ӘМІР ТЕМІРДІҢ БАСҚЫНШЫЛЫҚ СОҒЫСТАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ӘМІР ТЕМІРДІҢ ШЫҒЫС ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН ЖЕТІСУ АУМАҒЫНДАҒЫ БАСҚЫНШЫЛЫҚ
СОҒЫСТАРЫ

XIV ғасырдың соңғы үштен бірі – XV ғасырдың басында Қазақстан халқының
шаруашылық және саяси өміріне әмір Темірдің жаулап алушылық, тонаушылық
жорықтары зор қауіп төндірді.
Жаулап алынған елдердің түрік және түріктенген көшпелі моңғол
ақсүйектері мен жергілікті отырықшы ақсүйектердің ішкі қайшылықтары, моңғол
мемлекеттерінің (Алтын Орданың, Шағатай ұрпақтары мемлекетінің, Ирандағы
Хулагу ұрпақтары мемлекетінің) саяси және экономикалық жағынан берік
болмауы, моңғолдар бағындырған аймақтардың халық-азаттық күресі бұл
мемлекеттердің ыдырауына әкеп соқты. Шағатай ұрпағы мемлекетінің батыс
бөлігі – Мауараннахрда XIV ғасырдың 50-60 жылдарында ірі-ірі түрік-моңғол
тайпаларының көсемдері арасында кескілескен күрес өршіді. Моңғолдар жаулап
алуының барлық ауыртпалығын мойнымен көтерген еңбекші бұқараның, шаруалар
мен қолөнершілердің жағдайына ауыр салмақ түсірген талас-тартыстар, сондай-
ақ Шағатай ұлысының бұрынғы аумағы шеңберінде тарихи жағынан келмеске
кеткен ескі мемлекетті қайта туғызуға тырысқан Моғолстан хандарының
Мауараннахрға жасаған жорықтары халық-бұқарасының қарсылығын туғызып,
сарбадарлардың шынайы патриоттық қозғалысына ұласты. Халық көтерілісінің
қауып-қатері Мауараннахрдың ақсүйектері мен жоғары саудагер топтарын
сарбадарлардың халық-азаттық қозғалысын басып, орнықты саяси билік орната
алатын басшы іздестіруге мәжбүр етті. Олар монғолдың түріктенген барлас
тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы әмір Темірді (1336—1405 жж.)
осындай басшы деп тапты. Атаккұмар, жігерлі, алған бетінен қайтпайтын әмір
Темір әскерлердің шапқыншылығын пайдаланып, одақтастарына опасыздық жасай
отырып, халық қозғалысын басып-жаныштап, көршілес жердегі халықты талап-
тонау мен күйзелту арқылы байып алды да, ешнәрседен шімірікпестен билікке
ұмтылды. 1370 жылы Темір Мауараннахрда билікті басып алды. Темірдің жеке-
дара билік құрған 35 жылы (1370-1405 жж.) көрші аймақтар мен елдерге
жасаған басқыншылык, тонаушылық жорықтарға, дүниежүзілік империя кұру
әрекеттеріне толы. Ол жаулап алушылық үлкен соғыстарды мейлінше мейірімсіз
тағылық әдістермен жүргізді. Темір бұл соғыстарды Мауараннахрдың билік
етуші үстем табы арасыңда өз билігін нығайту үшін көшпелі ақсүйектерге
жаулап алынған елдердің халқын талап-тонау, Орта Азияның да, бағындырылған
аймақтардың да еңбекші бұқарасын қанау есебінен баюға мүмкіндік беріп,
оларды бүлік шығару мен өзара қырқыстан тыю үшін жүргізген еді.
Темірдің Орта Азияны біріктіруі 18 жылға созылып, Қазақстан мен
Қырғызстан аумағына - Шығыс Дешті Қыпшаққа, Жетісуға және Тянь-Шаньға
тонаушылық, басқыншылық жорықтар жасаумен бірге нақ сондай қатыгездік
әдістермен жүзеге асырылды (мысалы, Хорезмге бес рет жорық жасап,
Үргеніштің толық талқандалуы нәтижесінде ғана бағындырылды. Темірдің
үстемдікке үмтылысы 1360—1370 жылдардағы талас-тартыстар шайқалтқанымен,
әлі де құдіретті Алтын Ордамен бетпе-бет істелді. Бірақ оны күйретпестен
бұрын Темір семсерін өзінің ең жақын көршілері — Ақ Орда мен Моғолстанға
сілтеп, олар Темірдің Орта Азиядан тыс жерлерге агрессиясының алғашкы
нысаналарына айналды. Ақ Орда мен Моғолстанның шаруашылық және саяси
тәуелсіздігінің нығаюына кедергі жасауға ұмтылған Темір 70-90-жылдарда бұл
мемлекеттердің аумағына оннан астам жорық жасады: АқОрда билеушілері мен
Темір арасындағы соғыс қимылдарына мұрындық болған соңғысы еді. Алтын
Орданың астанасы Сарайды жаулап алуға қатысудан бас тартқаны үшін Үрұс хан
өлтірткен, Маңғыстаудың үлесті билеушісі, Жошы ұрпағы Түй-Қожа оғланның
баласы Тоқтамыс Ақ Ордадан Темірге кашып барды. Ұрұс хан Алтын Ордада
болған кезде Темір өзінің солтүстіктегі көршісінің істеріне араласу үшін
қолайлы жағдайды пайдаланып, Токтамыстың Ақ Ордада орнығып алуы үшін оған
әскер берді. Сауран түбегінде Тоқтамыспен шайқаста Үрұс хан балаларының
бірі Құтлығ-Бұға каза тапқанымен, Тоқтамыстың хижра бойынша 776 жылы
(1374—75 жж.) алғашқы әрекеті сәтсіздікке ұшырады. Тоқтамыстың
Самарқандтағы өз қамқоршысына кашып баруына тура келді. Темірден тағы да
әскер алып, Тоқтамыс Сауранға дейін жетті, бірақ Ұрұс ханның үлкен ұлы
Тоқтақия оны тағы да тасталқан етті.
Темірдің Ақ Орданың оңтүстігіндегі әрекеттері, оның әулет ішіндегі
араздық пен талас-тартыстарға араласуы Ұрұс ханды Сарайдан асығыс шығып,
өзінің байырғы жұртына қайтып оралуға мәжбүр етті. Темір Ақ Ордаға жорық
жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет әскермен жасақтады. Сол кезде, 1375— 76
жылғы кыста, Ұрұс ханнан Тоқтамысты қайтаруды талап еткен және Ұрұс хан
әскерлерінің Түркістан жеріне аяқ басқанын хабарлаған елші келді. Оған
жауап ретінде Темірдің өзі Сырдариядан өтіп, әскерімен Отырар маңына
орналасты. Ұрұс хан Сығанаққа жетіп тоқтады. Алайда екі әскер осылайша бір-
біріне жақындамай, аталған мекендерде 3 айға жуық тұрды.
Ұрұс хан Сығанақтан кеткеннен кейін әмір Темір Ұрұс ханның ұлы Темір-
Мәлік оғланның мындық әскерін талқандады. Низам ад-дин Шами мен Шараф ад-
дин Йаздидің мәліметтеріне қарағанда, 1376 жылы Ұрұс хан өлген. Көп ұзамай
оның ұлы әрі мұрагері Тоқтақия қайтыс болды. Темір Сауранда Тоқтамысты
таққа отырғызып, оған бүкіл Дешті Қыпшақ патшалығы мен әлі де жаулап
алынбаған Жошы ұлысын берді де, өзі Мауараннахрға қайтты.
Ұрұс ханның ұлы, Ақ Орданың жаңа ханы Темір-Мәлік (1376—79 жж.) 1377
жылы Сауранда Тоқтамысты талқандады. Темір өзінің әскербасыларымен бірге
Тоқтамысты Ақ Ордаға тағы да аттандырды. Тоқтамыс Ақ Орданың астанасы
Сығанақты басып алды. Түркістанның өзге жері Темірдің қолында қалды. Темір
Сығанақты қолдан шығарып алғанына көнбеген Ақ Орда ханының қарсы кимылдарын
қалт жібермей қадағалап, Темір-Мәлікті талқандауға әмір берді. Мұны жүзеге
асырған Тоқтамыс өзін Ақ Орданың билеушісі деп есептеді. Ақ Орданың
көптеген әмірлері оның жағына өтті. 1380 жылы Тоқтамыс Сарайды, Қажы-
Тарханды, Қырымды, Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың табысқа жетуін
1380 жылы Куликово даласында Дмитрий Донскойдың Мамайды талқаңдауымен
түсіндіруге болады. Алтын Орда үшін бұл Русьтің монғолдарға тәуелділіктен
азаттық ала бастағанын білдірген басты соққы болды. Алтын Орда бірқатар
шағын иеліктерге (ордаларға, ұлыстарға) ыдырап кетті. Алтын Орда бұрынғы
екі одақтастар — Темір мен Тоқтамыстың ұрыс алаңына айналды.
Түркістанда өз билігінің нығаюымен бірге және Дешті Қыпшаққа өзі
қойған, Ақ Орда ханының тағынан үміткер Тоқтамыстың қолдауымен Темір
Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның, Қырғызстан мен Қашқарияның аумағыңда
басқыншылық соғыстар жүргізді.
Темір өзінің Шағатай ұрпағының бұрынғы иеліктерінде бір орталыққа
бағынған қуатты мемлекет құрмақшы болған мақсаттарына кедергі жасай алатын
моғол билеушілерін әлсіретуді міндет етіп қойды. Ол жиырма жыл бойы
Оңтүстік-Шығыс Қазақстан мен Қырғызстанға үздіксіз шапқыншылықтар
ұйымдастырып, оны Дешті Қыпшаққа, Хорезмге, Таяу және Орта Шығыс еддеріне
жорықтармен кезектестіріп отырды. 1371—1372 жылдарда Темір Моғолстанға
әскер аттандырды, ол Алмалықтың шегіне дейін жетті де, керейіттерді
талқандап, қайтып оралды. Нақ сол жылы оның өзі Моғолстанға жорыққа шығып,
бұл жолы Ыстықкөл өңіріндегі Сегізағашқа дейін жетті. Темір әскері сансыз
көп тұтқын алып, сан жетпейтін олжа түсіріп қайтты. Бұл Темірдің олжа
түсіріп, тұтқындар алумен аяқталған және өзінің күшін көрсеткен барлаушылық
жорығы болатын. Осыдан кейін сол кезде Моғолстанның ең ірі феодал билеушісі
болған әмір Қамар ад-дин дуғлатқа қарсы 1375-77 жылдардағы жорықтар тізбегі
жасалды.
1375 жылы Темір әскері Ілеге дейін жетті. Темір әскерлерінің жолы
Сайрам, Талас алқабы арқылы жүріп, Жетісудың қойнауына қарай етті. Шарын
өзенінің шатқалында Темір әскерінің Жаһангер бастаған алдыңғы қосынының
(маңдай) Қамар ад-динмен шайқасы болды. Моғолдар қаша бастады. Темір қууға
үлкен қосын жіберді, ол моғолдарды Іле өзеніне дейін және оны жағалай қуды:
Жау еліне жеткен соң, оны тонап, бүкіл мал-мүлкін тартып алды, ал ел
құрамындағы мындықтар (хазарахтар) күрендерге белініп, Самарқандқа
жөнелтілді. Тұтқынға алынған көп адамды айдап әкету Темірдің Моғолстанға
шапқыншылықтары үшін сипатты нәрсе.
1376 жылдың көктемінде Хорезмді жаулап алумен айналысып жатқан Темір
Моғолстанға Қамар ад-динге қарсы 30 мың әскермен әмір Сасы-Бұға қыпшақты,
Әділ-шахты және баска әмірлерін аттандырды. Алайда әмірлер Моғолстанға
бармай, Темірдің өзі Хорезмге кеткенін пайдаланып, бүлік шығарды да,
өздерінің жалайыр және қыпшақ тайпаларын жинап алып, Самарқандқа аттанды.
Жеңіліске ұшырап, Ақ Орда ханы Ұрұстан қолдау табамыз деген үмітпен Дешті
Қыпшаққа қашты. Сонан соң әмірлер Моғолстанға Қамар ад-динге барып, оны
Темірдің Мауараннахрда жоқтығын пайдалануға, сөйтіп Темірге қарсы
қимылдарында ездерін, әмірлерді, қолдау үшін оған әскер жіберуге шақырды.
Алайда Мауараннахрға қайтып келген Темір Қамар ад-динді Атбасы маңында
(Нарын алқабында) қуып жетіп, талқандады. Темір Мауараннахрға кеп олжа
түсіріп қайтты.
1377 жылы Қамар ад-дин екі рет: біріншісінде — Қаратау етегінде,
екіншісінде Шу алқабынан Ыстықкөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында
талқандалды. Деректемелерде атап айтылғанындай, оның әскерлері жауынгерлік
қабілеттен толық айырылды; Темір қисапсыз олжамен бірге өте көп тұтқын
алды. Тұтқындар Мауараннахрға апарылып, құлдыққа сатылды. Қамар ад-дин
өзінің негізгі әскери күштерінен айрылды, ал бүкіл моғол ұлысы да бұл
талқандаудан көп уақыт бойы ес жия алмады.
1383 жылы Темірдің Моғолстанға жіберген әскері ба'арин тайпасының әскер
косынын талқандады. Моғол ұлысының басшысы Қамар ад-дин Жетісудың
солтүстігіне кетіп үлгерген еді, ал сәл кейіннен ол Дешті Қыпшақтағы
Тоқтамысқа барды. Моғолстанда уақытша болса да қолын босатып алған Темір
Мауараннахрға қайтып оралды, онда жаулап алушыны Хорезм мен Ирандағы
басқыншылық жоспарлармен қатар, өзінің Ақ Ордаға бұрын қолымен қойған
билеушісі Тоқтамыспен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.