Ұлы жібек жолы туралы мағлұматтар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Ұлы жібек жолы Қазақстан жерінде 1
Ұлы Жібек жолының бағыттары мен тармақтары. 3

Ұлы жібек жолы Қазақстан жерінде

Жүздесу мен тілдесу және алыс-беріс байланыстары б. з. дейінгі III—ІІ-
мыңжылдықтарда басгалған. Бадахшан тауынан лазурит және Хотан маңындағы
Яркендария өзенінің жоғарғы жағынан нефрит кен орындары табылып, оларды
өндіре бастауға сәйкес бұл байланыстар реттеліп, жөнге келтіріледі.
Б. з. дейінгі І-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз өңірінен Дон
бойына, содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі
созылып Алтайға, жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлі алқабын мекендеген
агрипейлер еліне келетін Дала жолы жұмыс істей бастаған еді. Осынау жолмен
жиек, ұлпандар мен терілер, иран кілемдері, асыл металдардан жасалған
бұйымдар сауда арқылы таратылып жататын.
Қымбат бағалы жібек түрлерін таратуға сақтар мен скифтердің көшпелі
тайпалары да қатысқан, осылардың дәнекерлік демеуі арқасында сол кез үшін
тансық болған бұл тауар Орта Азия мен Орта теңіз аймағына дейін жеткен.

Б. з. дейінгі II ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің және сауда-
саттықтың тұрақты желісі ретінде қызмет атқара бастайды.
Б. з. II—V ғғ. егер Шығыстан жұре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі
астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжоу маңындағы Хуанхэ өткеліне баратын да,
одан әрі Тянь-Шаннің солтүстік сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай
қамалының батыс шетінен, Яшма қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан
сара жол екіге айырылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан
айналып өтетін. Терістік жолы Хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары
арқылы Іле алқабына жетеді; ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға, сосын
Бедел асуы арқылы Ыссық көлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, Хотан,
Яркенд, Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай
шырқап кететін; бұл Оңтүстік жолы деп аталатын. Ал, Солтүстік жолы
Қашғардан Ферғанаға, одан әрі Самарқанд, Бұқар, Мерв арқылы Хамаданға,
Сирияға баратын.
XI—XII ғғ. Қытайдан шыгып, Жетісу мен Оңтұстік Қазақстан арқылы
Батысқа қарай өтетін жол бәрінен де жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын
бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен
жүретін сауда жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын.
Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол VII ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпты
болып қалған еді, үшіншіден, аса бай түрік қағандары мен олардың
айналасындағы кісілер, теңіздің арғы бетінен келген тауарларды аса көп
тұтынатындар қатарынан саналатын.
VII—XIV ғғ. елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен
жүретін. Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған, оның бір
учаскелері айрықша маңыз алып, көркейіп жатса, екінші бір учаскелері
жабылып, ондағы қалалар мен сауда бекеттері қаңырап бос қалған. Мәселен,
VI—VIII ғғ. негізгі күре жол Сирия — Иран — Орта Азия — Оңтүстік Қазақстан
— Талас алқабы — Шу алқабы — Ыссық көл шұңқыры — Шығыс Түркістан болған.
Осынау жолдың бір тармағы, дәлірек айтсақ, тағы бір бағыты Византиядан
шығып, Дербент арқылы Каспий өңірі даласына — Маңғыстау — Арал өңірінен
өтіп, Оңтүстік Қазақстанға жеткен. Бұл жол Сасанилар Иранына қарсы, Батыс
түрік қағанаты мен Византия арасында сауда-елшілік одағы жасалған кезде,
Иранды айналып өтетін болған. IX—XII ғғ. жолдың бұл желісі, Орта Азия мен
Таяу шығыс арқылы Кіші Азия мен Сирияға, Мысыр мен Византияға баратын жолға
қарағанда, едәуір аз пайдаланылған, ал XIII—XIV ғғ. қайтадан жанданады.
Құрлықтағы саяси хал-ахуал елшілер мен саудагерлердің және басқа да саяхат-
серуенде жүрген кісілердің қай жолды таңдап алатынын анықтап отырған.
Сақтар, үйсіндер мен қаңлылар мемлекеттері өмір сүріп, тірлік кешіп
жатқан дәуірде, б.з. дейінгі II г. және б.з. І-мыңжылдығында, Жібек жолы
қарақұрым жолшыдан тыныс ала алмай жатқан кездері, Қазақстанға рим әйнегі
мен теңгелері, қытай жібегі, айнасы мен лактелген ыдыс-аяқтары, еуропалық
фибул-қапсырмалар, Сасанилер Иранынан асыл тастар жеткізіліп тұрған. Осынау
кезеңде Шу мен Талас, Сырдария алқаптарында қала орталықтары бой түзеп,
құрыла бастайды, соның алдында ғана бұл аймақтарда айналасы мұнаралы
бекініс-қамалдармен қоршалған егіншілік қоныстар пайда болған еді.
VI ғ. екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан, Кореядан
Қаратеңізге дейін созылып жатқан орасан зор көшпелі империя Түрік
қағанатының құрамына енеді. VI ғ. соңғы кезінде Жібек жолының Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстанды қамтитын учаскесі өзгеше жанданып, осы аймақтың
қалалық мәдениетін өркендетуге көп көмегін тигізеді. Жетісуда ол бірқатар
қалалық орталықтардың тууына әсер етсе, Қазақстанның оңтүстігінде
қалалардың тез көркеюіне себепші болады. Орта Азия арқылы Оңтүстік
Казақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы XIV ғ. дейін, қашан ішкі
қырқыстар мен соғыстар қала мәдениетін аздырып-тоздырғанға дейін, Қытайға
баратын теңіз жолы игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұлдызы сөнгенге дейін
жұмыс істейді.

Ұлы Жібек жолының бағыттары мен тармақтары.

Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай жүрсек, оның Қазақстандағы
учаскесі Шаштан (Ташкент) шығып, Тұрбат асуы арқылы Исфиджабқа, Сайрам
(Сарьямға) келеді. Ежелгі қаланың аты осы күнге дейін сақталған. Шымкент
түбіндегі бір қыстақ тап осылай аталады, оның дәл кіндік тұсында Жібек
жолындағы бір кездегі ең ірі орталықтардың бірі болған орта ғасырлық қала
жұртының қалдығы сақталған. Исфиджабтан құлдарды, бөз маталарды, қару-
жарақты, семсерлерді, мыс пен темірді әкетіп жатқан.
Испиджабтан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барады екен.
Қазақстанның аса ірі қалаларының бірі Тараз VI ғ. бұрын белгілі
болған. 568 ж. түрік қағаны Дизабул Византия императоры Юстинианның стратег
Земарх бастап келген елшілігін тап осы қалада қабылдаған. Бастаухаттар оны
көпестер қаласы деп атаған. Мұның үстіне ол түргештердің, содан кейін
қарлықтар мен қарахандардың тарихи орталығы болған.
Таразбен қатар Жамухат деген шаһар тұрған, ол да VI ғ. хатқа түскен.
Жамухаттың жәдігерліктері Талас алқабында, Жамбылға таяу жерде, Талас
өзенінің бойындағы Михайловка селосына қарама-қарсы бетте жатыр, оның
үйінділерін кәзір Қостөбе деп атайды.
Алқаптың жазық жағында Атлах қаласы бар, 751 ж. оның түбінде осы араны
ықпалында ұстау үшін арабтар қытай әскерімен шайқасқан болатын. Тараздан
таяқ тастам жерде, Талас бойымен төмен, теріскейге қарай кететін сауда жолы
үстінде Адақкет пен Дех Нуджикес қаласы тұратын. Талас алқабының таулы
бөлегінде сол сияқты Шелжі, Сұс, Күл және Текабкет деген қалалар болған.
Олар күміс кендеріне жуық жерден қоныс тепкенді.
Керуендер Талас алқабына Ферғана аймағынан Шатқал қыратындағы Шанаш
асуы және Талас Алатауындағы Қарабура асуы арқылы да өтіп келетін. Жолдың
осы бөлегі Жібек жолының Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын біріктіретін.
Тараздан шыққан жол шығысқа, Құлан қаласына қарай асатын еді. Тараз
бен Құлан аралығындағы территория қарлуктерге жататын. Құланға бара
жатқанда жол Касрибас, Кұяшөп, Жолшөп сияқты қалалардан өтетін. Кұланнан
әрірек шығыста бір-бірінен төрт фарсақтай жерде Меркі мен: Аспара қалалары
барды. Сосын сауда керуендері Нұзкент, Харраджуан, Жол қалаларына соғып
өтетін. Жолдан кейін ол Сарыг, түрік қағанының қыстағына, Қырмырауға
баратын.
Қырмыраудан жол салдырып отырып, Жетісудың ең ірі қалаларының бірі —
Науакентке (Қытайша Синчэн) апаратын. Бұл екі атау да Жаңа қала деп
аударылады. Науакент түрік қағандарының сарайы және соғдылардың қаласы
болған.
Жол Науакенттен шыққасын Пенджикент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса
үлкен - қаласы, Батыс Түріктерінің астанасы (кейін түргештер, қарлықтар
астанасы) Суябқа келеді. Бұл қала туралы қытай, араб саяхатшылары X ғ.
дейін жазып келген. Соңынан астана рөлі Баласағұнға көшеді, тегі оның
ертеректегі аты Беклиг немесе Семекна болса керек. Баласағұн қарахандардың,
сосын қарақытайлардың астанасы ретінде белгілі, оны кейін XIII ғ. бас
кезінде қарақытайлар қиратады. Қала содан қайта салынады, бірақ XIV ғ. тағы
да ойрандалып, үйінділері ғана қалады. Бұл қалалардың тұрған жері кәзіргі
Тоқмақ қаласына жақын жерде және орта ғасырдың көпке белгілі екі
ескерткішіне — Ақбешім мен Боран қалажұртына сәйкес келеді.
Суяб қаласынан керуен жолдың не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен
жүріп, Ыссық көлдің жағалауына шығады. Оңтүстік жақпен жүрген керуендер
Жоғарғы Барысхан деген үлкен қаланы басып өтеді, ал жолдың солтүстік
тармағында шағын керуен сарайлар орны кездеседі, олардың аттары бізге дейін
жетпеген. Сосын осынау екі айрық жол Бедел асуында бір-бірімен қосылады да,
не осы асу арқылы, не Ташрабат арқылы Жібек жолы Қашғар мен Ақсудан барып
шығады.
Ал керуен жолы Ыссық көл қазан шұңқырынан Санташ асуы арқылы Қарқара
жайлауына барып, төмендеп Іле алқабына түседі де, өзеннің оң жағалауын
бойлап отырып, Үсек, пен Хоргос алқаптарынан өтіп, Алмалық қаласына барады,
ал сосын Такла-Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, Хами мен Тұрфан
көгал аймақтарын басып, Дунхуан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.