Шілікті алқабындағы Бәйге төбе қорғанының құрлысы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ М Ы С

Тақырыбы:

Шілікті алқабындағы Бәйге төбе қорғанының құрлысы.

Орындаған: ІІІ курс, АЭ-21К бөлімінің

студенті Жабықбай Әлфар

Тексерген: т. ғ. д. профессор Толеубаев Ә. Т.

АЛМАТЫ 2005

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ3

Чериков зерттеген қорғандардың құрылысы5

Шілікті алқабындағы Бәйге төбе қорғанының құрылысы8

ҚОРЫТЫНДЫ12

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ14

КІРІСПЕ

Шілікті алқабы - көлемі Батыстан Шығысқа қарай 60 км. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай 30 шақырымдай, төрт жағынан тау қоршаған теп - тегіс үлкен алқап. Теңіз деңгейінен биіктігі 1110 м. Алқапты терістікте - Маңырақ, Шығысында - Сауыр, Жүрек таулары, Батысында - Теріс айрық өзенінің жағалауынан басталатын қырат жоталары шектейді. Жазы салқын, тау қақпалары арқылы үрленетін желді, қысы жұмсақ қары аз келеді. Суы мол, оты құнарлы. Тарбағатай, Маңырақ, Сауыр, Сайқан аймақтарының таңдаулы қыстаулары ықылым замандардан бері осында орналасқан.

Әуелі ерте Темір дәуірі ескерткіштерінің едәуір бөлігі - Шығыс Қазақтанның ең басты су артериясы - Ертіс өзенінің аңғарында орналасқан. Оның сол жақ жағалауындағы Обалы қорымдар қалба жотасының солтүстік және оңтүстік баурайларында орналасқан. Ал, одан әрі оңтүстік Батысқа Шыңғыс тауға және Тарбағатайдың Батыс аудандарына дейін созылады/1/.

Біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІІІ - ҮІ ғ. ғ. Шілікті алқабын аса қуатты билеушілер әулеттері мекендеген. Бұл құбылыстың материалдық белгісі - Сақ заманның алып қорғандары, олардан табылған алтынды жәдігерлер өлкеде ғұн, үйсін заманының да ескерткіштері мол/2/.

Шілікті даласы туралы алғашқы мәліметтер 1869 жылы „Томские облатные ведомости” және 1887 жылы „Сибирская газета” басылымдарында берілді. Ал, Н. Коншин Шілікті алқабының 72 нүктесінде 1675 қорған бар деп көрсеткен. Бұл мәліметті зерттеушілер тым асыра көрсеткендік деп есептегенімен шындықтан алыс емес екендігіне көз жеткізілді.

1909 - 1910 ж. ж. Семейлік гидротехник Г. Бокий Шаған оба қойнауында үлкен бір қорғанды қазған, бірақ қазба кезінде қорғанның қабырғалары құлап кете беруіне байланысты бұл әрекетін тоқтатқан. Бұдан соң зерттеушілер Кеңес заманында, 40-50 жылдардан кейін жалғасын тапты және алғаш рет шын мәнінде археологиялық зерттеулер жүргізілді.

Чериков зерттеген қорғандардың құрылысы

Әйгілі археолог Сергей Черников қазба жұмыстарын 1949 жылдан бастап, Шілікті қорғандарын 1959, 1960, 1962 жылдары және одан кейін де қазіп зерттеді. Көп жылдарғы жұмыстарының ең тамаша нәтижесі - 1960 жылы қазған „Шілікті алтын қорғаны” болды. (зерттеуші жоспарында бұл ескерткіші Шілікті селосы төңірегіндегі №5 қорған деп белгіленген) .

С. Черников қазған „Алтын қорған” ірі құрылыстарға жатады: сақталған биіктігі - 6 м. Қорған үйіндісінің біршама шөгіп, етегіне жайылуына байланысты диаметрі 66 метрге ұлғайған. Археологтар ескерткішті ортасына 2 метр жол қалдырып, кеңдігі 25 метрге жететін, бір бағытпен тартылған траншея салып, беткі топырақты бульдезермен ысырып қазды. Тастан және ағаштан жасалған ішкі құрылыс қолмен аршылды.

Құрылыстың табанына жеткенде мола шұңқұрының тереңдігі 1 метр екені анықталды. Керісінше, көлемі үлкен 7, 1 х 8, 3 метр. Шұңқұр ортасынан шығысқа қарай ені дромос тартылған. Шұңқұр үстіндегі төрт бұрышты, көлемі 4, 6 х 4, 8 метр ағаш құрылыс 4 қатар қарағай бөренелермен қаланған. Құрылыс беті бір қатар бөренелермен жабылған. Шұңқырдың батыс бөлігінде тақтайлардан еден төселіп, үстіне екі адамның мұрдесі қойылған. Құрылыс сипатын С. Черников аралары және жан - жағы, үсті сындырылған ірі тастармен бекітілген аған тор (клетка) деп атаған тас қалың үйілген, ағаш құрылыс үстіндегі қалыңдығы 1 метрден асқан. Топырақ салмағынан және тонау салдарынан құрылыстың біршама жаншылғаны байқалады. Сонымен, бұл құрылыс қатты қираған күйде аршылған. Бір кездегі тонаушылар жерленген адамның киіміне тігілген әшекейлерін тік салған шұңқұр арқылы тартқылап әкеткенде, бір қатар мүлік шұңқыр ішіне шашылып қалған.

Жоғарғыда айтылған ағаш құрылыстың биіктігі 1, 20 метр. Бөренелер кем дегенде 40 шақырымдай қашықтықтан жеткізілген. Ол жақта Балқарағай орманы күні бүгінге дейін сақталған.

Бөренелердің арасында қуыстар уатылған таспен бекітілген. Бөлменің шығыс жақ бетінен ені - 20 метр, тереңдігі 1 метр болатын дәліз жол қазылған. Бұл жолмен көсемнің мәйіті қабырханаға кіргізілген. Сол замандағы жерлеу салты бойынша, марқұмның басы шығысқа қаратылып, шалқасынан жатқызылған. Қабырхана қалыңдығы 1, 0 - 0, 2 метр болып келетін уақ тастарменен жабылған. Содан соң тастардың үстіне, диаметрі 40 метр болатын саз балшықтан қорған соққан. Оның сыртын майда қиыршық тастармен араластырған, бетін ақ тастармен көмкерген.

Қорғанның табанынан ірі - ірі уатылған тастарды үш қатар етіп төсеген, бұл үйіндінің сырғып кетуіне тосқауыл болуымен бірге марқұмды бұл дүниеден бөлектеп те тұрған сияқты.

Өкінішке орай, бұл қорған ерте заманда тоналған болып шықты. Әйтсе де, ондағы сақталып қалған заттар Ежелгі Қазақстан тарихын зерттеуде ғана емес, жалпы далалы Еуразия белдеуінің көне тарихын зерттеуде аса маңызды рол атқарады. Сондықтан да өз уақытында олар ғылыми қауымдастықтың үлкен қызығушылығын туғызды.

Археологтарға жеткен мүлікті тізімдеген С. Черников барлығы 524 алтын зат тіркеді. Үш жүзден астам, алайда, ұсақ тесікшелер (бисерлер) және кейбір зат сынықтары мен фрагменттері болған. Аң стилінде жасалған көлемді әшекейлер - 59 (29 - қабылан, 14 - бұғы, 9 - бүркіт, 5 - қабан, 1 - балық, 1- құс) . Заттар, әсіресе, бұғылар айрықша әсем, олардың фото суреттері елімізде шыққан кітап альбомдарда жарияланған.

Шілікті алқабындағы Бәйге төбе қорғанының құрылысы

2003 жылы Қазақ Ұлттық Университетінің археологиялық экспедициясы - тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә. Толеубаевтың басшылығымен Шілікті екі қорымындағы №1 қорғанда қазба жұмыстарын жүргізді. Аталмыш қорғанды жергілікті тұрғында „Бәйгетөбе” деп атап келген.

Бәйгетөбе қорғаны Шілікті алқабында ғана емес, бүкіл Қазакқстандағы аса ірі ерте Темір дәуірінің құрылысы. Бәйгетөбе қорғаны Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданынан 70 шақырым Жалши ауылынан оңтүстікте 900 метр жерде орналасқан. Сақ заманының „Патшалық” қорғанын зерттеп қазуға әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті және Қ. Шәкарім атындағы Семей Мемлекеттік Университетінің ғалымдары, аспиранттары, магистранттары, студенттері қатысты.

Үлкен Бәйгетөбе жарты сфера тәрізді алып құрылыс, Топырақ қорғаны, биіктігі - 7, 9 метр, диаметрі 120 метр.

Үлкен Бәйгетөбе қорғаны төрт бағыт бойынша қазылды. Қазылған траншеялардың ара қашықтығы 16 метр. Батыс траншеяның орта тұсынан 1 метр қазылғанда керамикалық ыдыс шықты. Батыс траншеяның солтүстік бөлігінің орта тұсынан солтүстік батысқа қарай 7, 8 - 8 метр қашықтықта анатомиялық тәртіппен жатқан адам қаңқасы шықты. Бұл беткі жерлеудің бірі. Тағы бір назар аударатын жәйт, күл қалдықтарының байқалуы. Бұл еске түсіру рәсімдеріне де және топырақты үйген кезде күл төбелерді пайдалану белгілері болу мүмкін. Күл шоғырлары үйінді бетінен 0, 5 - 1 метр тереңдікте шыға бастады.

Төбені зерттеу барысында қорғанның нақ ортасынан, қабірхананың үстіне сырық шаншылып қойылғаны белгілі болды. Сірә, құрылыс біткен соң мұнда бір діни салт - жоралғылар жасалған секілді. Оған сол жерден табылған құрбандыққа шалынған жануарлардың бас сүйегі, керамикалық ыдыс, жануарлардың сүйектері, ағаш сырықтағы белгілер дәлел бола алады.

Қорғанның архитектуралық құрылысы.

Қорғанның архитектуралық құрылысына келер болсақ, етегіндегі түғыр тастардан бастап санағанда, бұл қорғанның диаметрі - 55 метр, биіктігі - 8 метр. Тұғыр тастар шеңбер түрінде жасалған. Кезінде сыртқы қабатына өзеннің малта тастары жабылған. Оның ішіндегі топырақ кем дегенде үш мезгілде үйілген. Оның ішінде, бұрынғы жер бетінен санағанда, 3, 95 метр биіктіктен бастап тастар қаланған, яғни малта таспен таудың жақпар тастарын алып келіп жапқан. Ал оның ішіндегі 3, 50 см. Биіктіктен бастап ағаш қалдықтары кездесті. Обаның бастапқы биіктігі 9 метрден асқан. Шөгіп аласарғандығы биіктігі геодезиялық әдіспен өлшегенде 7, 9 метр. Шетке ұшқан және етекке жиналған топырақ оба үйіндісінің диаметрі 100 - 200 метрге дейін жеткен.

Бөренелі тас пирамида: Бәйгетөбе қорғаны күрделі архитектуралық құрылыс. Үйінді астынан қоршалған Бәйгетөбе қорғаны бірнеше бөліктерден тұрады: дәлізден, жерлеу бөлмесінен тұратын өз заманындағы жер бетіндегі ағаш құрылысы болып табылады.

Тас құрылыстың орташа диаметрі - 16, 5 метрді құрайды. Қорғанның тас құрылысының биіктігі 3, 62 метр.

Пирамидалық келбетпен ағаштарды айқастыра қалап шыққанда, кең жерлеу камерасы пайда болды. Тонау әрекеттері айқастырма төбенің сақталуына кері әсер етті, оның төменгі иілген сырықтар ғана жетті. Ал шығыс қабырғаға жақын тұстағы және батыс қабырға бөлігіндегі жабулары сындырылып, жайылып кеткен. Камераның бастапқы биіктігі - 3, 5 метр.

Сонымен оба құрылысының реті былай болып келеді. Қорғанның негізгі бөлігі қабірхана, ол жуан қарағай бөренелерінен салынған. Бөренелер қималанып қиыстырылған, тек бұрыштары бір - біріне айқастыра қаланған. Жалпы бөренелердің бәрінде діңгек жағында құлақша тесік бар, ол бөренелерді мұрындықтап тасып әкелу үшін жасалған. Қабірхананың шфғфс жақ қабырғасы жеті қатар ұзыннан және жеті қатар көлденеңінен кеңінен қойылған бөренелерден тұрады. Қабірхананың шығыс жақ қабырғасы жақсы сақталған, оның жалпы көрінісі пирамидаға ұқсас. Ең астыңғы бөренелердің етегі жоғарылаған сайын біртіндеп сатылап қысқара береді: осы шығыс жақ бөренелердің ішкі жағынан құрылысын тіреп тұрған бақан аршылды, түп жағы жерге көмілген. Қабірханаың шығыс жақ қабырғасы пирамида тәрізді болу үшін тас қалап, балшықпен сылағандары байқалады. Шамасы, қабірхананы салушылар өздерінің дүниетанымына күнге табынатын дәстүріне сай шығыс жақ қабірхананы әдейі осылай тұрғызған болуы керек. Ағаш қабірхананың басқа жақтарынан мұндай пирамида аңғарылмайды. Бөренелердің арасындағы қуыстар уатылған тастармен бекітілген.

Қабірханаға шығыс жақ беттен келіп кіретін дәстүрлі дәліс - дромостың ізі байқалады. Оның ұзындығы - 15, 05 метрге жетеді. Дәліздің үстіңгі диаметрі 20 - 30 см. Шамасындағы бөренелермен жабылған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.