Үйсін мемлекеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Үйсін мемлекеті

Ұлы күнбидың астанасы қызыл қорған қаласы, чаң-аннан 8900 шақырым шалғай, түтін саны 120 мың, жан саны 630 мың, әскері 180800. Уәзір мәртібе қазына істер бегі, оң-сол қолбасы қатарлылардан екіден адам, бас бақылаушы екі адам, қолбасы, Тұтық қарауыл мекемесі қарауына дейінгі аралығы 1721 шақырым, шығыс жағындағы қаңлі елінің астанасы Бониға баратын жолы 5 мың шақырым. Жері үлан-байтақ кең әрі жазық, жауын-шашыны көп, ауа райы суық, тауларында қалың қарағай өседі. егіншілікпен шүғылданбайды, малмен бірге жайілім суат жағдайшна қарай көшіп жүреді. Әдет-ғүрпі һундарға ұқсайды. Бұл елде жылқы көп, байларында 4-5 мыңнан жылқы болады. Халқы қайсар, батыр келеды. Сенімсіздік істегендерге қатты өшігеді, ұры-қарасы көп, ең күшті мемлекет, бүрын һунға бағынышты болған, кейін күшейді де, оның бүғаунан құтылып, оған бағынбайтын болды. Шығыс жағы һундармен, батыс-солтүстігі Қаңлымен, батыс жағы Ферғанамен, оңтүстігі қалалық мемлекеттермен шектеседі. Бұл жер әсілі Сактар, қоныстанған орын еді, Яушылар сактарды жеңгеннен кейін, Сак ханы оңтүстік жағынан Шуандуны басып өтіп көшіп кетті, ал яуышылар сактардің жеріне ірге тепті. Кейін үйсін күнбиі яушыларды соққымен жеңді, яушылар батысқа көшіп барып, Бактрияны бағындырды. үйсін күнбиі оның жерін иеледі.

Сондықтан үйсін елінің қүрамында сактар мен яушылар мен яушылар да ьар деп айталады.

Ең алғаш жаң Чиян былай деген болатын: “үйсін елі әслі яушылармен бірге Дунхуан өңірін мекендеген, қазір үйсін күшті елге айналып отырғымен, мол тарту-таралғы ұсыну арқылы оларды шығыстағы бүрынғы мекекніне көшіріп әкелуге болады, егерр бір ханшаны оған әйелдікке беріп, құда болсақ, олармен бірге отырып һундарды бағындыруға болады. Бұл Жаң Чиян шежіресінде баяндалды. ”. Уди патшалық орынға отырғаннан кейін Жаң Чиянды алтын ақша алып, үйсін еліне баруға бұйірді. күнби Жаң Чиянді тәңірқүтқа жасалатын мәміле бойінша қабылдаған. Ол бүған қынжылған, ол Күнбиге: „патша ағызам сізге мол тарту-түралғы үсынды, егер сіз оған қүрмет білдірмесеңіз бұл тарту бүйімдарін қайтарып алып кетем“- деген, сонда Күнби орнынан түрып, құрмет білдірген, ал басқа істер әуелгідей жалғаса берген.

Әсілі Күнбидың ое неше баласы болған, екінші үлі Дару аса қабілетті әрі қосынға қолбасылық етуге шебер еді ол он мыңнан астам атты жасақпен басқа жерде туратын. Дарудың ағасы қан мүрагері еді оның Санзор атты үлы болған, мұрагер ханзада ерте дүние салды ол қайтыс болу алдында әкесі Күнбиден: “Санзорды мүрагер ханзада етіңіз деген”. Күнби қайғы-қасірет ішінде оған мақүл болған. Дару бүған қатты ашуланып, інілерін ертіп, қосынын бастап, Күнбиден бет бүрді да Санзорға соққы беруге әзірленді. Күнби Санзорға он мыңнан астам атты жасақ беріп, оны басқа жерге барып туруға бүйірді. Күнби өз жанына қорғаныс үшін он мыңнан астам атты жасақ алып қалды. Сонымен мемлекет үшке бөлінді, бас қолбасші Күнбидің жанында қалды. Жаң-Чиян тарту-таралғы алып дәл осы кезде келді, ол Күнбиге: “Үйсін егершығыстағы көне мекеніне қайта көшіп баратын болса, Хан хандығы бір ханшасын сізге береді, туыстас дола отырып, һундарға бірлікте қарсы түрамыз, оны жеңбей қоймайміз”- деген.

Үйсін елі Хан хандығы бізден өте алыс, оның күшінің қаншалық зор екенін білмейміз, ал біз һундармен көршіміз, оған ұзақ уақыт бағынышты болғанбыз деп қарады. Күнбидің жасы ұлғайіп қалғандықтан, оның үстіне мемлекеті бөлшектеніп кеткендіктен, дара өктемдік істей алмады, ол Жаң Чиянді жеткізіп салуға елші шығарды, сонымен неше ондаған жылқы тарту етіп алғыс айтты. Оның жіберген елшілері Хан хандығының жан саны көп әрі бай ел екендігін көздерімен көріп қайтты. Елшілер еліне қайтып кеоген соң, олардың мемлекті Хан хандығына біртелеп құрмет білдіре бастайді.

Һун Үйсіннің Хан хандығымен қарым-қатынас жасағандығын есітіп қатт көктенді және оларға соққы бермек болды. Ал Хан хандығы үйсінмен және оның оңтүстік жағындығы Ферғана, Яушы елдерімен толассыз барыс келіс жасап жүрді. Бұдан үйсін елі үрейленді де, елші жіберіп, жылқы тарту етіп, Хан хандығының ханшасын алып, олармен құдалы болатындығыны білдірді. Патша уәзірлермен ақылдасқанда, уәзірлер: “алдымен олар қалың малын әкелсін, онан соң қызды ұзатамыз”- деп кеңес айтты. Үйсін қалың мал үшін 1000 жылқы берды. Қыздың күймесі-көлігі, сән-салтанат бұйымдары толық дайындалды, сонымен ол асқан салтанатпен ұзатып салынды. Үйсін Күнбиі оны оң тізесін басар бәйбішесі етті.

Ханша үйсін еліне барғаннан кейін өзі тұрған орда ісін өзі меңгерді, әр жылғы мереке күндерінде Күнбимен бірге қонағасы өткізіп, ханның оң сол қанат мәртебелі адамдарына торғын торқа етіп түрды. Күнбидың жасы ұлғайіп кеткендіктен әрі онымен тіл ұғыса алмағандықтан, ханша қатты мұңайды.

Патша мұнан хабар тапқан соң, оны аялады, жыл аралатып елші жіберіп, оған шымылдық және торғын, торқа, кестелі бұйымдар беріп турды.

Күнби өзінің жасы ұлғайғандықтан? ханшаны өзнің немересі Сонзорға қосуды ойлайды. Ханша бұған риза болмады, және хат жазып бұл жайтті жоғарыға мәлімдеді. Патша оған: “Сол елдің салтына бағынуың керек, бұл үйсінмен бірігіп, һунді жоюымызға пайдалы”- деп жауап қайтарды. Сонымен ханша Сонзорға атастырылды. Күнби өлгеннен кейін Санзор хандық орынға отырды. Санзор- мәнсап аты, өз аты- Жүнши би . Санзор қайтыс болғаннан кейін Дарудың ұлы Уынгөй биге тапсырды.

Уынгөй би таққа отырғаннан кейін Семіз хан деп аталды. ол да Жиею ханшаға қосылды, одан үш ул, екі қыз туды.

Жауди патша тұсында Жиею ханша патшаға былай деп хат жазды: “Һун атты жасақтарын Чышы өңірінде аң аулауға жіберіп, Чышы мен һун бірлесті де, үйсінге шабуыл жасады, бұдан бізді патша өзіңіз ғана құтқара аласыз”. Хан хандығы жасақтарын, ат көліктерін әзірлеп, һунға жорық жасау ісін ақылдасты, дәл осы кезде Жауди патша қайтыс болды да, Шуанди патшалыққа мұрагерлік етуге бастады. Ханша тағы елші жолдап, былай деді: “Һун арт-артынан үлкен қосын шығарып, үйсін еліне шабуыл жасады, Жуян, Ушы өңірін басып алды, халқын айдап әкетті, сонымен бірге елші жіберіп, үйсін елін Жиею ханшаны ұстап беруге зорлады, Хан хандығымен болған қатынасымызды үзіп тастамақ болды. Бізді құтқаруыңызді тілейміз”.

Хан хандығы 150 мың адамдық үлкен атты жасауыл шығарды. Олар бес қолбасының басатауымен әр бағытқа бөлініп жолға шықты. Бұл жағдай “һун шежіресінде” толық баяндалады. Хан хандығы жасақтар бегі Чаң Хүйді Хан хандығының белгісін алып, үйсін жасақтарын қорғауға аттандырды. Үйсіндер өздеры қолға түсірген малдры мен тұтқындарды түгелдей алып кетті. Соғыстан қайтқан соң патша Чаң Хүйға чаңли сұлтаны деген атақ берді. Бұл быншының 3-жылы еді.

Юанаңның 2-жылы үйсін Күнбиі Чаң Хүй арқылы Хан хандығына хат жолдап мынандай ұсыныс қойды: „хан хандығының жиен немересі Оңғай биды ханның мұрагері еткелі отырмыз, оған хан хандығының тағы бір ханшасын жар етіп беріп, қайта сүйек жаңғыртуымызды талап етемін, сонда һунмен болған қарым-қатынас бүкілдей үзіледі, қалың мал үшін 1000 жылқы, 1000 қашыр жібермекпіз!“. Патша уәзірлерін бұл жайлы кеңесуге бұйырды. бас мұрасым ыстер бегі Шияууаңжы: „Үйсін елі өте шалғайда, оларда оқиға тумайды деп айту қиын. Қыз беруге болмайды. “- деді. Ал патша үйсіннің жаңа еңбек сіңіргендерін мадақтады және бұрынғы құдалық байланысты оңай бүза салғысы келмейді, үйсін еліне елші жіберіп олардың бермек болған қалың малын қабылдап алды. Күнби және ханзада, оң-сол қолбасы, жиыны 300 нен астам адамды Хана хандығына барып, ханшаны алып қайтуға аттандырды. Патша үйсін еліндегі Жиеюдың сіңлісі Шияңфуды ханшалыққа белгілеп, қасына орда мәнсаптылары және қорғауші нөкерлеры болып жиынны 100 ден астам адам қосты. олар Шаңлинге барып уақытша тоқтап, үйсін тілін үйренді, патша шаттық сарайына келіп һунның елшілерімен және шетел хандары жіберген серікшілермен бірге салтаннатты саз әуені ішінде оларды үзатып салды? чаңлы сүлтаны данышпан бекуаң Хүйды орынбасар елшілікке тайындады, ол Хан хандығы ордасы берген алған 4 елшімен бірге ханышаны Дунхуңға дейін үзатып барды . Олар шекарадан шықпай жатып, үйсін күнбиі Уынгөй бидың науқастан қайтыс болғандығы және үйсін шонжарларды бүрынғы белгілеме бойінша Санзордың үлы най бийды Күнби етып отырғызып, оны айбынды хан деп атағанды жайындағы хабарды естыды. Чаң Хүй патшаға хат жазып: “Ханша Дунхуанда уақытша қала түрса, мен үйсін еліне тез барып, олардың Оңғай биді неліктен Күнби етіп қоймағандығын айыптайын, одан соң ханшаны елге жеткізіп салайын”, - деп талап қойды. Патша бұл іс жайында уәзірлерімен ақылдасқанда Шияу Уаңжы тағы да былай деді: “Үйсін екі жақпен бірдей байланыс жасап отыр, келісім бойінша істеуы өте қиын, алдыңғы ханшаның үйсін елінде түрғанына 40 жылдан астам уақыт болды. Сүйіспеншілігі әлі де терекдей қойған жоқ, іс жүзіндік жағдай мүны растады. қазыр Оңғар бидің хандық орынға отырмағанына байланысты, ханшаны қайтарып алғалы отырмыз,, Иидилерге шынайы сенім артқан емеспіз, бұл Жуңгоның бақты, ханша бармаса да алман-салығымыз арта береды, оның себебі осы” деді. Патша оның сөзін қабыл етіп, ханшаны қайтарып алды.

Айбынды хан да Жиею ханшаны әміңгерлікке алды, одан бір үл туды, оның аты Диби болды, бырақ Айбынды хан ханшамен отаса алмады, әрі қатал мінезі салдарынан маңындағылардан қол үзді, Хан хандығының елшісі, қорғаушы жасақтар басы Уыи Химен орынбасар бақылаушы Рын Чаң кепілдікке қойылған ханзаданы еліне жеткізіп салған кезде ханша оларға: “Айбынды хан үйсін еліндегі апат, оны өлтіру оп-оңай” деді. Сонымен олар қүпия айла-шарғы жасады да, бір рет қонағасы өткізіп, қонағасы аяқтала бергенде алдын ала әзірленіп түрған әскерлеріне қанжарды жүмсатып, Күнбиды өлтіртпек болды. Нәтижеде олар канжарды дәл сала алмады, Айбынды хан жараланды да атқа мынып қашып кетты. Оның үлы Шешенсу әскерлерын жинап, Уый Хи мен Рың Чаңды және ханшаны Қызыл қорған қаласы ішіне қамап алды. Бірнеше айдан соң Түтық бек Жың жи әр елден әскер жиып жүрып, оларды әрен қүтқарды. Хан хандығы орда нөкерлер бастығы Жаң Зунды жіберді, ол дәрігер, дәрі ала барып, Айбынды ханды емдетты және оған 20 мың алтын, торғын-торқа үсынды, сонымен бірге уың хи мен Рың чаңды қолға түсырап, қапасқа салып, Уыли елінен Чап-анға әкелді екеуде өлімге бүйірілді. Арбалы-атты жасақтар қолбасы, орда төресы Жаң Уың үйсін елінде қалып орда төресі елшілердің Айбынды ханға қастандық жасау ахуалын тексерды, ханша оған бас қосып, кешіруді өтінді, жаң уың ханшаны басына нұқып тұрып янаттады. Ханша мүны патшаға шағым етуге әзірленді. Жаң Уың қайтып барған соң өзін-өзін өлтіру жазасына үкім етілді. Орынбасар елші Жу Ди басқа бір дәрігер апаып, Айбынды ханды емдетті. Айбынды хан оған он неше атты жасақ қосып жеткізіп салды. Жи Ду қайтьп келген соң Айбынды ханды өлтірудің қажеттігін айқын біле түра, оған кезікенде қол жүмсамады - деп айыпталып, орда түрмесіне қамалды.

Алғашында, Семіз хан Уыңгөй хунәйелінен туған баласы Өжет Аңбыңды хан жаралы болған кезде сасқалап бір топ жабхүларымен бірге солтүстік жақтағы тауға барып бекінген ед, ол: “шешемнің төркіні- күндердің қалың жасағы қаптап келе жатыр, сондықтан бүқара маған бағынуы керек”- деп жар салды. Кейін ол түтқиыл табуылдап Айбыңды ханды өлтірді де, өзін Күнби деп атады. Хан хандығы Чияндарды жойушы қолбасшы Шин Умияңды 15 мың жасақпен Дұнхуаңға жіберді, олар елші шығарып, жер жағдайін болжап, Битихи Кәрзінің батыс жағынан құдық қазды ды, оның суын отоғайға шығарып, егін салды, қоймаға астық жиып, жаза жорығын жаза дорығын жасауға әзірденды.

Кезінде Чу бегінің ханшасы Жиеюдың күту иесі Фың Лияу тарих жөнінде білімі бар, жағдайға қанық адам болатын, ол Хан хандығының белгісін алып, Жиею ханшының елшісі деген атпен қалаық мемлекеттерге барып тарту-түралғы үсынды. Барған жерлерінде құрметке, сенімге ие болды, “Фың ханым” деп аталлды. Ол үйсіннің оң қол қолбасының әйелі болатын. Оң қол қолбасы Өжетпен жақын еді. Түтық бек Жың Жи Фың ханымға “өжетке айтып қойіңіз, Хан хандығы әскерән шығаратын болса, оны сөзсіз жояды, тізе бүккені абзал” - деп ескертті. Өжет бүдан үрейленіп: “Мен кіші күнби болсам да болады”- деді. Жуанди патша Фың ханымды шақыртып алып, бұл жағдайды өзі тікелей сүрап ұғанды. Патша орданың қонақ күту ісін басқарушы төресы Жусы мен қарауылшы Ган Янсуды оған көмекші елші етіп қосып, Фың ханымды еліне жіберді. Фың ханым әшекейлі күймеге отырып, хан ордасы берген алып келді, Өжетті Чаңлі сүлтаны түрған Қызыл қорған қаласына шақырып келіп, Оңбай биды үлкен Күнби, Өжетті кіші Күнби етып белгыледы. Оларға шашақты таңба үсынды. Чияңдарды жойушы қолбасы шекарадан шықпай, қайта оралды. Өжет қарауындағы жабхүлас пен Бұхараны толық қайтарып бермеды. Сондықтан Хан хандығы Чаңлы сүлтаны Чаң Хүйді қайта жіберіп, тың игеруші үш жасақ бегі, жасауылымен бірге Қызылқорғанға тұрғызды. Ол бұл елдің бүқарасы мен жер шекарасын ажыратып, үлкен Күнбиге 60 мың түтын, кіші Күнбиге 40 мың түтын бөліп берді. Бырақ жүрттың көңілі жаппай кіші Күнбиге ауап кетті.

Оңғай би мен Диби қайтыс болғаннан кейін Жиею ханша патшаға хат жолдап, өзінің жасы үлғайып алғандығынан, ауылын сағынғанынан еліне қайтып барып сүйегін хан хандығы жеріне қойуіні жол қоюн өтінді. Патша оған жан ашырлық білдірді және қайтып келуін қүптады. Ханша үйсін елінен ер-әйел үш адамды ертіп Чаң Анға қайта оралды. Бұл Ганлудың 3-жылы еді, сол жылы ол 70 жаста болатын. Ханшаға тұратын жер, үй, бағып-қағу үшін көп мол қаражат ажыратылды. Екі жіл өткен соң қайтыс болған.

Оңғай бидың баласы Шын би кейін үлкен Күнби болды, бірақ ол әлі жас еді. Фың ханым жоғарыға хат жолдап, үйсінге елші жіберіп, Шын Биге сүйеніш болуды талап етті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.