Парсы патшасы І Дарийдің Бехистундік жазуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Ежелгі Жаңа жылдың алдында, көктемде, 595 және 594 жылдардың аралығында
мидиялық патша Киаксар скиф көсемдерін мерекелік тойға шақырды. Барлық
сақтықтарын жоғалтып, қонақтар асыра ішіп, ұйықтап қалғанда, мидиялықтар
оларды тас-талқан етті. Бұл оқиға туралы "Географиясында" Страбон былай деп
жазады: "Бекіл халықтық мейрам кезінде тенде парсы қолбасшылары сақ
көсемдеріне шабуыл жасап, оларды жойып жіберді. Осы жазықтықта жартастардың
біріне топырақ үйіп, парсылар жартасты төбе түріне ұқсатты, содан кейін
қабырғасын тұрғызды және Ананте мен онымен ортақ мехрабы бар құдайларға -
Оман мен Анадат парсы тәңірлеріне ғибадатхана салды, жыл сайынғы қасиетті
Сахеи мейрамын белгіледі және оны қазір де өткізіп тұрады". Страбон.
О. Сүлейменовтың "Жазудың тілі" кітабында "Бехистундік жазуды" жаңаша
оқуы "Скунха сак" дегеннің "Скун хасак" екенін бізге анықтауға мүмкіндік
береді, бар-жоғы бұл екі сөзді басқаша буынға бөлуге тура келді, бұл
іздестірулерде шығыс жазушыларына сүйенген А.И.Левшин өз еңбегінде
айтқандарына біз де келеміз ... Ия, этноним ретінде "қасақ, қазақ, казах"
сөзі біздің дәуірімізге дейін де жүрген, өйткені парсы патшасы Дарий І-дің
"Бехистундік жазбалары" б.д.дейінгі 6 ғасыр деп белгіленеді.

Солтүстік көшпенділері - ғұндар туралы айта отырып, шамамен сол
кездері ертедегі қытай тарихшылары оларды "хасак" деп атайды. Осы ертедегі
қытай жылнамалары көшпенділердің ежелден жазуының барлығы туралы
куәліктерді аз қалдырған жоқ. Н.Я.Бичурин (о.Иакинф) өзінің "Ежелгі
уақыттардан Орта Азияда өмір сүрген халықтар туралы деректер жинағында"
бірнеше жерде:"Мемлекет адамдары бейнеленген күміс тиыны бар, пергаминде
көлденең жолдармен хат жазады", - делінген. (Бичурин Н.Я.). Және сонда,
басқа бетінде: "Түрік жазбалары Ху халқының жазбаларын еске түсіреді", -
дейді. (Бичурин Н.Я.). Бұл жазбалардың бәрі Ғұндар (хундар) империясы
тарап, ал оны құраған тайпалар мен рулар 2-5 ғасырларда Алтайға қоныс
аударған аралық уақыт кезеңіне жатады.

Әдетте, жазу оған деген шаруашылық қажеттілігі білінген жерде пайда
болады. Мысалы, ассириялық және вавилондық саз тізімдіктерде негізінен
белгілі бір тауардың бар-жоқтығы, құмыралар саны және басқалары туралы
немесе борыш және басқа жазбалар бар. Ертедегі түріктер бұл жөнінен сонылық
таныта алмаған, "жазба" деп аталатын ағаш тақталарға адамдардың,
жылқылардың, салықтардың және малдың саны туралыжазбаларды пышақпен оятын.
Бірақ жазу тек ғұндарда ғана емес, сонымен бірге скифтерде де болған.
Мысалы, византиялық тарихшы Менандр түріктік елші, соғдылық Маниах "скиф
жазбаларымен" жазылған қағанның жолдауын жеткізді деп әңгімелейді.
Қазақстан тарихы ғылымы — дүние жүзі халықтары тарихының бір саласы
(қ. Тарих). Өз бастауларын алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі жартастар мен
үңгірлерде салынған суреттерден, кейінгі құл иеленушілік қоғам тұсындағы
тасқа жазылған сына жазулардан алады (қ. Есік обасы). Авестада, Ахемен
әулеті тұсындағы парсы деректерінде (“Бехистун жазуы”, т.б.), Ежелгі грек
тарихшысы Геродоттың (“Тарих”), т.б. антик. авторлар еңбектерінде қазақ
жерін мекендеген ежелгі сақтар, турлар, дайлар, исседондар, т.б. тайпалар
жөнінде, олардың Ассириямен, Мидиямен, Иранмен байланыстары және Кир, І-
Дарий, А.Македонский әскерлерімен соғыстары жайында аса құнды жазба
деректер бар. Б.з.б. 2 ғ-дағы Қытай деректері (елшілерден, саудагерлерден,
миссионерлерден алынған) Қазақстан тарихын зерттеуде үлкен рөл атқарды.
Әсіресе, Сыма Цянның (б.з.б. 145 — 86) “Тарихи жазбалар” еңбегі аса құнды.
Онда ғұндардың, үйсіндер мен қаңлылардың тұрмыс-тіршілігі, саяси
құрылымдары және Батысқа қоныс аударуы жөнінде көптеген мәліметтер
берілген. Осы кезде басталған (б.з.б. 2 ғ.) Қытайдан Орт. Азия арқылы
Жерорта т. елдеріне жеткізетін Ұлы Жібек жолының гүлденуі Қытайда Тан
әулеті билік құрған тұсқа (618 — 907) сай келеді. Бұл тұстағы Қытай
тарихшылары жазған жылнамаларда түркі қағандықтары, олардың тұрмыс жағдайы,
әскери күш қуаты мен жүргізген соғыстары, түргештер, қарлұқтар, т.б.
ұлыстар мен тайпалық одақтар туралы деректер көп. Қытай деректері көбіне
сыңаржақты жазылғандығына қарамастан, Қазақстан тарихы мен мәдениетін
зерттеуде аса құнды деп бағаланады. 6 — 8 ғ-ларда тасқа басылған көне түркі
жазба ескерткіштері (қ. Орхон жазба ескерткіштері, Талас жазба
ескерткіштері, т.б.) жазылды. Бұл жазбалар ежелгі түркі қоғамындағы әлеум.
және мәдени процестерді жат жерлік тарихшыларға қарағанда дәл береді.
Оларда түркі қағандықтары (Күлтегін, Білге қаған, т.б.), түргештер,
қарлұқтар, оғыздар, қыпшақтар, ұйғырлар, қырғыздар, басмылдар, т.б. жөнінде
нақты мәліметтер көп. Ежелгі түркі ескерткіштері, сондай-ақ, сол кезеңдегі
Қазақстанның тарихи географиясын анықтауда да шешуші рөл атқарады.
Ислам дінінің таралуы мен Араб халифатының күшеюі нәтижесінде 9 — 14 ғ-
ларда араб саяхатшылары мен ғалымдары Қазақстан мен Орт. Азияны мекендеген
түркі ұлыстары жөнінде толып жатқан жазба деректерін қалдырды. Атап
айтқанда, ат-Табари (9 ғ.) Жетісу мен Оңт. Қазақстан, Тамим ибн Бахр (9 ғ.)
Ертіс аңғарындағы қимақтар, ибн Хордадбех (9 ғ.) Жібек жолы бойындағы
қалалар мен қоныстар жөнінде құнды деректер береді. 10 ғ-да өмір сүрген әл-
Якуди, ибн әл-Факих, әл-Истахри, ибн Хаукал, ибн Фадлан, т.б. еңбектерінде
Қазақстанның тарихы мен географиясына қатысты мол деректер кездеседі. 13 —
14 ғ. араб ғалымдары Якут, ибн әл-Асир, ибн Баттута, ибн Халдун, т.б.
қарахан әулеті, қарлұқтар, оғыздар, қыпшақтар, хорезмдіктер, қарақытайлар,
Дешті Қыпшақ, Шыңғыс ханның жорықтары, Алтын Орда, т.б. ұлыстар мен
тайпалар, олардың саяси-экон. жағдайы жөнінде жазды. 13 — 14 ғ. А.Жуайни,
Ж.Қарши, Рашид ад-Дин, т.б. авторлардың және Батыс Еуропалық саяхатшылар
П.Карпини, В.Рубрук, М.Полоның шығармалары 12 — 13 ғ-лардағы түркі-моңғол
ұлыстары мен тайпалары тарихы бойынша мейлінше елеулі еңбек болып табылады.
Оларда Қазақстанды мекендеген ұлыстардың этн. құрамы мен саяси тарихы, Орда
Ежен ұлысы тарихы, Жошы ұрпақтарының генеалогиясы, Шағатай ұлысында болған
қырқысулар, Сыр бойы қалаларының қиратылуы жайлы, т.б. деректер беріледі.
Үйсiндер туралы алғашқы деректер б.з.б. 2 ғасырдың аяқ шенiнде белгiлi
бола бастайды. Хань император сарайы ғұндарға қарсы күресте одақтас iздеп,
"Батыс өлкесiне" б.з.б. 138 ж. Чжан Цзянь бастаған елшiлiк жiбергенде ол
Жетiсуда болып, үйсiндер жөнiндегi алғашқы хабарды әкеледi. Чжан Цзяннiң
хабарына қарағанда, үйсiндердiң саны 630 мың адам және олардың 188 мың
жауынгер жасақтарының болғанын айтады.
Б.з.б. 73-ші жылға дейiн үйсiндердiң жерi үш бөлiкке: сол шығыс
бөлiкке, оң батыс бөлiкке және ғұньмоның өзiне қарайтын орталық бөлiкке
бөлiнген, бiрақ олардың бәрi ғұньмоға тәуелдi болды. Үйсiндердiң тарихы
кiшi ғұньмолар мен ұлы ғұньмолардың үстемдiк үшiн өзара болған күрестерiмен
тығыз байланысты. Үйсiндер көршiлес халықтармен тығыз қарым-қатынас
жасаған. Хань империясы және ғұн тайпалары үйсiндермен одақ болып, Хань мен
ғұн әмiршiлерiнiң қыздарын үйсiн ғұньмоларына әйелдiкке берiп отырған.
Қытайдың Хань дәуiрiндегi әулеттiк жазбаларда үйсiндердiң саяси тарихын
баяндап жазу, шамамен алғанда, бiздiң заманымыздың III ғасырына дейiн
жеткiзiлген. Бiздiң заманымыздың 437 жылы үйсiндер Хань ордасына елшiлер
жiбердi деген хабар бар. Академик В. В. Бартольд – "Очерк истории
Семиречья" деген кiтабында және қазақ халқының ауыз әдебиетi тарихында
үйсiндердiң негiзiн құраушылардың бiрi – Дулат атты тайпаның болғанын
айтады.
Жазба деректерге қарағанда, Қарлұқ туралы алғашқы деректер "Суй әулетi
тарихында" 581-618 жылдары кездеседi. Онда Қарлұқтар өздерiнiң басты руының
атымен Ақтағ Алтай баурайларында мекендеген бұлақ було деп аталған.
Қарлұқ тайпалары VIII-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан
бастап, Сырдарияның орта бойына дейiнгi кең байтақ жерлердiң бәрiн де
қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдiң арасын, Ыстықкөлдiң айналасын, Iле,
Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньнiң бауырайларын мекендедi. Қарлұқ
тайпаларының бiрi IХ ғасырдың бас кезiнде Отырар Фараб қаласы маңына
барып қоныстанған. Қарлұқтар Талас бойында да тұрды.
Қарлұқтардың құрамына үш iрi ру бiрлестiктерi – Моула, Чжисы және Ташли
кiрдi. Бiрiншi тайпаның аты Моула – бұлақ деп аталған. Басқа бiр тобы Чжисы-
шiгіл деп аталды. Әмудариядан бастап Қытайға дейiнгi түрiктердiң бәрiн
шiгiлдер деп атаған. Олардың бiразы Таласқа жақын жерде Шiгiл деп аталатын
қалада тұрған. Шу аңғарында тұрған қарлұқ қоныстарының орталығы – Баласағұн
қаласы. Қарлұқтардың бiраз тобы Х ғасырда Iле аңғарында, Ыстықкөл мен
балқаш көлдерiнiң арасында көшiп-қонып жүрген. Қарлұқтардың көсемдерiн
"жабғу" деп атаған. Олардың астанасы – Қойлық қаласы.
Қарлұқтардың бiр тобы 766-775 жылдары Қашғарды басып алған, ал VIII
ғасырдың аяғында олардың екiншi бiр бөлiгi – Ферғанаға өзiнiң үстемдiгiн
жүргiзiп отырған. Қарлұқтар көбiнесе ұйғырлармен және қырғыздармен соғысып
тұрды. Олар батыста Мәуеренахрдың араб жаулаушыларымен жан аямай күреседi.
IХ ғасырдың бас кезiнде қарлұқтар арабтарға қарсы бағытталған әртүрлi қимыл-
әрекеттердi белсене қолдайды. 810 жылы арабтар қарлұқтарға қарсы шабуыл
жасап, Құлан қазiргi Луговой стансасы қаласына жетедi. 812 жылы арабтар
Отырарға жорыққа шығып, қарлұқтар қолын қирата жеңедi. Олардың жабғысы
қимақ елiне қашып кетуге мәжбүр болған.
Бiздiң заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек
тарихшысы Геродоттың "Тарих" деп аталатын еңбегiнде және басқада қол
жазбаларда бiздiң заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенiнде Орта Азия
мен Қазақстан жерiнде сақ деп аталатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.