ДИАСПОРОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДИАСПОРА ҰҒЫМЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. ДИАСПОРОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДИАСПОРА ҰҒЫМЫ 3
2. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ШЕТКЕ АУА КӨШУ КЕЗЕҢДЕРІ 7
3. ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚТАР 13
4. АЛЫС ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАР 17
5. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚҰРЫЛТАЙЫ 20
ҚОСЫМША ДЕРЕКТЕР 24
6. ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ АТАМЕКЕНІНЕ ОРАЛУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ 26
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 32

КІРІСПЕ

Диаспорология ғылымы нені зерттейді. Қазақстанда диаспорология ғылымының
дамуы көптеген себептерге байланысты тарихи Отаны шегінен асып кетуге
мәжбүр болған халықтар тарихын тереңірек зерттеуге байланысты болды.
Тәуелсіз даму жылдарында Қазақстанның көп ұлтты құрамының қалыптасу тарихын
зерттеуге қадам жасалды. Еліміздің қазіргі тарих ғылымында қазақ
диаспорасының пайда болуы және даму проблемаларын зерттеу жеке бағыт болып
қалыптасты. Қазақ диаспорасы проблемаларын зерттеумен тарих ғылымы ғана
емес, этнология, демография, ұлттық психология, жекелеген диаспоралар
мәдениеті, т.б. ғылымдар айналысуда. Бұл ғылыми салалардың бәрі қазақ
этносын өздеріне тән әдіс-тәсілдермен жан-жақты зерттеу үстінде.

1. ДИАСПОРОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДИАСПОРА ҰҒЫМЫ

Диаспорология осы аталған ғылыми бағыттар жинаған деректерге талдау
жасайды. Сөйтіп, белгілі бір бөлігі өзінің этностық отанынан тыс өмір сүріп
жатқан этнос туралы тұтас білімдер жүйесін қалыптастырады. Басты
мәліметтерге диаспораның қалыптасу себептері мен кезеңдері туралы тарихи
фактілер мен оқиғалар, диаспораның мәдениеті, дәстүрі, тұрмысы, саны туралы
цифрлық сипаттамасы, жас-жыныстық, кәсіби құрамы, т.б. деректер алынады.
Сөйтіп, Қазақстаннан тыс жерде өмір сүріп жатқан қазақтардың басым
бөлігін қазақ ирреденталарына жатқызуға болады.
Қазақ диаспорасы қазақтардың Қытайға, Орта Азия мемлекеттеріне,
Ауғанстан, Иранға, одан әрі Үндістан, Пәкстан, Түркияға қоныс аударуының
нәтижесінде дүниеге келді.
Қазақ диаспорасы бір текті емес, әр типті, өйткені ол ұзақ уақыт
бойына, әрқилы жағдайларда қалыптасты. Қазақ диаспорасы саяси күштеу
шараларының салдарынан және соған мәжбүрліктен пайда болды. 1960 ж. дейін
саяси қысым көрсетудің салдарынан болған мәжбүрлік миграциялары, 1960
жылдардан кейін экономикалық себептермен, неғұрлым жоғары өмір деңгейін
іздеген еркін миграцияларға ауысты. Мәселен, қазақтар Батыс Еуропа, АҚШ
сияқты елдерге белгілі бір мерзімге жұмыс істеуге кете бастады.
Сонымен қатар, 1960 жылдарға дейін дүние жүзі бойынша қазақтардың
көшіп-қонуы жаппай сипат алса, одан кейінгі кезеңде жекелеген адамдардың
орын ауыстыруына ұласты. Сондықтан Батыс Еуропа мен Араб, АҚШ елдеріндегі
қазақтар шашырап орналасқан. Бірақ Түркия сияқты Азия елдерінде қазақ
диаспорасының үлкен шоғырларын да кездестіруге болады.
Ал жалпы қазақ диаспорасын пайда болу мерзімі мен шығу тегіне
байланыссыз біріктіретін нәрсе — бұл өзінің қазақ этносына жататынын
мойындауы, рулық бөлінісі және этностық тілін сақтап қалуы. Қазақ
диаспорасына тән сипат — өзі өмір сүріп жатқан елде, саны жағынан еш жерде
артықшылық болмаса да, өзін сақтап қала алғандығы. Зерттеушілер қазақ
халқының өзіне жат әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайларға тез
бейімделіп кетуін көшпелі өмір салтына тән дүниетанымдық мұрасы деп
есептейді. Көшпелі қоғам сыртқы және ішкі жағдайларға икемделуге бейім ашық
жүйе болып табылады. Қазақтар өзінің тектік, рулық бөлінісін қатаң сақтай
отырып, дүниені танудың әралуандық сипатындағы өзге діндер мен өзге
мәдениетті кеңінен қабылдай алатын ділі бар халық.
Қазіргі диаспорология гуманитарлық ғылымның ең бір қызықты бағыты,
өйткені қазақ диаспорасының қалыптасу және даму проблемасы әлі толық
зерттелген жоқ. Бүгінгі қазақ диаспорасы — сыртқы әсерлерге байланысты
өзгеріп отыратын тірі организм.
Диаспорология (грек тілінен аударғанда “диаспора” — шашырау, “логос” —
білім) — қандай да бір халықтың тарихи отаны шегінен тыс жерде орналасу,
қалыптасу себептері, кезеңдері мен бағыттары, тарихы, өзге мәдени этностық
ортаға бейімделу және өмір сүруі әдістері туралы ғылым.
Диаспора халықтың тарихи жағдайларға байланысты көшіп-қонуынан пайда
болады. Миграция (көші-қон) қандай да бір этнос өкілдерін мүлде жат
өркениет кеңістігіне алып келеді. Миграцияны көшу себептеріне қарай үш
топқа бөледі: 1) классикалық (неғұрлым жоғары өмір деңгейін іздеу); 2)
жанжалдық (билік басындағылардың саяси және экономикалық қысым көрсетуі
салдарынан); 3) жүйелік (көптеген себептер). Миграция көшу себептеріне және
саяси ортадағы өзгерістерге орай тұрақты немесе уақытша болуы мүмкін. Қайта
оралусыз сипаттағы қоныс аударуды — эмиграция, ал кейін қайтып оралатындай
белгілі бір мерзімге қоныс аударуды — иммиграция деп анықтайды. Әрқилы
тарихи кезеңдердегі эмиграция және иммиграция себептеріне талдау жасау
диаспораның пайда болу үрдісін сипаттауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезеңде барлық саяси, экономикалық және мәдени үрдістер
ғаламдық сипат алған жағдайда диаспора рөлі мен мәніне де көзқарас
өзгерген. Диаспора қазіргі жағдайда тарихи отанымен және өзі өмір сүріп
жатқан елдің өмірімен тығыз байланыста қарастырылады.
Орналасу ауданына, шоғырлана өмір сүруіне, саны мен даму деңгейі
(білім, мәдени, экономикалық) жағдайына қарай диаспора мемлекеттер
арасындағы қарым-қатынас, ынтымақтастықты күшейтуге әсер етуі мүмкін. Ал
этностық отанының билік басындағылары арандатқан жағдайда диаспора жанжал
көзіне де айнала алады. Сондықтан диаспораның даму тарихын зерттеудің
көптеген елдер үшін сыртқы саясатын жүзеге асыруда айтарлықтай маңызы бар.
Диаспорология жеке ғылыми бағыт ретінде жеке нәрсені — қандай да бір
этностың тарихи отанынан тыс жерге орналасу тарихын зерттейді. Қазіргі
жағдайда тарихи отан шекарасы мемлекеттің саяси картада көрсетілген
шекарасымен әрқашан да сәйкес келе бермейді. Бұл мемлекеттер шекарасы
белгіленген кездегі әрекет еткен халықаралық құқық нормаларына сәйкес
тарихи үрдістерге байланысты.
Қазақ “ирредентасы” және “диаспорасы” ұғымы. Бүгінде әр түрлі
мемлекеттер қарым-қатынасындағы тұрақтылық қазіргі халықаралық құқықтар
нормасын сақтауға негізделеді. Халықаралық құқықтың негізгі қағидасы
(постулаты) мемлекеттердің аумақтық тұтастығын сақтау болып табылады.
Алайда бұл диаспорологиядағы ирреденталар қалыптасуы мен пайда болуы
мәселесін ғылыми зерттеуге тыйым салмайды.
Ирредента дегеніміз — этностың өз тарихи отанында тұрып жатқан, алайда
ол аумақ көптеген әр түрлі жағдайларға байланысты өзге ел құрамында қалған
өкілдері немесе этностық азшылық.
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге орналасуы қазақ халқының
өміріндегі бірқатар ірі тарихи оқиғаларға байланысты. Бұл үрдіс айтарлықтай
көп уақытты — ХVІІ—ХVІІІ ғасырлардан ХХ ғ. ортасына дейінгі кезеңді
қамтиды. Осы кезең оқиғалары қазақ диаспорасын қалыптастыруға негіз салды.
1997 ж. 11 шілдедегі “Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы”
заңында мынандай анықтама берілген: ...“диаспора — халықтың өзінің тарихи
отанынан тыс жерде өмір сүретін бір бөлігі (этностық тобы)”.
Қазақтардың қазіргі Қазақстаннан тыс жерлерге орналасу кезеңін зерттеу
көрсеткеніндей, қазақ диаспорасы өкілдерінің белгілі бір өкілдері әр түрлі
тарихи кезеңдерде Қазақстаннан бөлініп, көрші мемлекеттер құрамына енген
аумақтарда өмір сүреді екен. Қазіргі тарих ғылымында мұндай тұрғындарға
ирредента деген анықтама берілген. Ирредента дегеніміз — тарихи оқиғалар
барысында өзге мемлекет құрамына ауысқан жерде тұратын этностық топ, яғни,
басқа мемлекеттің құрамында болса да, өз атамекенінде тұрып жатқандар.
Қытайдағы қазақ ирредентасы ХVІІ ғасырда қазақ-жоңғар соғыстары
кезінде басталып, ХІХ ғасырдың екінші жартысында — Ресей-Қытай шекарасын
белгілеу кезеңінде жалғасқан. Ресейдегі қазақ ирредентасы ХVІІІ—ХІХ
ғасырларда Ресей империясының қазақ жерін отарлауы кезінде қалыптасты.
Батыс, Солтүстік және Шығыс Қазақстан шекарасындағы жерлердің 1921 жылғы
әкімшілік шекара белгілеу кезінде РСФСР пайдасына бекітілуі Ресейдегі қазақ
ирредентасы қалыптасуына нүкте қойды. Орта Азиядағы қазақ ирредентасы 1918
ж. Түркістан АКСР-і және 1920 ж. Қазақ АКСР-і құрылуымен байланысты. Бұл
бағыттағы келесі қадам 1924—1925 жж. Орта Азия мен Қазақстан аумақтарын
ұлттық-мемлекеттік межелеу болды.
Қазақстан аумағынан тыс жерлерде шамамен 4,5 млн қазақ тұрып жатыр.
Олардың 15 бөлігі ғана диаспораға жатады, ал қалған бөлігі қазақ
ирредентасы болып табылады. Демек, Қазақстандағы 8 миллиондай қазақтың тең
жартысына дерлігін құрайды. Қазақ ирредентасының аса кең ауқымдылығы
соншалық, басқа елге қарасты болғанымен, өз атамекенінде тұрып жатқандардың
ішінде Ирандағы әзірбайжандардан кейін, Қытайдағы қазақтар екінші орынды
алады.
Ал шет елдердегі ұлттық автономиялық құрылымдары жағынан тіптен алда
тұр. Өйткені олардың көпшілігі өзінің ежелгі атамекенінің байырғы
тұрғындары болғандықтан, мәселен Қытайда ұлттық үш облыс, екі округ, бір
уезді иеленіп отыр. Ал Монғолияда бір Баян Өлгий аймағында орналасқан.

2. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ШЕТКЕ АУА КӨШУ КЕЗЕҢДЕРІ

Шетелдердегі қазақ ирредентасы мен диаспорасының пайда болуы.
ХVІІ—ХVІІІ ғасырлардағы қазақ-жоңғар қақтығыстары кезеңіндегі Қазақ
мемлекетінің шекарасын анықтау ең бірінші қажеттілікке айналып отыр.
Көпжылдық соғыс кезінде жоңғар жеріне шектес жатқан Жетісу аймағындағы
жайылымдар үшін күрес қызу жүрді. Әсіресе “Ақтабан шұбырынды, алқакөл
сұлама” деп аталған қайғылы жылдары қазақ халқы азып-тозып, бет-бетіне
шашырап кетті. 1723—1725 жылдары, демограф М.Тәтімовтың есебінше, қазақ
халқының шығыны 1 млн 100 мың адам болған. Қазақтар атамекенінен ауа көшіп,
Ұлы және Орта жүздің бірсыпыра рулары Орта Азия мен Ресейге бағыт алды. Бұл
кеткен қазақтардың көпшілігі отанына қайтып оралған жоқ, өйткені 1758 жылға
дейін Жетісудың бір бөлігі, Орта Азияның солтүстік аудандары, Түркістан
және Ташкент қалалары Жоңғарияның қол астында қала берді. Жоңғар хандығын
Цинь империясы жойып жібергеннен кейін қазақ жерлері де Қытай қарамағына
өтіп кетті. Қазақтар дипломатиялық жолмен Тарбағатай төңірегіндегі
жайылымдық жерді қайтарып алуға тырысты. 1763 ж. 5 қыркүйекте Қытай
императоры Цяньлун Шыңжаң билеушілеріне арнаған арнаулы жарлығында қазақтар
мен қырғыздардың Шу, Талас өзендері аймағында және Іле өзенінен батысқа
қарайғы, Аягөздің оңтүстік жағындағы жерлерде көшіп-қонуына тыйым салады.
Тыйымға қарамастан, қазақтар Тарбағатай мен Жетісуға көшуін тоқтатпайды.
Сөйтіп, бұл аумақтар екі жақтың арасында дау туғызады. Бұл кезеңде Ресейдің
Орталық Азияға ықпалы артып, Цинь империясының беделі бәсеңдей түседі. 1864
ж. 25 қыркүйекте орыс-қытай шекарасын межелеу туралы Шәуешек хаттамасына
қол қойылады. Бұл келісім бойынша Қытайдың Ресеймен батыс өлкесі шекарасы
анықталды. Шекара сызығын жүргізу кезінде Тарбағатайдағы қазақтардың
жайылымы Цинь империясына ауысып, жергілікті қазақ рулары Қытайдың
бодандарына айналады. Ливади (1879 ж. 20 қыркүйек) және Петербург (1881 ж.
ақпан) келісім-шарттары бойынша Іле өлкесі Қытайдың заңды жері болып
бекітілді. Орта жүз бен Ұлы жүздің көп бөлігі, көбінесе найман, албан және
керей рулары Батыс Қытайдың қол астында қалып қойды. Сөйтіп, халықтың
негізгі бөлігінен бөлініп қалған қазақ шоғырлары алғаш рет қазақ-қытай
шекара сызығын белгілегенде пайда болды.
Қазақтардың шетелге кетуін бірнеше кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең — ХІХ ғасырда Қазақстан аумағын Ресей империясы мен
циндік Қытай мемлекеттерінің бөліске салуы нәтижесінде Алтай өңірі мен
Жетісу қазақтары Монғолия мен Шығыс Түркістанда қалып қойды. 1883 жылы
Шығыс Түркістан қазақтарына бір жылдың ішінде екі мемлекеттің біреуін
таңдау міндеті қойылды. 1884 ж. Маньчжур-Цин империясы Жоңғария жерлеріне
Шыңжаң (Жаңа өлке) деген атау беріп, өзінің қол астына ресми түрде қосып
алды. Алайда шекаралық аудандағы қазақтар шекараны ары-бері кесіп өтіп
көшуді көпке дейін жалғастыра берді. Осылайша Қазақстанмен шектесетін шығыс
және оңтүстік-шығыс өңірлерде ирридент қазақтар алғаш рет пайда болды. Бұл
қазақтардың әр түрлі мемлекеттердің құрамына бөлшектенуі ұлттың
біртұтастығына зиянын тигізіп, ұлттың бір-бірінен ажырап, бір бөлігінің
оқшаулануына әкелді. Дегенмен, Қытайдың қол астындағы қазақтардың Ресейдің
құрамындағы қалың қазақ еліне қосылуға деген табиғи ұмтылыстары сақталып
қалды. Кейін оларға Ресейдің отаршылдық езгісінен қашқан қазақтар қосылды.
Ал қазақтардың бір тобы жаңа жер іздеп Ертіс бойымен ХІХ ғ. басында
Алтай аймағына көшіп барады. Алтай тауының Өр және Теріскей бөлігі Шыңжаң
әкімшілігіне қарады. 1912 ж. құрылған Монғолия мемлекетінің құрамына Қобда
қазақтары да енді.
Екінші кезең — 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс басып-жанышталғаннан
кейінгі қазақтардың жаппай ауа көшуі.
Ресей әскері Шыңжаңға өтпекші болған қазақтарды зеңбірекпен атқылайды.
Қазақтардың біразы қырылып, қалғаны Қытай шекарасына қарай қашады. 1916 ж.
Қазақстаннан Қытайдағы Шығыс Түркістанның Іле, Шәуешек, Алтай аймақтарына
кеткен босқын қазақтар мәселесін Шыңжаң үкіметі бейбіт түрде шешуге тырысып
бақты. Шекараны бұзып барған қазақтарды бейбіт, мәмілегерлік тәсілдермен
кейін қайтарып жіберуге бар күшін салды. Себебі, Тарбағатайдағы шағын қытай
әскерінің саны көп босқындарды тоқтатуға әлі келмеді. Сонымен бірге,
босқындармен немесе орыс әскерлерімен қақтығыс Шыңжаң өлкесінде де дүрбелең
туғызуы мүмкін еді. Қытайға қарай толассыз ағылған босқындар легін
тоқтатуды талап етіп Іле өлкесінің бас бақылаушысы Ресей елшісіне наразылық
нотасын да тапсырады. Қытай үкіметі босқын халықты өз еліне қайтару
мақсатында әскер шығарады. Қытайдағы “босқын қазақтар” мәселесі Қытай
үкіметін де біраз әуре-сарсаңға салды. Шыңжаңда оған дейін де 500 мыңдай
тұрғылықты қазақтар болды. 1916 ж. Орта Азия мен Қазақстаннан барған
қазақтар Іле, Тарбағатай, Алтай, Ақсу, Қашқар аймақтарына қоныстанды.
Әсіресе ауа көшу Жетісуды көбірек қамтыды. Ашыққан, күйзелген адамдар тобы
Қытаймен шекараға жақын өңірлерге ығысты. Үрімжі, Құлжа, Ақсудағы босқындар
лажсыздықтан өз балаларын сатып, тиын-тебен үшін бай қытайларға жалданды.
1917 жылы Іле бойына келгендердің көп бөлігі — 200 мыңдай адам Қазақстанға
қайтарылды. Алайда алғашқы қайтқан қазақтарды Қаракөл деген жерде орыс
әскерлері оқтың астына алып, 700 адам қаза табады. Бұл қырғынды естіген
қалған бөлігі Қытайдан кетуден бас тартады. Олар осындағы байырғы
қазақтармен араласып кетті.
Қазақ ирредентасының одан әрі кең етек алуына Ресей отаршылдығы да
тікелей ықпал етті.
Өзбекстандағы қазақтар патшалық Ресейдің Орта Азия мен Қазақстан жерін
саяси-әкімшілік жағынан бөлуі барысында пайда болды. Бұл әкімшілік бөлініс
халықтардың ұлттық мүддесі және этностық орналасу тәртібімен санаспай
жүргізілді. 1867 жылы бұрынғы Қоқан хандығы иеліктері жерлерінде Түркістан
генерал-губернаторлығына енген Сырдария облысы Ташкент уезінің 28 болысының
17 болысында қазақтар тұрған. Ташкент уезінің Шыршық, Қарасу (Тайтөбе)
аудандарында қазақтар басым болды. Мәселен Қарасу, Келес өңірінде халықтар
түгелдей қазақтардан тұрды. Ал Ангрен тобының Осман болыстығында қазақтар
жергілікті халықтың көпшілігін құрады. Жалпы, Ангрен өңірінде көбінесе
құрама халықтар мекендеген. Олар әр түрлі ұлттардың қосындысынан туған
халықтың бір тобы. Олардың ішінде өзбектеніп кеткен тәжіктер, қалмақтармен
бірге қазақтар да болды. Шындығында олардың тұрмыс-салты, тілі, түр-тұлғасы
қазақтарға ұқсас. Құрамалардың ішінде Алшыннан тарайтын Тама, Кердері,
Жағалбайлы, Керейт, Төлеу, Арғынның Қанжығалы, Үйсін, Жалайыр рулары
кездеседі. Сонымен, ХХ ғасырдың басында Ташкент уезінің 64,1% халқын
қазақтар мен құрамалар құрады.
Ташкент уезінде Ресей мемлекеті жаулап алғанға дейін 145 мың қазақтар,
77301 құрамалар, 34,6 мың өзбектер болса, 1897 ж. санақ бойынша қазақтар —
163 мың, өзбектер саны уезде 11 мыңға жуық болды.
Алайда, Ресей өкіметінің қазақтардың жерін тартып алып, орыс
шаруаларын қоныстандыруынан Сырдария облысы Ташкент уезінің қазақтарының
көші-қон аумағы қысқарады. Олар көбінесе отырықшы елді мекендерге баруына
тура келді. Өзбекстанның қазіргі Ташкент облысы аумағындағы қазақтар саны
кеми бастады. Олардың бір бөлігі Орта Азияға ішкерілеп еніп, Бұхарға,
Әндіжанға, Ферғанаға, Тәжікстанға, Түрікменстанға қоныс аударды. Мысалы,
Ташкент уезіндегі қазақтар саны 1897 ж. — 163 мың болса, 1917 ж. — 157
мыңға жуық, 1920 ж. — 147 мыңға азайып отырған.
Сөйтіп, мұнда ежелден тұрып келе жатқан қазақтардың орнын қоныс
аударған орыс шаруалары басты.
1915 жылға дейін жалпы саны 200 мың қазақтар сыртқа кетуге мәжбүр
болды.
Сонымен, Орта Азия мен Ресей Федерациясына іргелес жерлерде қазақтар
ежелден-ақ қоныстанып келді. Оларға 1916—1921, 1931—1933 жылдардағы аштық
пен голощекиндік геноцидтен қашқандар қосылды.
Жалпы, Қарақалпақстандағы, Түрікменстандағы, Өзбекстандағы қазақ
диаспорасы да осылай қалыптасты. Ал ат-көлігі барлар одан әрі Ауғанстан,
Иран елдеріне асып кетті. Сондықтан Ауғанстан қазақтары негізінен Кеңес
өкіметінің қысым көрсетуінен Сырдария бойынан, Өзбекстан, Түрікменстан,
Тәжікстаннан ауып барғандардан тұрды. 1978 ж. Ауғанстандағы төңкерістен
кейін қазақтар Иранға өтіп кеткен.
Маңғыстау өлкесін мекен еткен Адай тайпаларының бір бөлігі көшпенділік
салтымен қазіргі Түрікменстан аумағындағы Жаңғақ, Балқантауға дейін мекен
етіп келген. Кеңестер Одағы құрылғанға дейін қазақтар Жаңғақ, Бесқала маңын
атамекені деп санаған. 1897 жылғы халық санағы бойынша Закаспий облысына
енген Красноводск, Ашхабад, Мерв, Тәжен уездеріндегі бүкіл халықтың бестен
бір бөлігін (72589 адам) қазақтар құраған. Демек, аталмыш өңірлердегілерді
қазақтар ирредентасы деп толығымен айтуға болады.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі кеңестік таптық реформаларға жұт пен
аштық сияқты табиғи апаттар қосылып, халық күйзелген жылдары Маңғыстау
түбегінен Түрікменстанға, одан әрі Ауғанстан, Иран елдеріне кетуге мәжбүр
болды. Түрікменстанның Шағадам, Байрамалы, Бесқалада қоныстанған қазақтар
тұрмыс-салттары, діні мен тілі туыстас түрікмен, өзбек халқымен тез тіл
табысып кетеді.
Туған жерінен қол үзіп келгендерге түрікмен халқы қонақжайлық
көрсеткенін қазіргі оралмандар ерекше ризашылық сезіммен атап өтеді.
Иран еліндегі қазақ диаспорасы негізінен Бендер-Түрікмен, Гүрген,
Күмістөбе кенттерінің төңірегінде орналасқан. Ирандағы қазақтар көбінесе
Маңғыстау өңірінен кеткендерден тұрады.
Иран еліндегі қазақтарды екі топқа жіктеуге болады. Олардың біріншісі
Иранға 1930 жылдардың бас кезіндегі аштық жылдарында Маңғыстау өңірінен
қоныс аударғандар, екінші тобы — Ауғанстаннан — Иранға қоныс аударып
келгендер.
Үшінші кезең — Азамат соғысы мен 1920—1930 жылдардағы қазақтарды
күштеп отырықшыландыру және ұжымдастыру жылдарында қазақтардың шетел асуы.
Халықтың босқыншылыққа ұшырауының басты себебі — күштеп ұжымдастырудағы
асыра сілтеулер, бұрмалаулар мен аштық еді. 1932—1933 жылдары жабық
шекарадан өту көп шығынға түсті. Шекара бойындағы ОГПУ қызметкерлері ауа
көшкен әлсіз де аш қазақтарды шеп құрып, пулеметпен қарсы алды. Ауа көшу
негізінен шекаралық аудандарды қамтыды.
1928 ж. Қытайға барлығы 416 отбасы кетсе, 1930 ж. 3478, 1931 ж. тек
қаңтар мен мамыр айлары аралығында 2009 отбасы көшіп кетті. Қытайға
шекаралас шығыстағы Мақаншы, Зайсан, Тарбағатай, Марқакөл аудандарындағы
қожалықтардан 1928—1930 жылдары байларды тәркілеуге байланысты ауқаттылар,
кейіннен орташалар мен кедей аш-жалаңаштар жаппай өте бастайды. Алакөл,
Кеген, Нарынқол, Ақсу, Жаркент аудандары қазақтарының жартысына жуығы көшіп
кетті. Жалпы, 1930—1931 жылдары ауа көшушілердің себебінен Қазақстандағы
қазақтар 12—15 пайызға кеміп кетті. Олар өздерімен бірге 1,5—2 млн малды
бірге айдап әкетті.
Жоғарыдан жүргізілген ет пен астық даярлау науқандары, соңынан оның
ізін ала жүрген аштық қазақтардың шетелге босуына әкеліп тіреді.
Голощекиндік геноцидтен қазақтар Батыс Сібір мен Орта Еділ бойына
босып кетті. Олар бұрыннан сол жақта тұрып жатқан қазақ ауылдарын паналады.
Орта Еділ, Орынбор өңірінде, Самара төңірегіне Батыс Қазақстан жерінен
келгендер 50 мыңдай адам қоныстанды. Ал Батыс Сібірдің 33 ауданында 1932 ж.
46,6 мыңдай қазақ босқындары тіркелген.
1930 жылдан бастап қазақтардың Орта Азия жеріне ауа көшуі кең ауқымда
жүрді. Көрші республикалар — Өзбекстанға, Түрікменстанға, Тәжікстанға
кетті. Қарақалпақ жеріне Қазалы, Арал, Шалқар, Темір, Ақтөбе аудандарынан
келгендер болды. Оңтүстік Қазақстаннан Орта Азия республикалары арқылы
Ауғанстан асқан қазақтар салыстырмалы түрде көп болған жоқ. Кейін қазақ
босқындарын Қазақстанға қайтару жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыста
С.Меңдешев көп еңбек сіңірді. Дегенмен, шамамен босқындардың жартысына
жуығы барған жағында қалып қойды. Өзбекстанның Әндіжан, Хаваст, Самарқан,
Қаттақорған, Ташкент ауданындағы босқын қазақтарды да елге қайтару ісі
жүргізілді.
1916 ж. күзінде қазақтар Шыңжаңға жаппай көше бастайды. Қытай
статистикасы бойынша оларға жалпы саны 300 мыңдай қазақтар мен қырғыздар
көшіп барған. Олардың біразы Жетісуда Кеңес өкіметі орнаған жылдары қайтып
оралған.
Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату кезеңінде Кеңес автономиялық
республикасын құру мақсатында әкімшілік шекараны анықтау шаралары жүзеге
асырылды. Ақгвардияшылар мен интервенттерден босатылған Қазақстан мен Сібір
аумақтарында Қырревком (қырғыз-қазақ) революциялық комитеті) және Сибревком
(Сібір революциялық комитеті) құрылады. Сібір жерлерінің азат етілуіне
орай, Сибревкомға Ақмола және Семей губерниялары бағындырылады. 1921 ж.
сәуірде бұл екі губерния ҚазАКСР-інің құрамына енгізіледі. Алайда қазақтар
мекендейтін бірқатар аудандар РСФСР-дің құрамына енгізіледі. 1926 ж. 17
желтоқсандағы Бүкілодақтық халық санағының деректері бойынша Сібір
өлкесінде 48392 қазақтар өмір сүрген. 1920 ж. тамыз айындағы ҚазАКСР-і
құрылуы кезеңінде батыс шекарадағы бірқатар аумақтар (Астрахань, Саратов
облысының кейбір аудандары) республика құрамына кірмей қалды. 1925 ж.
астана Орынбордан Қызылордаға ауысқаннан кейін Орынбор мен оның маңындағы
жерлер РСФСР-ға берілді. РСФСР-дегі қазақ ирредентасы осылайша пайда болды.
Сонымен Өзбекстандағы, Түрікменстандағы, Ресейдегі қазақтардың бір бөлігі
өз жерінде тарихи себептермен бөлініп қалғандар тобына жатады. Кейін оларды
1929—30-жылдары келгендер толықтырды.
Қазақстанның жергілікті халқының елден көп мөлшерде ауа көшуі
1920—1921 жж. әсіресе, 1931—1933 жж. байқалды. Отырықшыландыру негізіндегі
ұжымдастыру саясатындағы асыра сілтеу қазақ халқын трагедияға ұшыратты.
Жергілікті халықтың орны толмайтын шығыны 2 млн адам немесе халықтың
бастапқы санының 49%-ы болды. Аштықтан аман қалған халықтың жартысы
(шамамен 1030 мың адам) республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Кейін оның
414 мыңы Қазақстанға қайтып оралды.
Қазақ диаспорасының қоныстану аумағының кеңеюі. Қазақ диаспорасының
Үндістан, Пәкстан, Түркияға таралуы Қытайдағы оқиғаларға байланысты болды.
ХХ ғ. 30-жылдарында Шыңжаңда хань ұлтынан өзге халықтарды ұлттық және діни
жағынан кемсіту күшейе түседі. Аз ұлт өкілдері, оның ішінде, қазақтар да,
көтеріліске шығады. 18 мыңдай қазақтар Алтайдан Ганьсу мен Синхайға жер
аударылды немесе өздері қашып барды. 4 мыңдай қазақтар оңтүстікке қарай
жылжуды жалғастырып, тибеттіктермен соғыса жүріп, 1 жылдан аса көшкен ел
1941 ж. Гималай арқылы Үндістанның Кәшмір қаласына жетті, көп адамдар жолда
мерт болды. Бұл босқындар Үндістандағы қазақтардың алғашқы ірі толқыны
болды.
1944 ж. Шыңжаңға гоминдан әскері енгізілді. Бұл жерде қалған қазақтар
тағы да бас сауғалауға кірісті: олардың бір бөлігі (27164 адамды құрайтын
5.128 отбасы) уақытша паналау үшін Шығыс Қазақстан облысының аумағына өтті.
1949 ж. Қытайда билік басына коммунистік партия келеді. 1949—50 жж. күзі
мен қысында қазақтар қытайлық коммунистермен келіссөз жүргізіп, діни
бостандық, көшпелі өмір салтын сақтау және Шыңжаңда еркін көшіп-қонуға
рұқсат ету кепілдіктері мәселесін талқылады. 1950 ж. 28 наурызда Баркөл
ауданында қазақтар құрылтайы болып өтті, онда Шыңжаң қазақтарының бұдан
былайғы тағдыры сөз болды: туған жерді тастап, жақындарының өмірін сақтап
қалу керек пе, әлде тең емес шайқаста айқасып өлу керек пе? Көпшілігі
Үндістан бағытында жылжуды жалғастыру керек деп шешті. Олар Тибет
өлкесіндегі Гималай таулары арқылы 2 мың шақырым жерді жаяу азаппен жүріп
өтті. 1951 ж. тамыз айында босқындар үш топ болып Үндістан шекарасына
жетті. Бұл Кәшмірге келген қазақтардың екінші толқыны болатын. Бір айға
созылған келіссөзден кейін қазақтар Үндістанға енгізілді. Алайда көп ұзамай
Үндістанның тәуелсіздік алуына байланысты қазақтар тағы да қиыншылыққа
ұшырады. Тілі мен діні басқа елде күн көру оңайға түспеді. Олар мұсылман
болғандықтан, жаңа құрылған мұсылман мемлекеті Пәкстанға көшуге мәжбүр
болды. Мұнда қазақтар қорғансыз кедейлік жағдайында өмір сүрді. Қытайға
қайта оралар жолдары кесілген, Пәкстанда тұрақтап тұра алмай, азаматтық алу
қиындық тудырып, болашақ күмәнді болғандықтан, қазақтар түпкілікті қоныс
табу мәселесіне қайта айналып оралды. 1951 ж. қазан айында Пешаварда “Қазақ
босқындардың шығыстүркістандық ассоциациясы” құрылып, қазақтарды Түркияға
эмиграциялау мәселесімен айналыса бастады.
1952 ж. 13 наурызда Түркияның министрлер кабинеті N314 595 нөмірлі
шешім қабылдап, шығыстүркістандық қазақ босқындарының Үндістаннан,
Пәкстаннан және Сауд Арабиясынан келуіне рұқсат етті. 1953 ж. қыркүйектен
желтоқсан айына дейін Пәкстаннан Түркияға 1.379 қазақтар көшіп барды.
Сөйтіп, 20 жылға созылған Қытай қазақтарының көші 1954 жылға қарай Түркияда
аяқталды. Алайда Түркияға мұсылман босқындарының иммиграциясы Пәкстан мен
Үндістаннан ғана болып қойған жоқ. Бұған дейін 1947 ж. 1 шілдесінде-ақ БҰҰ
қасындағы Халықаралық босқындарда ұйымдастыру (ХБҰ) дайындық комиссиясы
Стамбұлда өз кеңсесін ашқан болатын. Осы ұйым арқылы Түркия Германия,
Австрия, Италия, Франция және Швейцария сияқты елдерден де мұсылман
босқындарын көшіріп алып, орналастыруға қаражат алып отырды.
Қазақтар Еуропа және АҚШ елдерінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
ғана орналаса бастады. Олар әдетте Германиядағы бұрынғы әскери тұтқындар
және Түркістан легионының мүшелері болды. Соғыстан кейін дүние жүзінде
этностық азшылық, босқындар және басқа иммиграциялық тұрғындар өкілдеріне
байланысты халықаралық конвенциялар мен келісімдер ерекше актуалды бола
бастайды. Еуропаның еңбек нарығы бұл кезеңде төмендегідей факторлармен
сипатталады: экономикалық және демографиялық жағдайлар соғыстан кейінгі
шаруашылықты қалпына келтіру үрдісімен байланысты болды. Демографиялық
фактор екінші дүниежүзілік соғыста өте көп адамдар шығынына байланысты
күрделілене түсті. ХХ ғ. 60-жылдарынан бастап Түркиядан батысеуропалық
елдерге жұмысшы күші ағыла бастады. Иммигранттарды — Түркиядан шыққан
жұмысшы күшін ең көп тұтынушылардың бірі ГФР болды, онда иммигранттардың
осы түріне арналған “гастерарбайтер” — келгінші жұмысшы деген термин
қалыптасты.
1967 ж. наурыз айында Швеция Түркиядан жұмысшы жалдау бюросын ашты.
Біртіндеп қазақтар эмиграциясы Бельгия, Франция, Австрия, Норвегия, АҚШ
сияқты мемлекеттерді де қамти бастады. Қазақ-гастерарбайтерлердің басты
мақсаты — мемлекеттен алған қарыздарын қайтару және өз отбасының өмір сүру
жағдайын жақсарту үшін, капитал қорын жасау үшін ақша табуға ұмтылды.
Сөйтіп, қазақ диаспорасының дүние жүзі елдерінде этностық өмір сүруге
талпыныс үрдісі бірнеше ғасырларға созылды.

3. ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚТАР

Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің елшілік қызмет
департаменті басқармасының дерегі бойынша, 2000 ж. басындағы мәліметтің
көрсетуінше әрбір үшінші қазақ Қазақстаннан тыс жерде өмір сүреді, олардың
жалпы саны 3,3 млн адамға жеткен. Оның ішінде ТМД елдерінде: Өзбекстанда —
967 мың, Ресейде — 688 мың, Түрікменстанда — 87 мың, Қырғызстанда — 42 мың,
Украинада — 10 мың, Тәжікстанда — 10 мың, Әзірбайжанда — 4 мың, Грузияда —
3 мың, Молдовада — 2 мың, Арменияда — 500, Беларусьте — 300 адам өмір
сүруде. Қазақтардың негізгі үлес саны Орта Азия республикаларына келеді.
Мұнда олардың жалпы саны — 1млн 100 мың адам.
Өзбекстандағы қазақтар. ТМД-дағы Қазақ диаспорасының саны ең көп ел —
Өзбекстан. Қазақтар Бұхар облысының ауылдарында, Ташкент облысының
Бостандық ауданында, Қарақалпақ Республикасының басым көпшілік халқын
құрайды. Олар негізінен жер шаруашылығымен айналысады. Мәдени дәстүрлерінде
бұрынғы көшпелі өмір салтының элементтері сақталып қалған. Мысалы, киіз
үйді пайдалану, мола құрылысының қазаққа тән сипаттары сақталған. Қазақтар
балаларын өздерінің ұлттық мектептерінде оқытуға тырысады, алайда қазақ
тіліндегі оқулықтар және қосымша оқу-әдістемелік құралдар санының азаюына
байланысты, білім сапасы төмендеуде. Өзбекстанның латын алфавитіне көшуіне
байланысты қазақ мектептері тағы да кедергілерге кезікті. Енді олардың орыс
әрпімен жазылған Қазақстаннан барған кітаптарды оқуы қиынға түсері сөзсіз.
Дегенмен, әзірге Өзбекстанда қазақ мектептері сақталған, кейбір ЖОО-да
қазақ тілінде білім беретін бөлімдер мен факультеттер бар. Өзбекстанда —
593 қазақ мектебі бар, бірақ мұның дені аралас (қазақша-өзбекше) оқу
ошақтары.
1998 ж. аталмыш мектептерде 160 мыңдай жас отандастарымыз оқыды.
Қазақстанда 200-дей өзбек мектебі бар. Оларда 70 мыңнан аса жасөспірімдер
оқып жатыр.
Өзбекстанда — оқулық, сонан соң қосымша оқу-әдістемелік құралдар
жетіспейді. Ташкент шаһарында “Өзбекстан” деген үлкен баспа бар. Онда “Асыл
мұра” атты қазақ редакциясы 1995 ж. бастап жұмыс істейді, яғни өзбек
тіліндегі оқулықтарды қазақшаға аударып, редакциялап, қайта басып шығарумен
айналысады. Алайда Өзбекстандағы экономикалық дағдарыс жағдайында мәселе
әзірге оң шешімін таппай отыр. Бұл елдегі қазақ диаспорасының “Нұрлы жол”
атты өз газеті шығып тұрады. Тұрмыс деңгейінің төмендеуіне, қоғамдық және
жалпы білім беру саласында перспективалардың азаюына байланысты қазақтардың
көпшілігі Өзбекстаннан көшіп келуге шешім қабылдаған.
Түрікменстандағы қазақтар. Түрікмен еліндегі Тахтабазар ауданындағы
Нарын, Иолатан, Байрамәлі, Небитдаг, Ташауыз қалалары мен Мұрғап
станциясындағы қазақтармен байланыс орнату мақсатында жұмыс жүргізіліп
тұрады. Мұндағы қазақ жастары түрікмен немесе орыс тілдерінде білім алады.
Бірде-бір қазақ мектебі, тіпті сыныптар да жоқ.
Тәжікстандағы қазақтар. Тұтастай алғанда Тәжікстанда тұратын он мың
қазақтың әрбірінің азаматтық құқығы мен өмірі қалай қорғалуда? Тек көшіп
келгендердің қамын ойлап қою жеткіліксіз, сонымен қатар, басқа жақта өмір
сүріп жатқан қазақтардың жайын да ойластыру, жіті қадағалап назарда ұстау
міндет.
Тәжікстанда белгілі себеппен оқудан қол үзген қазақ студенттерін
Қазақстанда орналастырудың жайын жоғары оқу органдары арнайы қарауды қажет
ететін басты мәселе болып тұр.
Ресей Федерациясында да қазақтар саны айтарлықтай, 700 мыңға жуық.
Олар тығыз қоныстанған аудандар Қазақстан шекарасының маңына таяу
орналасқан. Бұл — Алтай, Новосибирск, Омбы, Челябинск, Қорған, Орынбор,
Саратов, Волгоград, Астрахань облыстары. Ресейдің еуропалық бөлігінде
қазақтар саны аз, онда олар негізінен қалаларда тұрады. РСФСР-дегі 1989
жылғы санақ мәліметі бойынша 636 мыңдай қазақтар тұрады. Олардың көпшілігі
Батыс Сібір аумағында — 130 мыңнан астам, Омбы облысында — 75 мың,
қалғандары Новосибирск, Түмен облыстарының оңтүстік аудандарында және Алтай
өлкесінде. Орынбор облысындағы қазақтар саны 111 мыңнан астам, олардың 70%-
дан астамы — ауыл тұрғындары. Астрахань облысында 120 мыңнан астам қазақтар
тұрады, бұл осы аумақ халқының 14%-ы. 1989 ж. санақ бойынша Мәскеуде 8225,
Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург) — 6331 қазақтар бар. Орта Азиядағы
сияқты Ресей қазақтары да негізінен ауылдық жерде тұрады. Бұл неғұрлым өзге
халық арасында туысқандық байланыстары мен этностық тұтастығын сақтап қалу
үшін тығыз тұруға ұмтылуын, сондай-ақ, қазақ тұрғындарының урбандалу
деңгейінің төмендігін көрсетеді. Қазақтардың ұрпақ сабақтастығын және
этностық тамырымен байланысын сақтап келе жатқан салалардың бірі — ұлттық
кухнясы. Әлеуметтік салада аға ұрпаққа құрметпен қараушылық дәстүрі
негізінен туысқандық байланыстар деңгейінде сақталған. Аға ұрпақ қамқорлығы
және тығыз қоныстануының нәтижесінде қазақтар ана тілін сақтап қалған,
дегенмен мұнда да жастардың ана тілін нашар білу тенденциясы көрініс
беруде. Ана тілін білудің нашарлауына Кеңес өкіметі кезінде білім беру
жүйесіндегі өзгерістер әсер етті. 30 жж. ортасынан бастап РСФСР-дегі
педагогикалық училищелері қазақ мектептерінің саны аз деген сылтаумен
жабылған. 1967 ж. Астрахань қазақ педучилищесі соңғы түлектерін даярлап
шығарды. Қазақ мектептерінің жабылуы кеңес идеологтарының КСРО халықтары
одағынан бірыңғай кеңес халқын қалыптастыруға ұмтылысына байланысты болған
еді. Мәдениет және білім беру саласында орыс тілі басты назарға алынды.
Бүгінде Ресейдің халық тығыз қоныстанған жерлерінде ұлттық мектептер
сақталған. Қазақ халқының тілі мен мәдени дәстүрлерін сақтауға ресей
қазақтары құрған қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер де өз үлестерін қосуда.
Горно-Алтайск қаласында тұратын 62 мың халықтың екі мыңдайы қазақтар.
Жалпы Алтай өлкесінде 15 мыңдай қазақ тұрып жатыр. Ал Барнаул жақта — Алтай
өлкесінің Сібір бөлігіндегі қазақтардың саны жеті мыңнан асады. Алтай
өлкесіндегі 15 мыңға тарта қазақтардың ішінде суырылып шығып, өздерінің
іскерлік қабілетімен көріне білгендері де баршылық. Қазір Алтай өлкесінде
Наталья Әбуқызы Елбаева деген қазақ қызы Еңбек және әлеуметтік қорғау
министрі қызметіне дейін көтерілген. “Ырыстуу” деп аталған түркі тектес
халықтардың басын қосқан “Азия дауысы” сияқты фестивальдар ұйымдастырылып
тұрады.
Дүниежүзілік аренада тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болуы
қазақ халқының ұлттық сапасын өсіре түсті. Қазақ диаспорасының өкілдері өз
халқының тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеп білуге мән бере бастады.
Осылайша, 1980 жылдардың аяғында Омбы қаласында “Мөлдір”, “Аманат”,
“Жастар” сияқты ұлттық-мәдени орталықтар мен шығармашылық бірлестіктер
құрылды, “Омбы үні” атты қазақ тіліндегі газет шығарыла бастады. 1990 ж.
Орынборда “Қазақ тілі” атты ұлттық-мәдени қоғам құрылып, “Айқап” газетін
шығаруды қолға алды. Осы жылы “Жолдастық” атты Астрахань облыстық қазақ
мәдениеті мен тілі қоғамы өмірге келді. Бұл қоғам “Ақ арна” газетін
шығарады. Саха (Якутияда) жерінде “Ана —Жер” атты қазақ қауымы құрылған.
Қауым төрағасы Тілеутай Орынтайұлы Бүйрікбаев деген азамат. Олар алыста
жүрсе де ата дәстүрін, тілін ұмытпауға тырысады. Бірнеше жылдан бері наурыз
мерекесі дәстүрлі аталып келеді. “Абай жолы” романын саха тілінде басып
шығару қолға алынған. 1991 ж. Мәскеудегі қазақ жастарының мәдени қоғамы
“Мұрагер” өз жұмысын бастады. Астанадағы көпұлтты мегаполис жағдайында бір-
бірімен тығыз қарым-қатынасын сақтап қалу үшін мәскеулік “Қазақ тілі”
қоғамы ұйымдастырылды (1990 ж. соңы — 1991 ж. басында). Өткен жылдар ішінде
бұл қоғамдар мен бірлестіктер ауыз толтырып айтарлықтай жұмыстар атқарды.
Бүгінгі кезеңде Ресейде Наурыз тойын жыл сайын тойлау дәстүрге айналды.
Қазақстанмен байланыс орнатуға баса мән берілуде. 1990 ж. тамыз айында
Астраханьда Қазақстан өнері мен әдебиетінің күндері өткізілді. Ресейдің әр
түрлі аймақтарындағы қазақ қоғамдары мен ұйымдары бір-бірімен тығыз
байланыс орнатып, біріккен ұлттық фестивальдар мен мерекелерге қатысады.
Ресей Федерациясындағы қазақтар қауымының өкілдері 1992 ж. Алматыда өткен
Дүниежүзілік қазақтар құрылтайына қатысты. 1996 ж. қазан айында Астрахань
облысының Алтынжар ауылына ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев пен Ресей үкіметінің
төрағасы В.С.Черномырдин келіп, қазақтың ұлы күйші-сазгері Құрманғазыға
арналған ақшаңқан кесенені ашу салтанатына қатысты. Қазақ диаспорасының
моральдық құндылықтарды сақтап қалуы халықтың өмір сүру, өзін сақтап қалу
жолында ұзақ ғасырлар бойғы күресінде қалыптасқан ерекше сипаты болып
табылады.
Қазақ халқы тарихында із қалдырған көрнекті тұлғаларын ұмытпай, әлі
күнге дейін балаларына олардың есімдерін қойып келеді. Ресейлік қазақтардың
тағы бір сипатты ерекшеліктері — Ресей халықтарының тілін, мәдениеті мен
қоғамдық құндылықтарын жатырқамай қабылдауы, сондықтан да Ресей мен
Қазақстан халықтары арасында тарихи қалыптасқан рухани байланыс одан әрі
тереңдей түсуде. Ресейдегі қазақ диаспорасы шын мәнінде екі мәдениеттің,
екі ел арасындағы мәдени байланыстың өкілдері болып табылады. Алайда Ресей
қазақтарының этностық сана-сезімі өздерінің қазақ этносына жататынын
түсінуі, оның ішінде өзіне тән рулық ата-тегін білуінен байқалып тұрады.

4. АЛЫС ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАР

Қытайдағы қазақтар. Қытайдағы қазақтар алыс шет елдердегі қазақ
диаспорасының арасындағы ең көп сандыларының бірі. 1949 ж. Қытай Халық
Республикасы (ҚХР) құрылған кезде онда 420 мыңнан астам қазақтар болса,
олардың 418 мыңы Шыңжаң халқының 9%-ын құрайтын. 3 мыңдай қазақтар
Шыңжаңмен шекаралас Ганьсу және Синхай провинцияларында өмір сүріп жатты.
Ал 1999 жылғы ресми қытай деректері бойынша, қазақ диаспорасы 1,3 млн
адамға жетіп, жалпы халық санының 7,4%-ын құраған. Қытайдағы қазақтар
негізінен найман, албан, уақ, керей руларына жатады. Қазақтардың басым
көпшілігі (82,6%) егін, мал, балық аулау, орман шаруашылықтарында еңбек
етеді. Кәсіби мамандықтарына орай, тағы мынадай сипаттарды бөліп көрсетуге
болады (90-жылдардың соңындағы деректер бойынша): әр түрлі мекемелердегі
техникалық қызметкерлер — 13%, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.