ТӘУКЕ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

ТӘУКЕ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ (1680-1720) 1

ТӘУКЕ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ (1680-1720)

XVІI ғасырдың соңғы ширегі мен ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ тарихы маңызды оқиғаларға толы. Бұл дәуір Қазақ Хандығының ішкі және сыртқы жағдайының шиеленісуіне қарамастан, хандық биліктің дәйекті түрде күшеюі мен дамуына әкелген шаралардың іске асуымен сипатталады. Бұл кезде саяси жағдай өте тұрақсыз болатын. Қазақ жеріне көз тіккен көрші хандықтар мемлекетгің дербестігін сақтауға барынша кедергі жасаған.

XVІІ ғасырда Қазақ Хандығының шығысында пайда болған жоңғар мемлекетінің күшеюі, үздіксіз шабуылы, оның жағдайын қалыптан тыс ауырлата түседі. Қытай мемлекеті және Орта Азия хандықтары Шу, Талас және Сыр бойындағы керуен жолдарын иеленуге тырысады. Сонымен бірге осы кезеңде Ресей де қазақ жерлерін жаулап алу саясатын ұстанады.

XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басындағы Қазақ Хандығы бір орталықка барынған дербес мемлекеттік мәртебесін сақтап калу үшін ішкі және сыртқы қайшылықтарды басынан өткереді. Бұл тұста әсіресе ішкі алауыздық күшейіп тұр еді. Осыған қарамастан бұл дәуірдө қазақ халқының арасынан ірі саяси қайраткерлер, билер, сұлтандар, батырлардың тарих сахнасына шыққаны бұл ауыртпалықтарды өз дәрежесінде шешуге мүмкіндік береді.

Халық зердесінде өшпес із қалдырған ірі тұлғалар қатарына XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басындағы қазақ ханы болған Әз Тәукені жатқызғанымыз жөн. Тәуке хан өзінің даналығы, ұлылығы арқасында ел арасына «Әз Тәуке» деген атаққа ие болған. Халық Тәуке заманының Қазақ Хандығының ең бір өркендеген және тыныштық орнаған кезі екендігін «қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған заман» деп еске алады. Ол - қалмақ ханшасынан туылған Жәңгір ханның ұлы. Тәуке хан билікке келісімен Қазақ Хандығында күшейген ішкі тартысты бәсеңдетіп, бір орталыққа бағынған Қазақ Хандығын құруға кіріседі. Қазақ Хандығының ішкі және сыртқы мәселелерін шешу барысында Тәуке хан көптеген істер атқарады. XVII ғасырдың аяғында хандықта экономикалык және саяси ықпал үшін билер мен сұлтандар арасында күрес күшейе түседі. Осы тартысты тоқтату үшін Тәуке хан басқару тұтқасын толығымен билерге береді. Ол жүздерді, ұлыстарды басқару үшін Ұлы жүзде - Төле биге (дулат, жаныс руынан), Орта жүзде - Қазыбек биге (арғын, каракесек руынан), Қарақалпақтар да - Сасық биге арқа сүйеді1. Тәуке хан мемлекеттік құрылыс жағынан туысқандық жүйені дамытады. Тарихшы М. П. Вяткиннің айтуынша «старшиналардың» (ру басылары) келісімінсіз хан бірде-бір қарар шығара алмаган. Тәуке хан тұсында орныққан әдет-ғұрыптар XVIII ғасырда берік қолданылып келген2. Тағы бір айта кететін жәй қырғыз және қарақалпақ халықтары да Тәуке ханның қол астында болған.

Тәуке ханның тарихтагы ең басты орны оның қазақ әдет-ғұрыптарын, өзіне дейінгі «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» сияқты заңдарды жинастыра келіп, билердің басын қосып «Жеті Жарғы» заңын қабылдауында болып отыр. Бұл заңның сол қабылдануы замандағы қазақ қоғамын өркениетке бір саты жоғарылатты. Мұны Еуропа елдеріндегі конституциялық монарх биліктерімен салыстыруға болады. Өйткені «Жеті Жарғы» кабылданғаннан кейін хан оның принциптерінен ауытқымаған және бұл заңдар жинағын барынша қадірлеп, қастерлеген. Әсіресе «Жеті Жарғыдағы» өнердің, ел дауын шешудегі билер кеңесінің, хан кеңесінің, билер хұқығының қорғалуын, сақталуын қатты қадағалаған. Осы арқылы хан өкіметін ішкі жақтан нығайтуды мақсат етті. Әрбір қазақ түтіні ханның, бидің жасағы мен шабарманын жазда да, қыста да қабылдап, ат-көлік, азық-түлікпен қамдауға міндетті болды. Бұл, керуен сарайы, елді мекені жоқ көшпелі қоғам өмірінде хан, би бұйрық-жарлығын, соғыс хабарын тез жеткізу шараларының бірі еді. Бұған қарсылық көрсеткен түтін басы хан, би алдында қатаң жазаланатын. Әрбір соғысқа жарайтын еркек бес қарусыз жүрсе оған да айып салынатын. Мұның өзі хандықтың әскери-феодалдық сипатын айқындай түсетін. Қыз-келікшекті алып қашуға, зорлауға өлім жазасы кесілген. Бүл - рулар арасында алауыздық туғызбаудың қамы. Өйткені ру ынтымағын ыдыратып қанды қырғынға киліктіретін көп дау-дамай, осы жесір дауынан туындап жататын. Ең соңында рулар арасында адам өлімі болғанда қанды кек алуды құн төлеумен ауыстыру сияқты баптың «Жеті Жарғыға» енгізілуі бұл заң жобасының тарихи прогрестік маңызын айқындайды. «Жеті Жарғы» принципі бойынша әрбір от басында әке билігі баянды етілді, ол ұл-қызының, әйелдерінің, құл-күнінің,, төрт түлік малының, жайлау-қыстауының, көш жолының құдық-бұлақтарының жеке-дара билеушісі әрі қамқоры еді. Әке ризалығынсыз отбасының кез келген мүшесі ешбір шешім қабылдай алмайтын. Отбасында қатаң тәртіп сақтау арқылы аталас ағайынның, одан әрі рудың түп соңында тайпаның, ұлыстың ынтымағы сақталады деп қаралған. Бұл айтылғандардың бәрі хандықты ішкі жақтан нығайту бағытындағы заңды шаралар еді, оны Тәуке өз кезінде іске асырады және одан әрі орнықтыруға күш салады.

Тәуке хан Қазақ Хандығының тек ішкі тартысты мәселелерін ғана шешіп қоймай, сыртқы саясатында да көрші елдермен бейбіт байланыс жасай отырып, экономикалық қарым-қатынас орнатады. Соның ішінде ұзақ уақытқа үзілген Ресей елімен мәмілегерлік және сауда байланысын жаңартады. Өйткені осы кезеңде халыкаралық жағдай ушығып тұрған болатын. Елдің қауіпсіздігіне жетуде Ресей мемлекетімен мәңгі бейбітшілік болу үшін жасалынған мәмілегерлік әрекеттерді Ресейге қосылу деген ұғыммен теңеу - тарихи шындықты бұрмалау екендігін қазіргі тарихшылар мойындап отыр. Тәуке хан сонымен бірге Бұхар, Хиуа хандықтарымен бейбіт қарым-қатынасты сақтауды да естен шығармайды. 1678 жылы Бұхар ханы Сұбханқұлы Қазақ Хандығына Хошин басқарған елшілік жібереді. Сұбханқұлы ханның дәл осы жылы елші жіберуінің саяси да, мәмілегерлік те зор мәні бар еді. Бұхар ханы қазақтардың барынша соғысқа кірісіп жатқан кезінде мәмілегерлік қысым көрсетіп, өз шарттарына көндіре аламын деген есепті ішіне бүгеді. Оның елшілігі Сыр бойындағы Ташкент, Созақ, Жизақ сияқты бірнеше қалаларды, соғыс тұтқындарын қайтаруды Бұхар көпестерінің Қазақ Хандығына ішкерілей кіріп, сауда жасау хұқықтарын талап етеді. Сонымен бірге Қазақ Хандығынан Бұхар, Самарқан базарларына әкелінетін мал мөлшерін келіспек болады. Сөйтіп екі жақ тұтқын қайтарысу мен сауда-айырбас істері жөнінде келісімге келеді. Сыр бойындағы шаһарлар тағдырын шешу кейінге қалдырылады. Бұл мәселеде қазақ билеушілері жоңғардың сақадай сай атты әскерін қазақтар ғана тоқтата алатынын және жеңетіні, дәл осындай жағдайда Сұхбанқұлы хан соғыс ашса, онда өзінің күні ертеңгі жауына көмектескен болып шығатынын, жоңғарлар қазақтарды жеңіп кетсе, Бұхар хандығының жаяу әскерін таптап өтіп, Қызылбас шаһарларына жорык бастайтынын мәртебелі ханға жете түсіндіруді елшіге баса айтады. Қазақтың 80 мың, қарақалпактың 6 мың жасағы тек қазақ жерін ғана емес Хиуа мен Бұхар хандықтарын да қорғау соғысын жүргізіп жатқаны бұл екі елдің ханзада, бекзадаларына мәлім болсын деген түйінді сөзін ұстатады. Бұл жауапқа әбден риза болған Бұхар ханы Қазақ Хандығына шабуыл жасау райынан қайтады және реті келсе Қазақ Хандығына көмектесудің жолдарын қарастыра бастайды. Төуке хан орыс-қазақ қатынастарын жалғастыру үшін барлық мүмкіндікті іздестіреді. Өйткені осы кезде қазақтар тарапынан Ресейдің бекіністеріне шабуыл жасау сиякты арандатушыльщтар болып тұратын. Бұл мәселені өзара түсіністікпен шешу мақсатында 1687 жылы Тобыл қаласына Төшім батыр бастаған елшілік жібереді. Бұл елшіліктің негізгі мақсаты бұрынғы сауда байланысын қалпына келтіру еді. Тәуке Қазақ жері арқылы өтетін Ресей және Хиуа, Бұхар, Иран керуендерінің Қазақ Хандығының экономикалық дамуына әсері зор екендігін көре білген.

1686-93 жылдар аралығында Тәуке орыс жеріне бес елшілік жібереді, бірақ олардың кейбіреуі нәтижесіз оралады. Мұның басты себебі қазақ-орыс шекарасындағы тонаушылық қақтығыстар еді. Ресей керуенінің тоналуы осы кезде Павел Шаригинге келген Сары мен Келдей мырзалар елшілігінің тұтқынға алынуына басты себеп болады. Осы оқиғадан кейін 1690 жылы Қабай бастаған елшілік барып, Келдей мен Сары мырзаларды босатуды талап етеді. Бірақ шекараның тынышсыздыгы әлі басылмап еді. Тәукеге қарсы топтар Ресейдің шекара аудандарына шабуылды күшейтіп, екі ел арасындағы қатынасты шиеленістірген болатын. Соның салдарынан Қабай би бастаған елшілікке Тобыл әкімшілігі жылы қабақ танытпайды. Кілтипан өздерінде болғандықтан, бұл үшін Тәуке хан Ресей өкіметіне кіна артпайды. Көп ұзамай тағы да сауданы дамыту бағытында Туманшы мен Қабай бастаган елшілік аттандырады. Бұл елшілер 1 Петр патшаға Келдей мырза мен Сары мырзаны босатуды талап еткен Тәуке ханның хатын тапсырады.

Ресей мемлекетінің Қазақ Хандығыныц талабын орындамауына байланысты қазақ бнлеушілерінің арасына іріткі түсе бастайды. Әсіресе Келдейдің қайын атасы Түрке би бастаған топ орыс-қазақ қатынасын одан әрі шиеленістіреді. Нәтижесінде Тұманшы батыр мен Қабай би бастаған елшілік те қазақ мырзаларын босата алмайды. Өйткені Ресей жағы Түрке би бастаған қазақтардың шекараны бірнеше дүркін бұзғаны және көп зиян шектіргенін дәлел етеді. Сауда-айырбас мәселелері саласында келісімге келсе де, тұтқындағы елшілерді босату саяси мәні бар іс деп қаралады.

Түрке бұған дейін Ордаға жақын жүрген беделді билердің бірі еді. Келдей елшілігінің тұтқындалуы оны ширықтыра түседі. Ханның келісімінсіз және Ордаға хабар салмай, Тобыл қаласы мен оған іргелес бекініс шептеріне шабуыл жасайды. Түркенің бірнеше дүркін тегеуірінді шабуылын шекара үкімет орындары тойтарады. Ол ханның араласуынсыз-ақ қазақ елшілігін босатып алмақ болады, тіпті бұл соққылары арқылы Ресейдің өзінің бекініс шептерін тастатуға мәжбүр еткізбек ойынан да арыла алмайды. Бірақ ашуға мінген Түрке би қателесксн еді. Тәуке хан тияды. Ресей патшалығына көрсетілген бұл саяси арандатушылық тоқтатылғанымен, Түрке би атын жамылған ұры-қары, қарақшылар көбейіп кетеді. Тұтқын түсіріп, мал олжалап, баюды көздеген қарақшылық, барымташылық іс-қимыл шекара шептерінің берекесін кетіреді. Ресей жағы мұндай тәртіпсіздіктердің бәріне саяси мән бере қарайды да, Келдей мен Сары мырза елшілігіне деген қысымды күшейте түседі. Қазақ Хандығымен ұштасатын шекаралары соғыс жағдайына келтіріледі. Екі елдің де қолының бос еместігі - біреуінің Швециямен, енді біреуінің Жоңгар мемлекетімен соғысып жатуы, шекара жанжалын мемлекет дәрежесіндегі соғысқа айналдыруға мүмкіндік бермеген бірден-бір себеп еді. Екі ел арасындағы мұндай саяси сенімсіздік, жауласу позициясы бірнеше жылға созылады. Бірақ бұл өткінші сәтсіздікке қажымаган Тәуке хан Ресеймен байланысты үзбеу мақсатында 1694 жылы Тайқоңыр Құлтабай бастаған елшілік жібереді. Тайқоныр батырдың Сібірге келуінің басты себебі бейбіт қарым-қатынасты сақтау және Келдей мен Сары мырзаны босату екені сол заман деректерінде айтылады. Бұл кезде Мәскеу мемлекетінің ле Келдей, Сары бастаған елшілердің кінасыздығына көзі жеткен болатын. Осы жылы (1694) Тобыл әкімшілігі Келдейді сый-сияпатпен босатады. Сөйтіп мырза бастаған елшілік 1694 жылы 7-8 жылдан кейін ғана еліне қайту мүмкіндігіне жетеді. Бұл аралықта Сары мырза (Матай Бөрібай батырдың әкесі) қайтыс болып кетіп еді. Келдей бастаған елшілер тобына Неприпасов, Скибин, Трошин бастаған орыс елшілігі ере қосылып Түркістанға келеді. Тәуке хан қазақ-орыс қатынастарының нашарлауының басты себептерінің бірі Тобыл әкімшілігінің шекара тәртібіне ие бола алмай отыруынан деп білген.

Хан ордасында орыс елшілері Скибин мен Трошинді қабылдаған кезде Төуке хан елшілерге: «Түркі сұлтаны немесе Қызылбас шаһының менен, Тәуке ханнан несі артық? Олар да мен сияқты ғой», - депті". Тауке хан Ресей мемлекетімен тең жағдайда қарым-қатынас орнатқысы келеді. Сондықтан да Ресей мен Қазак Хандығы арасындағы актілерге 1694 жылы қол қойылады. Ресей үшін қазақ жері Азия елдеріне ашылған бірден-бір қақпа екендігін I Петр айтқан еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.