20-30-ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

БАЯНДАМА
ТАҚЫРЫБЫ:

20-30-ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН

ТЕКСЕРГЕН: ҚЫРЫҚБАЕВА ЭЛЬМИРА
ОРЫНДАҒАН: ӘЛІКЕН ӘЛІБЕК

АЛМАТЫ-2006

20-30-ШЫ ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН

Қазақ халқының тәуелсіз ел болуы оның күрделі тарихи даму
кезеңдеріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерге жаңаша көзқараспен қарау
қажеттілігін туғызды. Әміршіл-әкімшіл жүйе жағдайында болған тарих ғылымы
шындық бұрмаланып, ұшқары пікірге толы теориялардың тууына коммунистік
идеологияға қайшы келетін оқиғалар жайлы ашып айтпауға, айтқанның өзінде
тері сипаттамалар беру тән болды. Ал, енді шын мәніндегі тәуелсіздікке ие
болғанымызда халқымыздың көп қатпарлы тарихының қасіретті беттерін қайта
қарап, отаршылдық бұғауында бұрмаланған тарихын толық қамтып жазу мәселесін
жедел қолға алу мүмкіндігін туғызып отыр.
Қазақ халқы өзінің қилы тарихында талай шапқыншылықтар мен
күйзелістерді басынан кешірген еді. Солардың бірі ХХ ғасырдың 30-жылдарында
болған ашаршылық болды. Қазақ халқының тең жарымынан астамы қырылған бұл
қасіретті кезеңді тарихымызда төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.

1. МЕМЛЕКЕТКЕ АСТЫҚ ПЕН ЕТ ДАЙЫНДАУДЫҢ СТАЛИНДІК БАҒЫТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ.

1929 жылы 20 желтоқсанда БК(б)П Орталық Комитетінің қабылдаған ет
проблемасын шешуге байланысты шаралар қаулысы мал шаруашылығымен
айналысатын қазақ шаруаларының тағдырында шешурі рөл атқарды. Кеңес Үкіметі
ет проблемасын, оны жедел дайындау, контрактациялау жолымен шешуге күш
салды. Оның заңдық негізі КСРО ХК 1929 жылғы 7 қазандағы қаулысы болды. Ол
қаулы бойынша, мал басы жас категориясы бойынша үшке бөлініп, 1929 жылы 70
пайызы, ал қалған бөлігі 1930 жылы қыс айында тіркелініп, мемлекет
белгілеген бағамен сатылып алуға тиіс болды. Бұл шара бойынша 276900 мал
шартқа отырғызылуға тиіс болды. Бірақ алғашқы айдан бастап-ақ шарт жасау
ісі сәтсіздікке ұшырады. Осындай жағдайға қарамастан, Москва 1929-жылдың
күзінен бастап Қазақстанға бұрынғы жоспардан тыс тағы да үстеме тапсырма
берді. Мысалы, Союзмясопродукт мекемесі 1929-жылы 45000 ірі қараны шартқа
кіргізуге керек болса, қарашада Москва осы мекемеге тағы да 800 басты
шартқа тіркетуге жүктеді. Жоспарға қосымша мал қосу туралы ұсынысты тек
орталық қана емес, Қазақстанның басшы органдары да мүдделік танытып, ірі
қараны ғана емес, қойды да шартқа отырғызып, оның санын 500 мыңға жетуге
ұсынды. Бұл ұсыныс әрине құпталды Қазақ халқының басты шаруашылығының
қайнар көзін тартып алу мұнымен шектелмеді. КСРО Орталық Атқару Комитеті
мен Халық Комиссарлар Кеңесінің 1930-жылғы 16 қаңтардағы малды
жыртқыштықпен союға күресу туралы қаулысы меншік иелерін қуғынға ұшыратудың
жаңа науқанына негіз салып берді. Бұл қаулы бойынша, мал сойған шаруа
қожалық иелерін жер иелену құқығынан айырып, мал-мүлкін айрып, екі жыл бас
бостандығынан айыру көрінді. Бұл тек жеке шаруаларға қатысты емес, колхоз
мүшелеріне де тиісті болды. Жоғарғы Органдар бұларға қосымша шартқа
отырғызылған мал басы шығын болғанда жазалаудың орындалатынын жасырмады.
Бұл туралы 1930 жылы 4 ақпанда жергілікті органдар мен аудандық атқару
комитеттерінің сауда бөлімдері өздерінің бастықтарынан шартқа тіркелген мал
басының амандығын қамтамасыз етпегендердің істерін прокуратураға тапсыру
туралы нұсқау алды. Осындай жөнсіз шаралар нәтижесінде Қазақстандағы 36 млн
малдың 15 млн-ының көзі құртылды. Оның 90 пайызы Республикадан тысқары
жерлерге әкетілінді. Қазақ қауымының ғасырлар бойы қалыптасқан жеке меншік
психологиясын көзге де ілмеген және оның ауыр салдарлары болулары
мүмкіндігін мүлде ескермеген осындай ауқымды міндет қазақ ауылындағы мал
мәселесі төңірегіндегі әбден шиеленіскен жанжалдарды одан әрі ушықтыра
түсті. Малды шартқа тіркеу ісі күн санап жоғарыдан түскен қатал
тұсқаулардан жаңа қарқын алды. Осындай үздіксіз қысым көп кешікпей-ақ өз
нәтижесін берді. Мәскеудегі Сюзмясо басқармасының жергілікті жерлерге
жолдаған хатында одақ көлемінде малды шартқа тіркеу жоспарының орындалғаны
атап көрсетілінді. Қазақстандағы ссы мекеменің органы да өзінің осы 1930-
жылғы 24 наурызда Мәскеудегі Орталыққа жолдаған мәлімдемесінде Қазақстан
бойынша жоспардың, жоспардағы 308 мың бас ірі қараның орнына 312343 ірі
қараның шартқа тіркелгенін, яғни жоспардың 101 пайызға орындалғанын, ал
енді үшінші тоқсанда 92 мың бас ірі қараны шартқа тіркейтінін, сондай-ақ,
барлық жерде қойларды шартқа тіркейтінін атап көрсетті. Бірақ Мәскеудегілер
жергілікті жерден түскен мәліметтерге сене қоймады. Бұл жұмысқа байланысты
тексеру бригадалары ұйымдастырылып, жұрт алдында айыптыларды ашық соттау
процесі өткізілу тиіс болды. Бұл жұмыс Қазақстанда да қызу қолға алынды.
Айта кеткен жөн, басқалар тәрізді мұнда да малды шартқа тіркеуде өрескел
қателіктер орын алған еді. Жоғарыдан үздіксіз жасалынған қысымға шыдай
алмаған Қазақстандағы жергілікті органдар қоғамдық сектордағы барлық мал
басын түгелдей малға отырғызды. Осыған байланысты, малды шартқа тіркеудің
негізгі салмағы колхоздарға, дәлірек айтса колхоз мүшелеріне түсті. Егер
1933-жылдың бірінші маусымына қарай колхоздарда барлық малдың 21 пайызы
ғана шоғырланғанын, ал жалпы мал басының шартқа тіркеудің 42 пайызы
колхоздарда жүргізілгенін ескерсек, колхоз мүшелеріне жеңіл болмағанын
байқаймыз. Сөйтіп, осылайша ет дайындаудың басты ауыртпалығы негізгі халқы
қазақтар болып табылатын шеткі және шалғай аудандарға түсті. Бұл
аудандардағы әр-түрлі ұйымдардың 1928-1929-дайындау жылының он айы ішіндегі
көрсеткіші төмендегідей болды. Оны мына кестеден байқай аламыз:

Ұйымдар Ірі қара қой Етке айналд.
Бас саны ЖоспардыБас саныЖоспар Жоспардың Үлес
орындау ды саны орындалуы салм.
орында
у
Союзмяпродукт 225043 70,3 289290 41.6 438338 63.4 43.2

Животноводсоюз 157136 96.0 258149 74.8 321080 90.3 31.7

Потребкоопер 82881 107.7 231675 268 168250 121.7 16.6

Ленмясопрод 30080 81.0 20960 50.5 67580 77.5 6.6

Мосмясо 9549 63.7 11006 18.3 18360 47 1.9

*Жәрмеңкеде дайындалған 17516 бас ірі қара мен 58233 қой кірмей қалған.

Әрине, 20-30-жылдарда Қазақстанға қанша мал басының немесе еттің сыртқа
тасылып әкетілгенін дәлме-дәл айтып кету мүмкін емес. Десе де қолда бар
мәліметтің қазақ шаруалары үшін аштық апатының асқынған кезеңі болған 1932-
1933 жылдардың қарсаңындағы жылдарда қанша малдың арам өлгенін немесе
тұтыну ет дайындау үшін сойылған архив қорындағы мәліметтер негізінде
шамамен анықтауға болады. Қазақстандағы малдың басты үш түрі – жылқыдан,
ірі қарадан, қойдан, 1927-1928 және 1930-1931 шаруашылық жылдары аралығына
барлығы 11753,1 мың бас өлген. Ал 10022,8 мың бас мал сойылған. Соңғы
көрсеткіш негізінен ет дайындау және оның ішкі қажеттілікке тұтыну нәтижесі
болып табылады. Егер Қазақстанда сойылған еттің жергілікті жабдықтауға
небәрі 8-9 пайызы қалдырылғанын ескерсек, қалған бөлігі сыртқа шығарылған.

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕНШІК ИЕЛЕРІНЕ ШАБУЫЛ.

Таптық күрес идеясымен уланған бай феодалдарды тап ретінде жоюды
көздеген Кеңес Үкіметінің шолақ белсенділері Қазақстанда әдеттегідей аса
белсенділік көрсетті. Қазақ қоғамының рулық, достық принциптерін ескермей,
теориялық тұрғыда пісіп жетілмей таптық күрес идеясын қазақ қоғамына күштеп
таңу да ашаршылықтың болуының негізгі қадамдары болды. 1928-жылы қазақ
ауылында кедейлердің жалпы үлесі халықтың 60 пайызы болды. Ал, 50 бастан
жоғары малы бар қазақтар бір пайыз ғана болды. Байлардың қазақ ауылында
үлес салмағы өте аз бола тұрса да малдың дені солардың қолында болды деген
жаңсақ пікір қалыптасқан. Жаңа зерттеулер шындықтың басқашалау екенін
көрсетеді. 1927-жылы Қазақстанда 16 млн 632 мың бас ірі қара мал болған.
Оның 14,8 пайызы, яғни 2 млн 461 мыңы ауқаттылардың қолында шоғырланды. Ал
қалған 14 млн-ы әлді шаруаның, кедейдің, жарлының меншігіне жатты. Қазақта
ірі байлардың көп болмағаны 1928 жылы жүргізілген тәркілеу нәтижелері
дәлелдейді. Үкімет дерегі бойынша, тәркілеу 696 қожалықты қамтығаны
белгілі. Ал соңғы кездегі зерттеу, олардағы байлар санының 1000-нан асып
кеткендігін көрсетеді. Осы тәркілеуге ұшырағандардан ірі қараға шаққанда
барлығы 144474 мал тартылынып алынған. Байларға соққы беру желеуімен
көптеген орта және кедей қожалықтар қырғынға ұшырап, бозып кетті. Қазақ
қоғамының рулық-туыстық принципке негізделуі және қазақ байларының жерді
меншіктенбеуі өзінің кедей туысы тәрізді тұрмыс кешуі қазақ қоғамындағы әр-
түрлі әлеуметтік жіктер мен топтардың ашықтан-ашық жауласуына жол бермейді.
Бұл жайлы профессор Кушнер былай дейді:
.. Мен тап күресін әлеуметтік таптарды қазақ қоғамынан босқа іздеппін.
Нақты тап үстеміне сәйкестікті іздедім. Бірақ, таппадым десе, қазақ
қожалықтарын бес экономикалық топқа бөліп зерттеген профессор Швецов қазақ
қожалықтары неғұрлым ауқатты болса, соғұрлым олардың тауарлылығы төмен
болады деген қорытындыға келеді. Егер аталған топтардағы әр қожалықтарға
келетін салықтардың орташа салмаған алар боқса, 1 топ 1,6; 2 топ 5,76; 3
топ 31; 4 топ 41,76; және бесінші топ 77,5 сом. Қожалық тобы жоғары болған
сайын салық та езе түседі. Және бұл қысым үшінші топтан бастап күшейе
береді. Әрине, мұндай шешімдер Голощекинге және оның айналасындағыларға
ұнамайды. Ол аталған ғалымдардың нақты өмір ақиқатын бейнелейтін
зерттеулерін бұрмаланған қорытынды деп санады. Тәркілеуге байланысты әр-
түрлі өсек аяннан үрейленген халық малдарын жасырып қалуды, сойып алуды
көздеді. Қазақ байларын тәркілеу туралы декрет 1928-жылы тамыздың 27-інде
қабылданды. Бұл декрет бойынша ірі байға ірі малға шаққанда 400 бастан
жоғары малы бар көшпелі аудандарда 300 бастан астам малы бар қожалықтар
жатқызылды. Байларды тәркілеуді жүзеге асыру үшін Қазақ АКСР ОК-ның
өкілдері жан-жаққа округтерге аттанды. Байлар тәркілеуді көмектесу үшін
жергілікті жерлерден құрамына кедейлер кірген жәрдемдесу комиссиялары
құрылды. Бірақ бұлар жоғары партиялық бюрократияның сенімін ақтамады.
Керісінше, тәркілеуге кедергі жасап, өз руларынан шыққан байларды қорғады.
Ал енді алдын-ала жасалған жоспар бойынша үкімет жоғарыдағы байлардан
225972 бас малды тәркілейміз деп үміттенген еді. Бірақ, үміт ақталмады.
Барлығы 144474 бас мал ғана тәркіленді. Бұл белгіленген жоспардың 64
пайызы. Бұл берілген есептің дұрыс жасалмағандығынан түсіндіріледі (бай
шаруа қожалықтарының санын өсіріп көрсету, орта тапты бай қатарына қосуы,
қолдағы мал санын асырып көрсету).

3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚ КЕЗЕҢІ

Жылдар жылжып өтуде, тiптi ғасыр ауысты. Бiрақ сонау отыз жетiншi
жылдардың жаралы жаңғырығы әлi санамызды сарсылтады. Оның оқиғалары туралы
оқып немесе естiген адамның өзi ауыр әсерде қалады.
1997 жылды Елбасымыз Жалпыұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргiн
құрбандарын еске алу жылы деп жариялады. Бұл iзгiлiктi шараның астарында
жазықсыз құрбандардың аруағы алдында тағзым ету, өткеннiң өкiнiшiнен сабақ
алу ниетi бар.
Қуғын-сүргiн құрбандарына ұшырамай немесе оның зардабын тартпай қалған бiр
де бiр отбасы жоқ десек қателеспеспiз. Ең болмағанда сол адамдардың жақын
туысы не жамағайыны құрыққа iлiнген боп шығады.
Бiздiң тәуелсiздiк алған дәуiрiмiзге дейiн Кеңес заманында репрессияның
бiрнеше толқыны болып өттi. Бұл сонау 1920 жылдары басталған кәмпескелеу,
1929-1933 жылдардағы ашаршылық, 1937-1938 жылдардағы жаппай ұлтымыздың
зиялыларының кең көлемде ату жазасына ұшырауы, 1939-1945 жылдар арасындағы
соғыс, 1950 жылдардағы дәрiгерлер iсi, 1960 жылғы Мәскеудегi қазақ
жастарының қудалауға ұшырауы, 1970 жылғы әйгiлi Целиноград оқиғасы, 1986
жылғы Желтоқсан көтерiлiсi...
XX ғасырдың бейбiт кезеңдерiнде әлемнiң түрлi елдерiнде 170 млн. адам
қырылып-жойылыпты. Солардың 110 миллионы немесе үштен екiсi, коммунистiк
бағдардағы елдердiң үлесiне келедi екен.
XX ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.