дейді. Ан-
Нуайри бойынша, Құлағу Борақшының айтқандарын мақұл алып, оның салдарынан
“653 һиджра жылы (1255156) Берке мен Құлағудың арасында соғыс болды”
дегенді хабарлайды2.
Ан-Нуайриде келтірілген 653 һиджра жылы (1255156) басқа авторлардың
деректерімен сәйкес келмейді. Олардың айтуынша, Берке мен Құлағу арасындағы
алғашқы шайқастар 660-661 һиджра жылдары (1261-1263) орын алған. Бұл жерде,
ан-Нуайридің келтірген уақыты қате екені анық, себебі, Құлағу иранға жорық
жасау үшін өз әскерлерімен 1256 жылдың 1-қаңтарында Аму-Дариядан өткені
белгілі.
Берке мен Құлағу арасындағы бәсекелестіктің шиеленісуінің тағы бір
себебі ретінде Монғолиядағы Ұлы таққа отыру үшін Құбылай мен Арықбұға
арасындағы болған тартыстарда Құлағудың Құбылай аяғын ұстап, ал Берке
Арықбұғаның ашық қолдауын айтуға болады. Жеңілген Арықбұға тұтқынға
берілгеннен кейін, оған ұйымдастырылған сотқа ағайындары Құлағу, Берке және
Алғұй шақырылады. Алайда, олардың әрқайсысы өзінің ұлысындағы шұғыл
мемлекеттік істерін себеп айтып, сотқа келмеді. Арықбұғаның үстіне сот
жүргізіліп, ағасы құбылайдың құрметі үшін оған кешірілім жасалды. Сотқа
келе алмаған үш ханнан шығарылған соттың үкімі туралы өздерінің пікірлерін
айтуды сұрайды. Жоғарыда келтірілген оқиғадан ескеретін қызық жай ол- Берке
мен Құлағу арасында әскери қақтығыстардың өршіп тұрғанына қарамастан, жалпы
империялық мәселе бойынша екуінің арасында ауызбірліктің болуы.
Дешті Қыпшақпен Иран арасындағы соғыстың бастапқы кезінде Берке
Құлағуға дипломатиялық жолмен әсер етпекші болғанын бірталай жазба деректер
хабарлайды. Сондай бір елшілікпен Берке Құлағуға өзінің бақсыларын
жібереді. Астыртын әрекеттерін біліп қойған Құлағу оларды өліммен
жазалайды. Берке мен Құлағудың әскерлері арасындағы алғашқы шайқас, сол
оқиғаның замандасы Ибн-Уасилдің хабарлауынша, 1263 жылы орын алған1. Құлағу
әскерімен бірінші болып шығады. Жағдайдың қаншалықты күрделі бағыт алып
бара жатқанын білген Берке хан өзінің ұлысындағы әскери күштердің бәрін де
жаппай дайындықты жүзеге асырады. Сонымен қоса, ол Мысыр сұлтанына Құлағуға
қарсы бірлесіп әскери қимылдар жасау туралы ұсыныс жасайды. Алайда сұлтан
әскерімен соғысқа шыға қоймағандығы белгілі.
Алғашқы кезде стратегиялық оймен болса керек, Берке хан әскерлерімен
өз мемлекетінің түпкіріне қарай он бес күндік қашықтыққа шегінеді. Шыңғыс
ханның екі ұрпағы арасындағы болған шешуші шайқас туралы нақты мағлұматтар
көптеген авторлар тарапынан хабарланады. Бұл қанды шайқастың нәтижесі
Құлағу үшін өте қайғылы аяқталды. Жеңіліске ұшырап, өзеннің үстіне қатқан
мұздың үстімен өту кезінде әскерінің көп бөлігінен айрылған Құлағу шегінуге
мәжбүр болды. Шайқас екі жақты да орасан-зор адам шығынына ұшыратты.
Құлағудың өлімінен кейін (30- желтоқсан 1264 ж.) таққа оның ұлы Абаға
отырады. Алғашқыда Берке хан мен Абаға ханның арасында бейбіт келісім орын
алып, Абаға өзінің астанасында Беркеге өз атымен мешіт салуға және тоқыма
шеберханасын ашуға рұқсат береді. Алайда көп ұзамай екеуінің арасында
әскери қақтығыстар орын алады. 1265 жылы болған шайқаста Ноғай бастаған
Алтын Орда әскерлерінен Абаға жеңіліске ұшырайды2. Әскери қимылдар
аяқталғаннан кейін Абаға Кура өзенінің бойында қорғаныс қамалдарын
тұрғызумен айналысады. Ол жайлы тек парсы деректерінде ғана емес, сонымен
қатар Вассаф және Рашид ад- Дин, араб тарихшысы Аз- Захаб та бұл қабырғаның
құрылуы жайлы нақты мәліметтер береді.
Шыңғыс хан тұқымдары арасында соғыс екі жақ үшін де кезекпен өтпелі
нәтижелі болды. Дешті Қыпшақ әскерлері Иранның шекаралары аудандарына жиі
шабуыл жасап тұрады. Олардың шабуылдарына қарсы, Елхан мемлекеті табиғи
кедергілермен қоса арнайы бекіністердің көмегімен әскери тойтарыс беруге
дайындықтарын үзбей жүргізіп жатты. Жошы ұлысы мен Елхандар арасында әскери
қақтығыстар қарастырылып отырған бүкіл кезеңнің бойында, кей уақыттарда
бейбіт қарым-қатынастарда орын алып отырды. Екі арада жиі қатынаған
елшіліктердің келуімен дипломатиялық және сауда байланыстары дамыды. Мұндай
жағдай көбіне арадағы жасалған келісім, немесе белгілі бір себептерден,
олардыі ішінде, екі мемлекеттің әрқайсысы сыртқы саясатымен қоса, басқа да
ішкі істерімен айналысуынан туып отырған. Мәселен, бір жағынан Елхандар
өзінің солтүстік аймақтарын Алтын Орда шабуылдарынан қорғай отырып, екінші
жағынан Сирия жерін басып алуға үміттеніп, оған шабуылдарын үзбесе, үшінші
жағынан Орта Азиядағы Шағатай мемлекетімен де соғысын тоқтатпады. Берке
1266 жылы Тифлиске барар жолда қайтыс болады. Онда ол 300 мыңдай әскерімен
Кура арқылы өтетін қолайлы жер табу үшін шыққан болатын. Таққа Мөңке-
Темірдің келуімен (1266-1280жж.) екі мемлекет арасындағы жанжал тоқтаған
жоқ. “670 жылы (1271 жылдың 9-тамызы мен 1272 жылдың 28-шілдесі) Мөңке-
Темірден Берке үйінің елшілері Абағаны жою үшін сұлтаннан көмек сұрап
келеді”1. Осы мәліметтен Мөңке-Темір тұсында да қақтығыстың өршігенін
байқаймыз. Осылайша Жошылықтар мен Құлағулар арасында біресе бейбітшілік
орнап, біресе қайта жауласып отырды.
Алтын Орда әскерлерінің Елхан мемлекетінің жеріне келесі шабуылы
Тұлабұға ханның тұсында Тама-Тоқтымен Ноғайдың қолбасшыларымен 1288 жылы
болды. Елхан мемлекетінің ханы Арғұнның (1284-1291 жж.) әскерінен тойтарыс
көрген Дешті Қыпшақ әскері шегінуге мәжбүр болды. Одан кейін Рашид ад-
Диннің хабарлауы бойынша, 1295 жылы Иран тағына Ғазан ханның отырғанына
дейін, ал Дешті Қыпшақ тағына Тоқта ханның келуіне дейін уақытта екі
мемлекет арасында әскери қақтығыстар болмаған. Мұның бір себебі ретінде,
сол кезде Дешті Қыпшақ ішінде басталған шиеліністің салдарынан орын әскери
қақтығыстарды айтуға болады. Мемлекеттің ішндегі бұл соғыс 1299-1300 жылы
Ноғайдың қайтыс болуына дейінгі уақытқа созылды.
Ноғайдың өлімінен кейін Дешті Қыпшақта өзінің билігін күшейтіп алған
Тоқта хан Әзірбайжан және Грузия жерлерін иеленуге өз талпыныстарын қайта
өршітіп, 1303 жылы Ғазан ханға елшілерін жіберіп, Қауқаз жерлдерін беруі
туралы талап етеді. Алайда Газан-хан қойылған талаптары қабыл алмаумен
қоса, Сирия жерінде әскери қимылдарын үзбей жүргізуге дайындықтарын
тоқтатпады. 1303 жылдың 21-қаңтарында Сирияға қарсы келесі жорығын жасайды.
Алайда бұл жолы да сәтсіздікке ұшырайды. Сол жылдың 20 сәуірі күні
Дамаскінің жанында болған шайқаста Газан ханның әскерлері мамлюктерден
күйрей жеңіліске ұшырап, ендігі уақытта Сирия жерлерін басып алу үмітінен
біржолата айырылды.
Дипломатиялық жолмен мақсатына жете алмаған Тоқта хан, Мысырдан көмек
сұрайды. Алайда, Газан ханмен екеуінің арасында бейбіт-келісім шарт жасасып
қоюын себеп қылып, сұлтан оның сұрауын қанағаттардырмайды.
Газан ханның өлімінен кейін оның орнын басқан Ұлжайту хан (1304-1316)
мен Тоқта хан екеуінің арасындағы қарым-қатынас бейбіт болады. Дешті
Қыпшақтың келесі ханы Өзбек хан өзінің ішкі жауларын жеңіп, жағдайын мықтап
алғаннан кейін, бір жағынан Мысырмен дипломатиялық байланыстарын жаңғыртып
жатса, екінші жағынан Елхандарға деген жаушылықтарын қайта өршітеді. Өзбек
ханның әскерлері Иран жеріне 1316 жылы қайта шабуыл жасап, оның жеріне
енеді. Ұлжайту хан қайтыс болған соң, оның ұлы Абу Сайд ханға әлі ант
бермей тұрғанда Елхан мемлекетінің ірі қолбасшысы Шопан Өзбек ханға Құлағу
ұлысының билігін тапсыру туралы ұсыныс жібереді. Алайда, Алтын Орданың
беделді мемлекет қайраткерлерінің бірі Құтылық-Темірдің кеңесімен Өзбек
ханның әскерлері Кура өзеніне дейін жетеді.Бірақ, Шопанның мықты
әскерлерінің қоршауына түсіп қалудан қауіптеніп, кейін шегініп кетеді.
Абу Саид ханның өлімінен кейін Елхан мемлекетінің ыдырауы басталады.
Оның орнын басқан арпа хан, сол кездегі Өзбек ханның шабуылының салдарынан
жағдайдың күрделенуіне байланысты, барлық ру басшыларының жиналуынсыз және
мақұлдауынсыз таққа отырады. Алайда, ол мемлекетінің бірлігін сақтап қала
алмайды. Үлкен әрі күшті болып тұрған мемлекет 1336-1353 жылдар аралығында,
бір-бірімен жауласып жатқан бірнеше шағын мемлекеттерге бөлініп кетеді.
1342 жылы Алтын Орда тағына келген Жәнібек хан (1342-1357 жж.)
қалыптасқан жағдайды өз мүддесіне пайдаланып, Әзірбайжан жерлерін қосып
алуға бет алады. Ол Тебризді басып алып, ондағы билік еткен Малик Ашрафты
өлтіріп, оның орнына өзінің ұлы Бердібекті қойып, кейін қайтар жолында қаза
болады. Әкесінің өлімі туралы хабарды естіген Бердібек хан тағын өзінен
басқа біреу алып қояды деген күдікпен жаңадан басып алған жерлерді тастап
Алатын Ордаға асыға аттануының салдарынан бұл жерлерден айрылып қалады.
1385 жылы Тебриз Алтын Орда ханы Тоқтамыспен тағы да алынады. Алайда,
оның Темірмен үнемі күресі Әзірбайжанды ұстап қалуға мүмкіндік бермеді.
Темірдің қатты соққысынан кейін Алтын Орда мемлекеті агрессивті саясат
жүргізуге мұшасы келмей қалады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, Иран жерінде жаңа мемлекеттің құрылуымен
бірге Жошы және Құлағу әулеттерінің арасында соғыс өртін өршіткен
бәсекелестік пайда болды. Жүз жылға созылған бұл соғыстың шығуының басты
себептері көп жағдайларда көптеген қосалқы себептердің артында жасырынып
тұруының салдарынан әр тарихшы немесе тарихнамашы бұл оқиғаларды баяндаған
кезінде өзінің жеке пікірі мен көзқарастарына сәйкес көптеген себептердің
бірін бастысы ретінде алдыңғы қатарға шығарып отырады. Дегенмен, олардың
ішіндегі қайсысы ең бастысы, ал қайсысы қосалқы екенін тек терең зерттеудің
нәтижесінде ғана анықтауға болады.
Сонымен қорыта келгенде, бір жағынан Алтын Орда мен Елхан (Құлағу)
мемлекетінің арасындағы болған шиеленістер Алтын Орданың Мысырмен
одақтасуының басты себебі болса, екінші жағынан Құлағудың Сирия жерлерін
жаулап алуға ұмтылуы Мысырдың Алтын Ордамен одақтық қарым-қатынас ұстауына
негізгі түрткі болғаны анық. Аталған үш мемлекеттің ішінде Мысыр сол кезде
экономикалық жағынан ең күшті дамыған мемлекет болғаны белгілі. Сонымен
қатар ол 1261 жылы Сирияны және 1291 жылы палестинаны өзіне қаратып алғанна
кейін, Шығыс пен Батыс арасындағы сауданың маңызды транзит орталығына
айналды. Мамлүк сұлтандары дипломатиялық шеберлігінің арқасында өздерінің
мақсаттарына қол жеткізіп отырды. Моғол империясының ірі екі мемлекетінің
арасындағы шиеленісті өздерінің мүддесіне пайдалана білген Мысыр, олардың
арасындағы бәсекені өршітуге тырысып бағады. Осындай жолмен мамлюк
сұлтандары Сирия жерлерін Құлағудың жаулауынан өзінің иелігінде сақтап
қалды. Құлағу мемлекеті де өз тарих бойына жерлерін Алтын Орда мен Шағатай
ұлысының жаулап алушылық шабуылдарынан қорғауға мәжбүр болды. Қалыптасқан
сыртқы жағдай Құлағу мемлекетіне бір уақытта бірнеше майданда соғыс
қимылдарын жүргізуіне мүмкіндік бермей, оны әбден әлсіретеді. Алтын Орда өз
тарапынан ұзақ уақыт бойына иеленуге ұмтылған Әзірбайжан жерлеріне енді
қолы жеткен кезде, саяси жағдайдың күрт өзгеруіне байланысты өздерінің
жеңістерінің нәтижесін көре алмады.
Жоғарыда Мысыр Мамлүк мемлекетімен Алтын Орда арасындағы саяси және
әскери жақындасуға түткі болған бірқатар себептерді қарастыру барысында
сұлтан Байбарыс пен Берке хан арасындағы жақындасуда сол кездегі Батыс
Европа мемлекеттері мен мұсылман мемлекеттері арасындағы саяси қарама-
қайшылықтарды туғызып отырған діни негізде басталған соғыстың ықпалының
орны ерекше болды. Себебі, ол замандарда мемлекеттің қандай бағыттағы
саясатты ұстануында діннің ролі соңғы емес. Оны бүгінгі халықаралық саяси
жағдайлардың мысалдары көрсетіп отыр. Ал орта ғасырларда діннің ролі
бүгінгіден әлдеқайда күшті болғандығы белгілі. Әрине, бір дінді ұстанған
мемлекеттер арасында да талай соғыстардың тарихта орын алғандығы жайында
Батыс пен Шығыс, соның ішінде мұсылман елдерінің өз ішінде мысалдар көп.
Бірақ, Мамлүк мемлекеті мен Алтын Орда арасындағы байланыстарды зерттеу
бұл екі мемлекет арасын жақындастырған басты факторлардың ішінде, саяси
жағымен қоса діннің де ролі үлкен болды. Бастапқы кезде, өздеріне қауіп
төндііп тұрған, Ирандағы монғолдарға қарсы Алтын Орданы айдап салуда мамлүк
сұлтандарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ МЕН МАМЛҮКТІК ЕГИПЕТ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ БАЙЛАНЫСТАР
10
1.1 Саяси-әскери байланыстар 10
1.2 Дипломатиялық қатынас 19
ІІ ТАРАУ. АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ МЕН МАМЛҮКТІК ЕГИПЕТ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ
ҚАТЫНАСТАР 34
2.1 Әдет-ғұрыптық, салт-дәстүрлік, тілдік байланыстар 34
2.2 Дін саласындағы ықпалдастық 40
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Еліміз егемендік алып, өткендегі шындықты қалпына келтіріп жатқан
бүгінгі таңда Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекетінің байланыс тарихын
обьективті түрде зерттеудің мәні ерекше зор. Қазіргі уақытта қазақ халқының
рухани өрлеуі мен тарихи сананың қалыптасу заманында өзінің көршілес және
алыс халықтармен, мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-
қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылық едәуір артып отыр. Себебі,
орта ғасырларда тарих сахынасына бой көтерген Еуразиялық мемлекет – Алтын
Орда мықты, ықпалды мемлекет ретінде ең алдымен сол кезеңде өмір сүрген
халықтардың саяси-этникалық дамуына, сонымен бірге қазақ халқының
қалыптасуына да елеулі әсер етті. Ең ірі этникалық топтардың бірі болған
қыпшақтар Еуразия мен Жерорта теңізі аймағындағы бірсыпыра шет ел этностары
мен мемлекеттерінің тарихында өздерінің өшпес іздерін қалдырды. Олардың
ішінде, Мысыр елін ерекше айтуға болады.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ.Т.Жұмағұлов “сақтар,
сарматтар, ғұндар, түрік қағанаттары, түркеш, оғыз, қарлұқ мемлекеттері,
моңғол ұлыстары, Алтын Орда және қазақ хандығының тарихтары Қазақстан
мемлекеттілігінің негізгі тарихы болды”,-дейді[1]. Яғни, Алтын Орда да
Қазақстан мемлекетінің негізгі тарихы ретінде жан-жақты зерттелуі тиіс.
Соның ішінде ұзақ уақыт саяси, мәдени, қоғамдық дамуда ерекше роль атқарған
Алтын Орданың ХІІІ-ХІҮғғ. саяси тарихын жан-жақты зерттеу еліміздің тарихын
одан әрі терең түсінуге жол ашады.
Сыртқы саясатын Мысыр Мамлүк мемлекетімен байланыстыра отырып, екі ел
дипломатиялық қатынас орнатады. Өз заманының ең ірі саяси құрылымдары
болған бұл екі мемлекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның
дәстүрлері мен мәдениетіне негізделген.
Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекетерінің арасында орын алған
байланыстар тарихы өте аз зерттелген. Сонымен бірге, тоталитарлық жүие
зардаптары да анық байқалады. Яғни, марксизм-ленинизм идеологиясына сай
бұрмаланып, бір жақты қаралып келді. Отарлау мен тоталитаризм жүйесі
тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу ісінде төл зерттеушілерге жол
бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына сәйкес оны барынша бұрмалап, және
сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға енгізуді бүгінгі таңдағы
халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани зардаптардың бірі болып табылады.
Алтын Орда мемлекетінің кіндігі қазіргі Қазақстан жерінде орналасып,
тарихи дамуы жағынан қазақ халқы этникалық және мәдени мұрагері болып
табылуы себепті, алтын Орда мемлекетінің тарихын зерттеу ісі төл ғылымымыз
үшін ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Профессор Қ.Т.Жұмағұлов
“Президент Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылға арналған жолдауында көрсетілген ішкі
және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары орасан зор интеллектуалдық
инновациялық қуатқа ие”,-дей келе, қарастырып отырған құжаттың 3 негізгі
бөлімінің, әсіресе әлеуметтік даму бөлімінің мәдени-тарихи мұраны сақтау
тармақшасына қатысты тоқталады1. Президент жолдауында тарихқа, тарих
ғылымына үлкен көңіл бөлінеді. Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау
қиын. Осыған орай Қ.Т.Жұмағұлов төмендегідей пікір айтады: “Тарих ғылымының
саяси және әлеуметтік маңызы зор. Сондықтан, біздің мемлекетіміздің басшысы
өзінің барлық бағдарламалық сөздерінде тарихи өткенімізге, қазіргі күніміз
бен болашағымызға көп көңіл аударатыны кездейсоқ емес”2.
Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік, қоғамдық және ұлттық-
танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күні сыртқы саясаттағы басқа елдермен
қарым-қатынасымыздың тарихи тамырлары мен негіздерін ашып көрсетуіндегі
маңызы өте зор. Алтын Орда мемлекеті мен Мысыр елінің ғасырларға созылған
жан-жақты қатынастарын ашу арқылы, қазіргі уақытта тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің араб-ислам әлемімен байланыстарының терең тамырлары бар екенін
көрсету. Бүгінгі әлемдік қауымдастықта бұл байланыс маңызды орынға ие және
оны жаңа деңгейде жаңғырту үшін негіз болады.
Алтын Орда мемлекетінің тарихын зерттеу саласында әлемдік ғалымдардың
осы тарихқа қатысы бірқатар еңбектері жарық көріп, бай материалдар
жинастырылғанына қарамастан, қазіргі уақытқа дейін бұл мәселенің жауабынан
сұрағы, белгілісінен белгісізі көп. Ғылыми әдебиетте кеңінен тараған “Алтын
Орда” атауы орыс жылнамалары бойынша кеш пайда болып, оның алғаш рет
жазылуын ХҮІғ. жатқызады. Шығыс дерек көздерінде бұл мемлекеттік құрылым
көптеген атаулармен белгілі және олардың ішіндегі кең тарағаны Дешті-Қыпшақ
болған. Монғол жаулаушылығына дейін Ұлы Даланың Ертістен бастап Дунайға
дейін созылған ұланғайыр жерлері ХІғ. аяғынан ХІІІғ. басына дейін Қыпшақ
хандарының қолында болған. ХІІІғ. бірінші жартысында қыпшақтардың билігі
астында болған жерлердің бәрі Монғол империясының құрамына кіргізіліп, осы
ғасырдың 60-жылдарынан бастап, саяси биліктің барлығын өз қолдарына алған
монғол ақсүйектері қыпшақтармен туыстасып, олардың арасына бірте-бірте
сіңісу арқылы ассимиляцияға ұшырайды. Қыпшақ және монғол мәдениетінің өзара
күресінің нәтижесінде дамуы жағынан жоғары тұрған қыпшақ мәдениеті
басымдылыққа ие болып көп ұзамай жеңіп шығады.
Бітіру жұмысында Алтын Орда мемлекетінің ХІІІғ. ортасы мен ХҮғ. басына
бейінгі саяси, мәдени, дипломатиялық, құдалық, этникалық байланыстарын
қарастырдық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бүгінгі таңда Алтын Орда тарихын зерттеу
маңызын жоғалтқан жоқ. Керісінше күннен-күнге мәселеге деген қызығушылық
пен құлшыныс байқалады. Оның ішінде Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк
мемлекетінің байланыстары жан-жақты зерттелмеген. Бұл тақырып әлі де өз
зерттеулерін күтіп тұрған маңызды мәселелердің бірі. Оны жүзеге асыру ісі
жүйелі және мақсатты түрде жүргізілуімен қатар, оның деректік негізі
жасалуы керек.
Мәселенің зерттелу деңгейін қарасырта отырып, бұл салада жарық көрген
ғылыми әдебиеттердің өте көп екендігін айта кету қажет. Бірақ, осыған
қарамастан мәселе өзінің толық зерттеуі мен түбегейлі шешуін тапты және бұл
мәселеге қалам тартқан авторлардың барлығы мәселеге шынайылық тұрғысынан
келді деуге болмайды. Бұл мәселені қарастырған бірқатар авторлар белгілі
бір идеологиялық шеңбердің ішінде болса, ал бірқатар авторлардың қолында
материалдардың тапшылығынан болуын да ескеруіміз қажет.
Зерттеулердің көптігі мен еркешеліктеріне байланысты оларды
төмендегідей топтарға бөліп қарастыруға болады:
Батыс Еуропа елдерінде Дешті Қыпшақ тақырыбына қатысты зерттеулер
өздерінің бастауын ХҮІІ-ХҮІІІғғ. алады және бастапқы кезеңде бұл
зерттеулердің ғылыми ауқымы тар болды, еуропалықтар тарапынан өздерінің
мұсылман көршілері туралы жалпы қызығушылық шеңберінен аспады және
тақырыптық жағынан да шектеулі сипатта болды. Бұл салада зерттеулер
жүргізген алғашқы авторлардың арасында д,Эрбело, Ж.Дегинь, И. Хаммер-
Тургштальді атауға болады.
Ресей зерттеушілері тарапынан Дешті-Қыпшақ тақырыбына деген
қызығушылық ХҮІІІғ. соңы мен ХІХғ. басын қамтыған кезеңде басталды. Ол
негізінен Алтын Орданың тарихын зерттеумен байланысты қарастырылады. Бұл
саладағы жүргізілген алғашқы зерттеулерді Х.М.Френ, П.Савельев, И.Березин,
Т.С.Саблуков, С.Д.Оссон, Х.Ховорстың аттарымен байланыстыруға болады.
ХІХғ. соңы мен ХХғ. ортасына дейін Батыс Еуропа және Ресей
зерттеушілерін Алтын Орда тарихының ішінде негізінен оның саяси тарихы,
мемлекеттік құрылымы және Батыс елдерімен қарым-қатынасы қызықтырды. Бұл
кезеңде парсы, араб тілдеріндегі нарративті деректермен қоса, Алтын Орданың
ірі қалаларының қалдықтарында жүргізілген қазба жұмыстары негізінде
табылған материалдық деректер, оның ішінде нумизматикалық материалдар
кеңінен пайдаланылды. Бұл салада зерттеу жүргізгендердің ішінде
В.Г.Тизенгаузен, С.Лэн-Пуль, Н.И.Веселовский, Г.Алтунин, М.Д.Приселков,
Ф.В.Баллод, В.В.Бартольд, Г.В.Вернадский, Б.Пелисо, Б.Спулердің аттарын
атауға болады. Олардың ішінде В.Г.Тизенгаузен Алтын Орда тарихына қатысты
орта ғасырлық араб, парсы және түркі жазба деректерінің үзінділерінен
құралған жинағы бұл салада бүгінгі күнге дейін құнды дерек көзі ретінде
өзінің ғылыми құндылығын жоғалтқан жоқ1.
Баллод археологиялық қазба материалдарын кеңінен пайдаланса, академик
Бартольд шығармасының І томын монғол жаулаушылығы тұсындағы Түркістан
кезеңіне тоқталып, моңғол билеушілері мен олардың арасындағы қақтығыстар
жайлы мәлімдейді2.
Дешті Қыпшақ тақырыбы 50-жылдардан бастап жазылған зерттеулер
негізінен маркстік тұрғыдан жауланып алынған халықтар мен мемлекеттерге
қатысты Алтын Орданың кертартпалық ролі баса қарастырылады. Кеңес үкіметі
кезінде зерттеулер жүргізген Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский, М.Г.Сафаргалиев
Алтын Орданың саяси және мемлекеттік жүйесін көрсетуге тырысса, А.Г.Федоров-
Давыдов археологиялық қазба материалдары негізінде Алтын Орданың мәдени
өміріндегі Хорезм, Византия сияқты елдердің ықпалын ашуды көздейді3. Алайда
аталған авторлардың араб жазба деректерін назарға алмауы себепті олардың
зерттеулері өздерінің алдына қойған мақсаттарына жетті деп айтуға келмейді.
Сондай-ақ, бұл салада зерттеу жүргізген ғалымдардың ішінде А.Али-Заде,
П.Петрушевский, Н.М.Булатов, В.П.Юдин, К.А.Пищулина және В.Л.Егоровтың
есімдерін атауға болады. Осылардың ішінде В.Л.Егоров Алтын Орданың
территориясын, шекараларын және әкімшілік құрылысын қарастырады4. Бірақ
оның көзқарасы да біржақты болып келеді.
Бұл саладағы елеулі зерттеушілердің ішінде Қазақстандық
зерттеушілердің ролі үлкен. Академик Ә.Марғұлан өз зерттеуінде қазақтардың
орта ғасыр тарихы, атап айтсақ, Ұлы Даланың жоғарғы мәдениетін көрсетуге
арнаса, деректанушы ғалым Б.Е.Көмеков орта ғасырлардағы араб және парсы
жазба деректерінің негізінде Дешті Қыпшақ мемлекетінің тарихи географиясын,
саяси және мәдени өмірін, оның этникалық құрылымын ашып көрсетуге арналған
зерттеулері бұл тақырыпқа үлкен үлесін қосты1.
Соңғы жылдары Дешті Қыпшақтың тарихи орны мен роліне баға беруде ғылыми
көзқарас түбегейлі өзгеріп, бұрынғыдай біржақты сипатынан арыла бастады.
Бүгінгі таңда ортағасырлық араб дерек көздерінің барлығы тұңғыш рет
толығымен қамтылып, оларға деректік талдау жасаған Б.Батырша-ұлы2. Ол Мысыр
Мамлүк мемлекеті мен Алтын Орда байланыстарына жан-жақты тоқталады. Алтын
Орда тарихы мен Мысыр мемлекеттерінің қатынастарына қатысты деректерге
талдау жасайды.Сонымен бірге, Мысыр Мамлүк мемлекеттеріне қатысты
мәселелерді көтерген зерттеулерге де тоқтала кетеді. “Бұл саланы зерттеуде
бастапқы кезеңде белсенділік танытқан Батыс Еуропа зерттеушілерінің орнына
ХХғ. жартысынан бастап араб, әсіресе Мысыр зерттеулері Мамлүк мемлкетінің
сыртқы саясаты, дипломатия, соғыстары, сауда, мамлүктердің әлеуметтік
жағдайы, экономикасы, мәдениет, әдебиет салаларындағы дамушылық, дін және
ішкі саясаттағы реформалары сияқты көптеген қырлары мен сырларын ашуға
бағытталған зерттеулері жүзеге асырды”,-дейді3.
Аталған екі мемлекеттің байланыстарын алғаш рет зерттеу ісі Амин әл-
Холидің есімімен байланысты және ортағасырлар араб жазба деректерін
пайдаланған зерттеуші көп жағдайларда деректерді келтірумен шектеліп,
оларға талдау жасамайды. Мысыр Мамлүк мемлкетінің Алтын Ордамен
дипломатиялық байланыстарын ашуға арналған С.Закировтың зерттеуі бұл
тақырыпты жан-жақты баяндайды4. Алайда зерттеуші екі мемлекет арасындағы
дипломатиялық байланыстардың күшеюі мен әлсіреуінің кезеңдерін анықтамаған
және олардың себептерін ашпаған.
Жоғарыда аталған маңызды екі зерттеудің жарық көруіне ХХғ. 60-жылдары
Мысыр Араб Республикасы мен Кеңестер Одағының арасындағы саяси жақындасуы
түрткі болғаны анық. Амин әл-Холидің зерттеуі Мамлүк мемлекеті мен Дешті
Қыпшақ арасындағы саяси, әскери, дипломатиялық және құдалық қарым-
қатынастарымен қоса, этникалық, мәдени, діни, әдеби, әдет-ғұрыптық
байланыстарын көрсетуді өзінің алдына мақсат етіп қояды. Оған едәуір
жақындап келеді. Алайда автор өзінің зерттеулерінде мамлүктердің тілі мен
мәдениеті, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін көшпелі қыпшақтікі дей
отырып, келтірген құнды деректері мен мағлұматтарының нәтижелерін бүгінгі
күнгі түркі халықтарының, әсіресе қазақ халқына қатысты екенін ашып көрсете
алмауы зерттеушінің қолында түркі халықтарының тарихи этникалық
мағлұматтарының болмауы деп ой түюге болады.
Закиров өз зерттеуінің обьектісі етіп, екі мемлекет арасындағы
дипломатиялық қарым-қатынастарды және Мамлүк мемлекетіндегі дипломатия
саласындағы сұлтан кеңесінің құрылымы мен қызметін көрсетуге арнайды.
Соңғы уақыттарда Ресей зерттеушілері де Алтын Орда тарихына
қызығушылық танытып жүр. Атап Айтсақ: В.П.Юдин, Р.Ф.Исламов, Ю.В.Сочнев1.
Алтын Орда тарихы мен оның Мамлүк мемлекетімен қатынасы жайлы Қазақстанда
да зерттеулер жүргізілуде. Н.Нұртазина орта ғасырлардағы Қазақстан
тарихындағы ислам жайлы зерттей келе, оған қатысты Берке ханның
мұсылмандықты қабылдауына, Египет сұлтаны Байбарыспен дипломатиялық
қатынасына байланысты мәліметтер береді2. Т.И.Сұлтанов деректер негізінде
жазған ғылыми еңбегінде Шыңғыс ханның өмірге келуінен бастап, оның
мұрагерлеріне қатысты, негізінен қазақ хандығының құрылуына тоқталады3.
Араб әрпі мен татар тілінде шыққан “Шора” журналының аударылған
мақалалары да маңызды. Нұрқасым Қазыбек құрастырған бұл еңбекте Алтын Орда
дәуіріндегі хандар мен елеулі тарихи тұлғалардың халықтар мен мемлекеттер
өміріндегі түбегейлі бетбұрыс кезеңінде атқарған қызметтерін баяндайтын
мақалалар топтастырылған4.
“Ерекше ерлігімен, асқан ақылымен құлдықтан хандыққа дейін көтерілген,
Египеттей алып елді 17 жыл бойы билеп, крест жорығын бастаушылардан жалпы
араб әлемін сақтап қалған біздің ұлы бабамыз Байбарыстың бала күнінде
тұтқынға осы Атырау бойынан әкетілгенін, өзінің сүйегі осындағы беріш
тайпасынан екенін көптеген тарихшылар кезінде жазып қалдырған. Мен ана жылы
Мысыр еліне барғанымда Байбарыс салдырған мешітте құран оқыттым, даңқты
бабамызды арабтардың қандайлық құрмет тұтатынын өз көзіммен көрдім... ” дей
келе еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев Байбарыс бабамызды жоғары тұтады5.
ХХІғ. басталысымен Байбарыс сұлтанның 775 жылдық тойына ұласты. Осы жылы
Байбарыс тарихына қатысты бірқатар еңбектер жарық көрді. Мысалы, Қ.Ұ.Сәки -
өзі мамлюк танушы, арабист, негізінен Байбарыс сұлтанға арналған еңбегінде
Байбарыс пен Беркенің дипломатиясына арналған – хат алмасу, елшілік алмасу,
бір-біріне сый – сияпат алмасу сияқты әрекеттерін деректерге сүйеніп, нақты
көрсетіп береді1.Б.М.Карашин зерттеу еңбегінде Мамлүктік Египет пен Алтын
Орда арасындағы саяси одақтың нәтижесін жақсы баяндайды2. А.Саудабаев өз
еңбегінде тікелей Байбарыс сұлтанға қатысты тоқталса, Қ.Ө.Жүсіп Байбарыс
сұлтанға жоғары баға береді3.
Тақырыптың деректік негізі: Дешті Қыпшақ пен Мысыр Мамлүк
мемлекеттерінің тарихы мен олардың арасындағы қарым-қатынастар мен
байланыстарды зерттеу саласында ортағасыр араб жазба деректерінің негізінде
жүзеге асырылады.
Алтын Орда тарихына қатысты деректердің қатарында ерекше орынды
В.Г.Тизенгаузеннің еңбегі алады. Тизенгаузен дерек көздерін толығымен
қамтыған4. Алайда деректерді пайдаланғанда оны жазып қана қоймай сыннан
өткізу қажет. Осы арада профессор Қ.Т.Жұмағұлов “мәліметтерді сыни електен
өткізбей, жеткілікті пайдаланбай, сондай-ақ басқа деректермен салыстырмай
пайдалануға болмайтындағын ” айта келе, “Ғылым дамуының қазіргі деректердің
әр түрлі типтерімен топтарының (табиғи-географиялық,
этнографиялық,археологиялық, жазба және т.б.) бірін-бірі толықтырып
отыратын мәліметтерін қатар пайдалану тәсілімен бірге пән аралық бағыттар
да кеңінен дамытылуы керек”,-дейді5. Әрбір деректі пайдаланғанда, оның
ғылыми құндылығына да баса назар аудару қажет. Бұл кезең ислам тарихының
басқа кезеңдерімен салыстырғанда авторлардың көптігі, тақырыптың кеңдігі
және өзіндік жаңа жанрлардың дүниеге келуімен ерекшеленеді. Сонымен қатар,
бұл кезеңге жататын өзіндік ерекшеліктердің бірі ретінде көптеген
шығармалардың авторлары Мамлүк мемлекетінде жоғарғы мансаптарда болуы және
мемлекеттік істерге тікелей араласуының нәтижесінде олардың еңбектерінің
берер мағлұматтары жағынан өте құнды дерек көздері болып табылады. Олардың
шығармаларын жоғарыда аталған Тизенгаузен жинақтап топтастырды. Бұл
шығармалар Мамлүк заманы мен мемлекеті туралы оның саяси, әлеуметтік және
экономикалық өмірі, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, мамлүктердің
Алтын Ордамен жан-жақты қарым-қатынастары мен байланыстарынан, сондай-ақ
олардың этникалық, мәдени және рухани өмірлерінен мағлұматтар береді.
Бітіру жұмысының мақсаты: ХІІІ-ХІҮғғ. Алтын Орда мен Мамлүктік
Египет арасындағы өзара байланыстардың тарихын зерттеу.
Бітіру жұмысының міндеттері: Зерттеуде алдына қойған мақсаттарға жету
үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттерді жүзеге асыруды қажет етеді.
Олар:
- Берілген зерттеулер мен деректерді салыстырмалы түрде қарастырып,
тарихи талдау жасау;
- Алтын Орда мен Мамлүктік Египет арасындағы әскери-саяси және
дипломатиялық жақындасуының негізгі алғышарттары мен себептерін және оның
нәтижелері мен қорытындыларын көрсету;
- Алтын Орда мен мамлүктер арасындағы мәдени, әдет-ғұрыптық, салт-
дәстүрлік, тілдік байланыстарын анықтау.
Хронологиялық шеңбері: Алтын Орданың Мысырмен байланыстарының
хронологиялық шеңберін екі мемлекет арасындағы дипломатиялық қарым-
қатынастың Алтын Орда ханы Берке хан мен Сұлтан Аз-Захир Байбарыс кезінде
орнау және соңғы елшіліктердің қатынау уақытымен байланысты 1261-1438
жылдар аралығы белгіленді.
Құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай екі тарау, әр
тарау екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
1 АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ МЕН МАМЛҮКТІК ЕГИПЕТ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ БАЙЛАНЫСТАР
1.1 Саяси-әскери байланыстар
Отпен өртеп, қылышпен қырып, орасан зор империя құрған Шыңғыс хан
өзінің төрт ұлының әрқайсысына үлес бөліп берді. Шыңғыс ханның тірі кезінде
ұлдарына бөліп берген жерлер олар үшін тек пайда көзі ғана болатын, империя
басшысына бағынышты болып қала берді. Ол өлгеннен кейін жағдай өзгерді.
Ұлыс билеушілерінің қолына билік толығымен көшіп, империя бірнеше дербес
мемлекеттерге ыдырады. Бұл бір-біріне тәуелсіз, бір-бірімен жауласқан
мемлекеттер мыналар еді:
1. Шыңғыс ханның төртінші ұлы Төленің ұрпақтары билеген, орталығы
Ханбалық (Пекин) болған мемлекет. Нақты Хұбылай хан (1260-1294)
және оның мұрагерлері басқарған бұл мемлекет ресми Қытай атауы
беріліп – Юань империясы деп аталды.
2. 1258 жылы Иранда Құлағу ханның (1265 жылы өлді) басшылығымен
құрылған Құлағидтер мемлекеті. Құлағу хан да Төленің ұлы болатын.
3. Шағатай мемелкеті. Оған Мауренахр, Жетісу, Шығыс Түркістан (Қашқар)
енді, сөйтіп ол мемлекет Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайдың
(1242ж. өлді) есімімен аталды.
4. Алтын Орда. Оның иелігіне бүкіл Ұлы дала кірді. Бұл мемлекетті Жошы
(1227 ж. өлді) ұрпақтары биледі. Осы төрт монғол мемлекетінің
тарихи тағдыры әртүрлі қалыптасты1.
Осы төрт мемлекеттің ішіндегі елімізге тікелей қатысы бар Алтын Орда
(Дешті-қыпшақ) мемлекетіне тоқталатын болсақ, Батый (Жошы ұлы) негізін
қалаған бұл еуразиялық мемлекет 1242-1243 жылдары құрылып, құрамына шығыста
Ертістен, батыста Дунайға дейінгі бүкіл дала иелігі кірді. Осындай аса зор
мемлекет шығыс деректерінде Көк Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп
аталады. Алғашында Алтын орда Моңғолия империясына оның бір ұлысы ретінде
енген еді, ал ХІІІ ғасырдың 60-жылдарынан кейін ол дербес ел болып бөлінді.
Оның астанасы Сарай-Бату кейінірек Еділ бойымен Сарай-Беркеге көшірілді.
Алтын Орданың сыртқы саясатындағы рөлін ерекше атап өтуге болады.
Біріншіден, Орта Азия және Иранмен, сонымен бірге ұзақтығы мұсылман
мемлекетінің ішіндегі Мысырмен дипломатиялық, мәдени-сауда байланыстарын
жүргізді; екіншіден территориясын кеңейту мақсатымен жауласушылық әрекеттер
жасады1.
Алтын Орда мен Мысыр Мамлүк мемлекеті арасында әскери-саяси,
дипломатиялық байланыстарды орнатуда сұлтан Бейбарыс пен Берке ханның
рөлдері ерекше болды.
Алтын Орда мен Мамлүктік Египеттің жақындасуын дұрыс түсіну үшін оның
алғышарттары мен негізгі себептерінің барлығын бірдей қарастырып, олардың
ішіндегі бастыларын анықтау қажет. Екі мемлекет арасындағы байланыстың
орнап дамуына ықпал еткен негізгі себептерді қарастырсақ, біріншіден,
әлемді дүр сілкіндірген ұлы Шыңғыс хан империясының құрылуы мен күшеюі,
және одан кейінгі уақытта Жошы ұлысы, яғни, Батый негізін қалаған алып
империя Алтын Орда мемлекеті мен Құлағу ұлысының тарихи сахынаға шығуы,
Құлағудың араб-ислам әлеміне қарсы шығуы – Алтын Орда мемлекеті мен
Мамлүктік Египеттің жақындасуының алғышарттарының бірі болса ; екіншіден,
“Мысыр мен Шам елін билеп отырған Айубилер әулетінің мүшелерінің арасында
өзара бәсекелестік пен қарама-қайшылықтардың шиеленісудің нәтижесінде бұл
аймақтағы әскердің санын түркі мамлюктерінің есебінен күрт көбейтілуі
ХІІІғ. ортасына қарай Таяу Шығыс аймақтарына Батыс Еуропа тарапынан
кресшілердің жорықтары мен Шығыстан монғол жаулаушылығына қарсы тойтарыс
бере алатын бірден-бір әскери күшке айналдырып, олардың әскери билігінен
қоса, саяси билікті өз қолдарына алуына негізгі алғышарттарын жасады”2.
Ең алдымен Алтын Орда мен Мысыр арасындағы достық қарым-қатынасқа
деген ниет алғашқы рет ХІІІғ. 60-жылдарының басында Мысыр тарапынан
білдіріліп, ол ХІҮғ. аяғына дейін Мысырдың сыртқы саясатындағы Елхан
мемлекетінің тарапынан шабуылдарға тосқауыл қою үшін қажеттіліктен шығып,
Берке ханның (1256-1266) исламды діни қабылдауы Мысырдың алдына қойған
мақсатына жетуге едәуір жеңілдіктен, мүмкін шешуші роль ойнаған фактор
болуы ықтимал.
Бұл кезеңді зерттеген кезде жүзеге асырылатын кез келген саясат пен іс-
шарасы идеологияның жағынан негіздеуімен мықтылау үшін діннің рөлі өте
күшті болғанын естен шығармаған жөн. Өйткені көптеген соғыстардың бірден-
бір себебі дін болса, қазіргі кезде де халықаралық жағдайдың шиеленісуіне
де осы діни әскерін атап айтуға болады. Бірқатар зерттеушілер Алтын Орда
мен Елхан мемлекеті арасындағы шиеленіс пен әскери қақтығыстарға түрткі
болған негізгі себептердің түйіні әулет ішіндегі өзара бәсекелестікте жатыр
деген тұжырымдар айтса, ал тағы бір топ зерттеушілер Құлағудың халифты
өлтіруіне байланысты, Берке ханның мұсылман еместермен күресі еді деп
көрсетеді. “Иран жерінде Құлағу әулеті орнағаннан кейін Алтын Орда мен екі
арада өшпенділік етек алды. Осындай жағдайды анық сезген Бейбарыс сұлтан
Алтын Орданың ханы Беркеге 1261 жылы Мысыр елшілігін жібереді”,-дейді
Б.Қ.Албани1.
Алтын Орда мемлекетінің негізін салған Батый ханның кезінде Төле хан
екеуінің арасында ағайындық-достық қарым-қатынас сақталып тұрған және де
Ұлы Монғол империясының ішкі саясатында 1251 жылы Меңгуді Қарақорымда Ұлы
хан тағына отырғызғанда бәрі бір ауыз бірлікте болғандығын көруге болады2.
Алайда, Иран жерінде Құлағудың құрған жаңа мемлекетінің дүниеге келуімен
олардың арасындағы достық жауласуға айналған.
Бұл соғыстың басталуына түрткі болған тағы бірнеше негізгі себептерді
атап өтуге болады:
1. Жошы әулетінің Арран және Азербайжан жерлерін иемденуге ұмтылды;
2. Берке ханның Құлағумен қарым-қатынасында әулеттегі өзінің ағалығын
пайдаланып оған тәкәпәрлік пен үлкендік көрсетуі;
3. Берке хан өзін Құлағудың жауыздығынан ислам үмбетінің қорғаушысы
деп жариялады.
Осы себептерге нақты тоқталып өтейік. 1256 жылы 1 қаңтарда
Құлағу өзінің әскерлерімен Аму-Дариядан өтеді. Ол өзінің әскери-соғыс
қимылдарын Иран жеріндегі исламиттерді күйретуден бастап, олардың 40-тан
астам бекіністері мен қамалдарын басып алады. Исламидтерді бағындырған
Құлағу өз әскерлерін Араб халифатының орталығы Бағдадқа қарай бағыттайды.
Ол кезде билік басында халиф Мустасим (1242-1258) отырған еді және Бағдад
халифаты не саяси, не әскери салалардағы күшін жоғалтып алған, әлсіз халде
еді. 1258 жылы 10 ақпанда құрамында Алтын Орда отрядтары бар Құлағу әскері
Бағдад халифатын жаулауды аяқтайды. Бағдад құлап ондағы бар байлық
жеңушілердің олжасына түседі. Жауланып алынған Иран жерінде Құлағу өзінің
жеке мемлекетін құрады. Меңгу хан қайтыс болғаннан соң, оның орнына отырған
Құбылай хан 1261 жылы Құлағуды Ирандағы монғолдардың жаулап алған барлық
жерлерінің мұрагері ретінде мойындап, оған “елхан” деген атақ береді.
Мұсылман дініне сенуші Беркеге бұл жағдай ешқандай әсер еткен жоқ. Бірақ
Бағдадтың құлауы Египетке қатты әсер етті. Себебі, енді монғолдар армиясына
Ніл жағалауларына жол ашық еді. “Құлағу Египет сұлтанынан толық бағынуды
талап етті”3. Египет сұлтаны оған қарсы қолдау табу үшін Берке ханмен тығыз
әскери-саяси одақ құруға асықты. Ол жайлы Ибнабдеззахыр өз шығармасында
былай деп мәлімдейді: “660мг (1261 жылдың 26 қарашасы мен 1262 жылдың 14
қарашасы) Ол, Әлмәлік әз-Захыр, татардың Ұлы патшасы Беркеге хат жазды, оны
мен сұлтанның өз сөздерінен жаздым, онда ол оны (Беркені) Құлағуға қарсы
бағыттап, екеуінің арасында қарсыластың отын тұтандырып, Берке хан үшін
татарлармен қасиетті соғыс міндетті екендігін, оның мұсылмандықты
қабылдағанын біліп, ол (Құлағу) оның туысы болса да мұсылман еместермен
соғыс оның міндеті екендігін көрсетеді. Ислам тек сөздерден ғана тұрмайды;
қасиетті соғыс оның ең негізгі тіректерінің бірі. Құлағудың әйелі христиан
екені жайлы бірнеше мәліметтер келді. Ол өзінің әйелі үшін өзі де христиан
дінін ұстанып, әйелін сенен жоғары қойды”,-дейді1. Осылайша деректен
көретініміз, Египет сұлтаны Байбарыс ағайынды Берке ханмен Құлағу арасына
от салады. Одақ негізі мұсылман дініне сенбейтіндерге қарсы қасиетті соғыс
халифтің кегін алу мұсылмандардың борышы екендігін дерек көрсетеді. Осы
арада “деректердің үнсіздігіне қарағанда, бұл ұсыныс Беркеге әсер еткен
жоқ”,-деп шешім қабылдайды2. Алайда кейінірек жағдай күрт өзгерді. 1262
жылы Берке Құлағудан Шыңғыс ханның “Яссы” бойынша тиселі олжаны бөлуді
сұрайды. “Жаулап алынған жерлерден қолға түскен байлық пен сол жерлердің
түсімдерінің бестен екісін Ұлы Ханға, бестен екісін әскерге және соңғы
бестен бірі Бату хан жанұясына тиселі болған”3. Бату хан қайтыс болып,
орнына Берке хан отырғанда Құлағу хан оған сыбағасын беріп тұрудан бас
тартады. Осы жерде географиялық көзқарас тұрғысынан “болашақ елхандар
патшалығы Монғол державасының батыс бөлігіне жататындығын және оның Беркеге
бағыну қажеттілігін” Трепалов та атап көрсетеді4.
“Құлағу хан өз ұласын сұрай келгенде Бату ханның елшілерін өлтіреді”5. Ол
сонымен Алтын Орда ханы Берке туралы: “ол от басының үлкені болғанымен ұят,
ынсап дегенді білмейді, мені үркітіп, дөрекі сөйлейді. Бұдан кейін мен оны
ешқашан жақсы көрмеймін” дейді6. Осы жағдайдан кейін Берке хан Бейбарысқа
хат жазып оны “Иран елханы Құлағуға қарсы бірігіп шығуға” шақырады7.
Шейх және имам Ибнкерир бұл жерде төмендегідей мәлімет береді: “(1262
жылдың 15 қарашасы мен 1263 жылдың 3 қарашасы) Байбарысқа келген Берке хан
елшілері Берке атынан былай дейді: сен менің мұсылман дініне деген
сүйіспеншілігімді және Құлағудың мұсылмандармен не істегенін білесің”,-деп
Құлағудың мұсылмандарды қырғанын сылтау ете отырып: “сен бір жағынан, мен
екінші жағынан шығып Құлағудың көзін құртамыз. Кейін оның қолында болған
барлық елдерді саған беремін ”,-деп хат жолдайды1. Бейбарыс оны қолдайды.
Ал Рашид ад-Диннің бұл мәселе жайлы пікіріне тоқталатын болсақ, “ол барлық
мұсылмен қалаларын құлатып, мұсылман хандарының жанұяларының мүшелерін жау
мен досты ажыратпай түгел қырды. Шыңғыс хан тұқымдарымен ақылдаспай халифті
өлтірді. Тәңірі қолдау берсе мен онан күнәсіз жандардың қаны үшін құн
сұраймын,- депті Берке хан”2. Академик В.В.Бартольд “Құлағу мен Берке хан
арасындағы соғыс себебін Персиядағы жошылық ханзадалардың өлімі мен,
Беркенің мұсылман ретінде өзін мұсылман жақтаушысы деп жариялап Құлағуға
қарсы шығуымен” түсіндіреді3.Ал зерттеушілер Б.Д.Греков пен А.Ю.Якубовский
соғыс себебіне төмендегідей тоқталады: “хандық жошылықтар мен Құлағидтер
арасындағы жанжалдың басты себебі Әзірбайжан еді. Құлағу (1256-1265)
әсіресе бұл аймақты ерекше бағалады. Құлағу және оның орынбасарлары
Әзірбайжанның бай қолөнер өнеркәсібіне үлкен мәне берді. Берке хан қалайда
болмасын Әзірбайжанды Алтын Ордаға қосудан дәмеленді. Әзірбайжанды ол
сыйлық ретінде, өзінің олжасының үлесі ретінде талап етті. Бұл туралы
жүргізілген келісімджер нәтиже бермеді. Сөйтіп екі монғол мемлекеттерінің
арасында әскери қақтығыс 1263-1264 жылдары Кура өзенінің сол жағалауында
болды және ол Құлағудың толық күйреуімен аяқталды”4. Ибн-Васылдың айтуы
бойынша: “Берке хан тау болып үйіліп жатқан Құлағу әскерінің сүйегін
көргенде:”Алла тағала Құлағудың жазасын бергей. Монғолды монғол қылышымен
туратты. Егер бұл арамза достық-ынтымақтастықты бұзбағанда, біз бірлесіп
әрекет еткенде барлық жерді басып алған болар едік”,-депті ”5. Бұл дерекке
қарасақ, Берке ханның іштей күйінгендігін, өкінгендігін байқаймыз.Сонда бұл
дерек Құлағу мен Берке хан арасындағы қақтығыс территорияға байланысты
екенін көрсетіп отыр.
Тарих ғылымының кандидаты Б.Батыршаұлы осы мәселе туралы төмендегідей
ой қозғайды: “Шыңғыс ханның тірі кезінің өзінде, 1219-1223 жылдары монғол
әскерлерінің Сүбітай бастаған алдыңғы жасақтары Иран жеріне кірген. Алайда
оны толық жаулап алуды іске асыру тек Меңгу ханның тұсында ғана мүмкін
болды. Меңгу хан иранды жаулап алуды жалпы монғол ісі деп қарасырып, бұл
жорықты Құлағу бастап, оған барлық ұлыстардың әскерлерінің қатысуына бұйрық
береді. Бұл жорық туралы білген Берке Бату хан арқылы оны болдырмауға
әрекеттенеді. Оның себебіне бірнеше пікірлер бар. Оның бірі бойынша – саяси
тұрғыдан, егер Иранды жаулап алу сәтті болса, онда Алтын Орданың
оңтүстігінде оған бәсекелес, ірі, әрі күшті мемлекеттің пайда болуы, оның
мақсатынан шықпайды, мүддесіне сай келмейді”1.
Салих Закиров “қақтығыстың себебі – жошылық әскер басшылары – Тутар,
Балабан және Кулидің өлімі болуы мүмкін” деген болжам айтады2. Олар Иранға
жорыққа қатысуы үшін жошы ұлысынан жіберілгендер болатын. Құлағу Балабанның
өзіне қарсы әрекеттерін біліп қойып, оны Беркенің өзі заң бойынша жазалауы
үшін, өз лагерінен Беркеге жіберді. Берке әскер басшының шынымен де айыпты
екеніне көзі жетіп, Балабанды қайтадан Құлағуге жібереді де былай дейді:
“Ол қылмыскер, сен онымен не істейтініңді өзің білесің”-деп Құлағуге
тапсырады. Құлағу Балабанды өлім жазасымен жазалайды. Көп кешікпей Құлағу
лагерінде сонымен бірге белгісіз жағдайда Тутар мен Кули да өледі. Оларды у
беріп өлтірді деп күдіктенеді. Рашид ад-Дин “соның салдарынан екі жақты
наразылық пайда болды”,-деп жорамалдайды3. Әрине Құлағуға оған жіберілген
басқа ұлыстың үш әскер басшыларының оның иелігінде болуы оған ұнамайды.
Мүмкін олар көмек үшін емес, лагерьде жауластық саясат жүргізу үшін
жіберілген шығар. Өлген әскер басшыларының жанұясы Дербент арқылы Алтын
Ордаға қашады.
Көптеген тарихи шығармалардың авторы Әл-Макризи былай деп
жазады:”Берке мен Құлағудың жауластығының себебі, екеуінің арасындағы соғыс
кезінде Құлағудың ұлы өлтіріліп, оның әскері қиратылды”4. Құлағудың ұлы
соғыс кезінде өлтірілгендіктен, оны қақтығыстың басталуының негізгі себебі
ретінде алсақ дұрыс болмауы мүмкін. Сондықтан бұл оқиға қақтығыстың
жалғасуының себебі болып табылады. Жоғарыда айтып өткеніміздей С.Закиров
қақтығыстың себебін, әскер бсашылардың өлтірілуімен түсіндіре келе, оны
жанама себеп ретінде қарастырады, ал негізгі себебі: “Әзірбайжан мен
Грузия” еді дейді.
Біздің заманымызға территория таласына байланысты нақты деректер
жетпегендіктен, Әзірбайжан мен Грузияның Алтын Ордаға тиселі болғандығы
жайлы дәлел жоқ. Дегенмен Әл-Омаридің мәліметінде “Шыңғыс ханның ұлы Жошыға
Дешті-Қыпшақты және оған жататын Арран, Тебриз, Хамадан, Мерагуды” бергенін
айтады5. Бұдан көретініміз жоғарыда аталған жерлер Жошы ұлысына тиселі
болған, демек, Берке ханның ол жерлерге құқы бар деген сөз.
Бірқатар авторлар, екі мемлекет арасындағы соғыс өртінің өршуін таза
экономикалық себептермен түсіндіргісі келеді. Яғни, Шыңғыс ханның “Ясса”
заңы бойынша олжаның “бестен екі бөлігі Ұлы ханға, екі бөлігі- әскерге, ал
қалған бір бөлігі батудың үйіне бөлінуі қажет”. Қарастырып отырған кезеңнің
замандсы тарихшы Джуздхани: “Құлағу Бағдадты алғаннан кейін, Беркеге тиселі
бөлігі және сыйлық ретінде кейбір ғана нәрселерді жіберуі, екеуінің
арасындағы жаушылықтың себебі болды”,-деп көрсетеді1.
Ортағасырлық тарихшы Ибн Касирдің хабарлауы бойынша, Берке хан
Құлағудан заңға сәйкес өзіне тиселі бөлігін беруді талап етеді. Арадағы
бөлісу бәсекесінің шиеленісуіне Құлағудың жорығына қатысқан Жошы ұлысының
әскерлерін тебриз бен Мерагаға орналастыруы да себептерін тигізеді. Бұл
жерлердің Дешті-Қыпшаққа жақын, әрі көршілес болуы Берке ханның оларды өз
иелігіне қосып алуға ұмтылуына түртік болған сияқты. Бұл жағдайда Құлағудың
алдын ала ескере алмауы Берке екеуінің арасында Әзірбайжан мен Грузия
жерлері кімге тиселі, деген мәселенің шиеленісуіне тағы бір жол ашып
береді.
Ортағасыр тарихшысы, 30 томдық “Нихайт әл-араб” энциклопедиясының
авторы ан-Нуайри, Берке мен Құлағу арасындағы шиеленіске әсер еткен, басты
болмаса да қосалқы себептерінің бірі ретінде, Құлағуды Дешті-Қыпшақ тағына
отыруға шақырған Бату ханның әйелі Борақшының құатысы бар, дейді. Ан-
Нуайри бойынша, Құлағу Борақшының айтқандарын мақұл алып, оның салдарынан
“653 һиджра жылы (1255156) Берке мен Құлағудың арасында соғыс болды”
дегенді хабарлайды2.
Ан-Нуайриде келтірілген 653 һиджра жылы (1255156) басқа авторлардың
деректерімен сәйкес келмейді. Олардың айтуынша, Берке мен Құлағу арасындағы
алғашқы шайқастар 660-661 һиджра жылдары (1261-1263) орын алған. Бұл жерде,
ан-Нуайридің келтірген уақыты қате екені анық, себебі, Құлағу иранға жорық
жасау үшін өз әскерлерімен 1256 жылдың 1-қаңтарында Аму-Дариядан өткені
белгілі.
Берке мен Құлағу арасындағы бәсекелестіктің шиеленісуінің тағы бір
себебі ретінде Монғолиядағы Ұлы таққа отыру үшін Құбылай мен Арықбұға
арасындағы болған тартыстарда Құлағудың Құбылай аяғын ұстап, ал Берке
Арықбұғаның ашық қолдауын айтуға болады. Жеңілген Арықбұға тұтқынға
берілгеннен кейін, оған ұйымдастырылған сотқа ағайындары Құлағу, Берке және
Алғұй шақырылады. Алайда, олардың әрқайсысы өзінің ұлысындағы шұғыл
мемлекеттік істерін себеп айтып, сотқа келмеді. Арықбұғаның үстіне сот
жүргізіліп, ағасы құбылайдың құрметі үшін оған кешірілім жасалды. Сотқа
келе алмаған үш ханнан шығарылған соттың үкімі туралы өздерінің пікірлерін
айтуды сұрайды. Жоғарыда келтірілген оқиғадан ескеретін қызық жай ол- Берке
мен Құлағу арасында әскери қақтығыстардың өршіп тұрғанына қарамастан, жалпы
империялық мәселе бойынша екуінің арасында ауызбірліктің болуы.
Дешті Қыпшақпен Иран арасындағы соғыстың бастапқы кезінде Берке
Құлағуға дипломатиялық жолмен әсер етпекші болғанын бірталай жазба деректер
хабарлайды. Сондай бір елшілікпен Берке Құлағуға өзінің бақсыларын
жібереді. Астыртын әрекеттерін біліп қойған Құлағу оларды өліммен
жазалайды. Берке мен Құлағудың әскерлері арасындағы алғашқы шайқас, сол
оқиғаның замандасы Ибн-Уасилдің хабарлауынша, 1263 жылы орын алған1. Құлағу
әскерімен бірінші болып шығады. Жағдайдың қаншалықты күрделі бағыт алып
бара жатқанын білген Берке хан өзінің ұлысындағы әскери күштердің бәрін де
жаппай дайындықты жүзеге асырады. Сонымен қоса, ол Мысыр сұлтанына Құлағуға
қарсы бірлесіп әскери қимылдар жасау туралы ұсыныс жасайды. Алайда сұлтан
әскерімен соғысқа шыға қоймағандығы белгілі.
Алғашқы кезде стратегиялық оймен болса керек, Берке хан әскерлерімен
өз мемлекетінің түпкіріне қарай он бес күндік қашықтыққа шегінеді. Шыңғыс
ханның екі ұрпағы арасындағы болған шешуші шайқас туралы нақты мағлұматтар
көптеген авторлар тарапынан хабарланады. Бұл қанды шайқастың нәтижесі
Құлағу үшін өте қайғылы аяқталды. Жеңіліске ұшырап, өзеннің үстіне қатқан
мұздың үстімен өту кезінде әскерінің көп бөлігінен айрылған Құлағу шегінуге
мәжбүр болды. Шайқас екі жақты да орасан-зор адам шығынына ұшыратты.
Құлағудың өлімінен кейін (30- желтоқсан 1264 ж.) таққа оның ұлы Абаға
отырады. Алғашқыда Берке хан мен Абаға ханның арасында бейбіт келісім орын
алып, Абаға өзінің астанасында Беркеге өз атымен мешіт салуға және тоқыма
шеберханасын ашуға рұқсат береді. Алайда көп ұзамай екеуінің арасында
әскери қақтығыстар орын алады. 1265 жылы болған шайқаста Ноғай бастаған
Алтын Орда әскерлерінен Абаға жеңіліске ұшырайды2. Әскери қимылдар
аяқталғаннан кейін Абаға Кура өзенінің бойында қорғаныс қамалдарын
тұрғызумен айналысады. Ол жайлы тек парсы деректерінде ғана емес, сонымен
қатар Вассаф және Рашид ад- Дин, араб тарихшысы Аз- Захаб та бұл қабырғаның
құрылуы жайлы нақты мәліметтер береді.
Шыңғыс хан тұқымдары арасында соғыс екі жақ үшін де кезекпен өтпелі
нәтижелі болды. Дешті Қыпшақ әскерлері Иранның шекаралары аудандарына жиі
шабуыл жасап тұрады. Олардың шабуылдарына қарсы, Елхан мемлекеті табиғи
кедергілермен қоса арнайы бекіністердің көмегімен әскери тойтарыс беруге
дайындықтарын үзбей жүргізіп жатты. Жошы ұлысы мен Елхандар арасында әскери
қақтығыстар қарастырылып отырған бүкіл кезеңнің бойында, кей уақыттарда
бейбіт қарым-қатынастарда орын алып отырды. Екі арада жиі қатынаған
елшіліктердің келуімен дипломатиялық және сауда байланыстары дамыды. Мұндай
жағдай көбіне арадағы жасалған келісім, немесе белгілі бір себептерден,
олардыі ішінде, екі мемлекеттің әрқайсысы сыртқы саясатымен қоса, басқа да
ішкі істерімен айналысуынан туып отырған. Мәселен, бір жағынан Елхандар
өзінің солтүстік аймақтарын Алтын Орда шабуылдарынан қорғай отырып, екінші
жағынан Сирия жерін басып алуға үміттеніп, оған шабуылдарын үзбесе, үшінші
жағынан Орта Азиядағы Шағатай мемлекетімен де соғысын тоқтатпады. Берке
1266 жылы Тифлиске барар жолда қайтыс болады. Онда ол 300 мыңдай әскерімен
Кура арқылы өтетін қолайлы жер табу үшін шыққан болатын. Таққа Мөңке-
Темірдің келуімен (1266-1280жж.) екі мемлекет арасындағы жанжал тоқтаған
жоқ. “670 жылы (1271 жылдың 9-тамызы мен 1272 жылдың 28-шілдесі) Мөңке-
Темірден Берке үйінің елшілері Абағаны жою үшін сұлтаннан көмек сұрап
келеді”1. Осы мәліметтен Мөңке-Темір тұсында да қақтығыстың өршігенін
байқаймыз. Осылайша Жошылықтар мен Құлағулар арасында біресе бейбітшілік
орнап, біресе қайта жауласып отырды.
Алтын Орда әскерлерінің Елхан мемлекетінің жеріне келесі шабуылы
Тұлабұға ханның тұсында Тама-Тоқтымен Ноғайдың қолбасшыларымен 1288 жылы
болды. Елхан мемлекетінің ханы Арғұнның (1284-1291 жж.) әскерінен тойтарыс
көрген Дешті Қыпшақ әскері шегінуге мәжбүр болды. Одан кейін Рашид ад-
Диннің хабарлауы бойынша, 1295 жылы Иран тағына Ғазан ханның отырғанына
дейін, ал Дешті Қыпшақ тағына Тоқта ханның келуіне дейін уақытта екі
мемлекет арасында әскери қақтығыстар болмаған. Мұның бір себебі ретінде,
сол кезде Дешті Қыпшақ ішінде басталған шиеліністің салдарынан орын әскери
қақтығыстарды айтуға болады. Мемлекеттің ішндегі бұл соғыс 1299-1300 жылы
Ноғайдың қайтыс болуына дейінгі уақытқа созылды.
Ноғайдың өлімінен кейін Дешті Қыпшақта өзінің билігін күшейтіп алған
Тоқта хан Әзірбайжан және Грузия жерлерін иеленуге өз талпыныстарын қайта
өршітіп, 1303 жылы Ғазан ханға елшілерін жіберіп, Қауқаз жерлдерін беруі
туралы талап етеді. Алайда Газан-хан қойылған талаптары қабыл алмаумен
қоса, Сирия жерінде әскери қимылдарын үзбей жүргізуге дайындықтарын
тоқтатпады. 1303 жылдың 21-қаңтарында Сирияға қарсы келесі жорығын жасайды.
Алайда бұл жолы да сәтсіздікке ұшырайды. Сол жылдың 20 сәуірі күні
Дамаскінің жанында болған шайқаста Газан ханның әскерлері мамлюктерден
күйрей жеңіліске ұшырап, ендігі уақытта Сирия жерлерін басып алу үмітінен
біржолата айырылды.
Дипломатиялық жолмен мақсатына жете алмаған Тоқта хан, Мысырдан көмек
сұрайды. Алайда, Газан ханмен екеуінің арасында бейбіт-келісім шарт жасасып
қоюын себеп қылып, сұлтан оның сұрауын қанағаттардырмайды.
Газан ханның өлімінен кейін оның орнын басқан Ұлжайту хан (1304-1316)
мен Тоқта хан екеуінің арасындағы қарым-қатынас бейбіт болады. Дешті
Қыпшақтың келесі ханы Өзбек хан өзінің ішкі жауларын жеңіп, жағдайын мықтап
алғаннан кейін, бір жағынан Мысырмен дипломатиялық байланыстарын жаңғыртып
жатса, екінші жағынан Елхандарға деген жаушылықтарын қайта өршітеді. Өзбек
ханның әскерлері Иран жеріне 1316 жылы қайта шабуыл жасап, оның жеріне
енеді. Ұлжайту хан қайтыс болған соң, оның ұлы Абу Сайд ханға әлі ант
бермей тұрғанда Елхан мемлекетінің ірі қолбасшысы Шопан Өзбек ханға Құлағу
ұлысының билігін тапсыру туралы ұсыныс жібереді. Алайда, Алтын Орданың
беделді мемлекет қайраткерлерінің бірі Құтылық-Темірдің кеңесімен Өзбек
ханның әскерлері Кура өзеніне дейін жетеді.Бірақ, Шопанның мықты
әскерлерінің қоршауына түсіп қалудан қауіптеніп, кейін шегініп кетеді.
Абу Саид ханның өлімінен кейін Елхан мемлекетінің ыдырауы басталады.
Оның орнын басқан арпа хан, сол кездегі Өзбек ханның шабуылының салдарынан
жағдайдың күрделенуіне байланысты, барлық ру басшыларының жиналуынсыз және
мақұлдауынсыз таққа отырады. Алайда, ол мемлекетінің бірлігін сақтап қала
алмайды. Үлкен әрі күшті болып тұрған мемлекет 1336-1353 жылдар аралығында,
бір-бірімен жауласып жатқан бірнеше шағын мемлекеттерге бөлініп кетеді.
1342 жылы Алтын Орда тағына келген Жәнібек хан (1342-1357 жж.)
қалыптасқан жағдайды өз мүддесіне пайдаланып, Әзірбайжан жерлерін қосып
алуға бет алады. Ол Тебризді басып алып, ондағы билік еткен Малик Ашрафты
өлтіріп, оның орнына өзінің ұлы Бердібекті қойып, кейін қайтар жолында қаза
болады. Әкесінің өлімі туралы хабарды естіген Бердібек хан тағын өзінен
басқа біреу алып қояды деген күдікпен жаңадан басып алған жерлерді тастап
Алатын Ордаға асыға аттануының салдарынан бұл жерлерден айрылып қалады.
1385 жылы Тебриз Алтын Орда ханы Тоқтамыспен тағы да алынады. Алайда,
оның Темірмен үнемі күресі Әзірбайжанды ұстап қалуға мүмкіндік бермеді.
Темірдің қатты соққысынан кейін Алтын Орда мемлекеті агрессивті саясат
жүргізуге мұшасы келмей қалады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, Иран жерінде жаңа мемлекеттің құрылуымен
бірге Жошы және Құлағу әулеттерінің арасында соғыс өртін өршіткен
бәсекелестік пайда болды. Жүз жылға созылған бұл соғыстың шығуының басты
себептері көп жағдайларда көптеген қосалқы себептердің артында жасырынып
тұруының салдарынан әр тарихшы немесе тарихнамашы бұл оқиғаларды баяндаған
кезінде өзінің жеке пікірі мен көзқарастарына сәйкес көптеген себептердің
бірін бастысы ретінде алдыңғы қатарға шығарып отырады. Дегенмен, олардың
ішіндегі қайсысы ең бастысы, ал қайсысы қосалқы екенін тек терең зерттеудің
нәтижесінде ғана анықтауға болады.
Сонымен қорыта келгенде, бір жағынан Алтын Орда мен Елхан (Құлағу)
мемлекетінің арасындағы болған шиеленістер Алтын Орданың Мысырмен
одақтасуының басты себебі болса, екінші жағынан Құлағудың Сирия жерлерін
жаулап алуға ұмтылуы Мысырдың Алтын Ордамен одақтық қарым-қатынас ұстауына
негізгі түрткі болғаны анық. Аталған үш мемлекеттің ішінде Мысыр сол кезде
экономикалық жағынан ең күшті дамыған мемлекет болғаны белгілі. Сонымен
қатар ол 1261 жылы Сирияны және 1291 жылы палестинаны өзіне қаратып алғанна
кейін, Шығыс пен Батыс арасындағы сауданың маңызды транзит орталығына
айналды. Мамлүк сұлтандары дипломатиялық шеберлігінің арқасында өздерінің
мақсаттарына қол жеткізіп отырды. Моғол империясының ірі екі мемлекетінің
арасындағы шиеленісті өздерінің мүддесіне пайдалана білген Мысыр, олардың
арасындағы бәсекені өршітуге тырысып бағады. Осындай жолмен мамлюк
сұлтандары Сирия жерлерін Құлағудың жаулауынан өзінің иелігінде сақтап
қалды. Құлағу мемлекеті де өз тарих бойына жерлерін Алтын Орда мен Шағатай
ұлысының жаулап алушылық шабуылдарынан қорғауға мәжбүр болды. Қалыптасқан
сыртқы жағдай Құлағу мемлекетіне бір уақытта бірнеше майданда соғыс
қимылдарын жүргізуіне мүмкіндік бермей, оны әбден әлсіретеді. Алтын Орда өз
тарапынан ұзақ уақыт бойына иеленуге ұмтылған Әзірбайжан жерлеріне енді
қолы жеткен кезде, саяси жағдайдың күрт өзгеруіне байланысты өздерінің
жеңістерінің нәтижесін көре алмады.
Жоғарыда Мысыр Мамлүк мемлекетімен Алтын Орда арасындағы саяси және
әскери жақындасуға түткі болған бірқатар себептерді қарастыру барысында
сұлтан Байбарыс пен Берке хан арасындағы жақындасуда сол кездегі Батыс
Европа мемлекеттері мен мұсылман мемлекеттері арасындағы саяси қарама-
қайшылықтарды туғызып отырған діни негізде басталған соғыстың ықпалының
орны ерекше болды. Себебі, ол замандарда мемлекеттің қандай бағыттағы
саясатты ұстануында діннің ролі соңғы емес. Оны бүгінгі халықаралық саяси
жағдайлардың мысалдары көрсетіп отыр. Ал орта ғасырларда діннің ролі
бүгінгіден әлдеқайда күшті болғандығы белгілі. Әрине, бір дінді ұстанған
мемлекеттер арасында да талай соғыстардың тарихта орын алғандығы жайында
Батыс пен Шығыс, соның ішінде мұсылман елдерінің өз ішінде мысалдар көп.
Бірақ, Мамлүк мемлекеті мен Алтын Орда арасындағы байланыстарды зерттеу
бұл екі мемлекет арасын жақындастырған басты факторлардың ішінде, саяси
жағымен қоса діннің де ролі үлкен болды. Бастапқы кезде, өздеріне қауіп
төндііп тұрған, Ирандағы монғолдарға қарсы Алтын Орданы айдап салуда мамлүк
сұлтандарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz