Қазақстандағы Моңғол шапқыншылығы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандағы Моңғол шапқыншылығы

Үшінші баласы Үгедейге Батыс Моңғолия мен Тарбағатай жері қарады. Оның
ордасы қазіргі Шәуешек қаласының маңында болды.
Кіші ұлы Төлей, Шыңғысханның негізгі жұртын — Моңғолияның өзін
мұраланды.
Сонымен Қазақстан жері моңғолдың үш ұлысының
құрамына: үлкен (далалық) бөлігі — Жошы ұлысының,
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстан — Шағатай
ұлысының, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі — Үгедей
ұлысының құрамына кірді.
1227 жылы Шыңғысхан өлді. Ол өлгеннен кейін 1235 жылы Қарақорымда
моңғол ақсүйектерінің құрылтай жиналысы Шығыс Еуропаға жаңа жорық жасауға
шешім қабылдады. Моңғол әскерлерін Шыңғысханның мұрагер немересі, Жошының
ұлы Батый (Бату) басқаратын болды.
Батый әскері моңғол шоғырларына еріксіз енгізілген, әртектес
тайпалардың жауынгерлерінен құралды. Ондағы басқару қызметтерінің бәрінде
моңғол феодалдары болды.
Батыйдың самсаған әскері 1236 жылы Камадағы Булғарияны, Мордваларды
талқандап, 1237—1240 жылдары орыс мекендеріне келіп шүйлікті. Орыс халқы
моңғол басқыншыларына ерлікпен қарсылық көрсетті. Рязань, Мәскеу, Владимир
түбінде МОҢҒОЛ әскерлерімен кескілескен ұрыстар болды. Орыстың шағын ғана
қаласы Козельск тұрғындары жеті апта бойы моңғолдарға жан аямай қарсылық
көрсетті. Осы ұрыстарда мыңдаған моңғол қырылды. Бірақ сан жағынан
әлдақайда көп моңғолдар қаланы басып алып, ены жерменжексен етті.
1235 жылдың басында моңғол әскерлері Еділ өзенінің ту сыртынан орыс
жеріне екінші жорыққа аттанды. Қызу ұрыстар жүргізе отырып моңғолдар
Переяславль қаласын, онан кейін Чернигов жеріндегі Глух қаласын алды. 1239
жылғы қазан айында олар Чернигов қаласын қоршауға алып, оны өртеп күлге
айналдырды. 1240 жылдың күзінде Батый әскерлері Киевті қоршады. Киев халқы
ұзақ уақыт қаланың сыртында, тіпті моңғолдар қала ішіне басып кіргеннен
кейін де қарсылығын тоқтатпады. Олар түгелімен дерлік қырғынға ұшырады.
Аса бай мәдениет еекерткіштері бар ертеден келе жатқан орыс қаласы
тағылықпен талқандалды.
Орыс халқының моңғолдардың күшін әлсіреткен, оларға қарсы жүргізген
ерлік күресінің нәтижесінде ғана Батыс Еуропа моңғол шапқыншылығынан аман
қалды.
Батыйдың тау суындай екпінді жорығы барысында моңғолдар кең байтақ
жерге ие болды. Оның шегі батыста — Днестрге, шығыста — Ертіске, оңтүстікте
— Солтүстік Кавказға дейін жетті. Батый иеліктерінің құрамына оңтүстік-
шығыста Солтүстік Хорезм мен Сырдарияның төменгі жағындағы жерлер енді.
Орыс князьдықтары да Батыйға тәуелді бодан болды. Осындай аса зор ұлы
мемлекет шығыс деректемелерінде Көк Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда
деп аталады. Алғашында Алтын Орда Моңғолия империясына оның бір ұлысы
ретінде енген еді, ал XIII ғасырдың 60-жылдарынан кейін ол дербес хандық
болып бөлінді.
Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы
аймақтарда — Еділ булғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, гректер,
ежелгі хазарлар мен алан ұрпақтары, хорезмдіктер тұрды. Далалық өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түрік тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман,
Қоңырат, Керей т. б. тайпалар мекендеді. Дешті Қыпшақ төңірегі мен Еділ
бойына қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес
халықтармен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орталық аймағы —Еділ бойы (қазіргі
Саратовтан Астраханьға дейін), астанасы — Берке еарайы (немесе Сарай әл
Жадид), негізге әскери-феодалдық күші — қыпшақ тайпалары болды.
Алтын Орда өзін билеген хандары — Батый 1241— 1256 жж:, Берке
1257—1266 жж., Мөңке Темір — Темір — 1266—1280 жж., Төле Мөңке— 1280—1287
жж., Төле Бука— 1287—1291 жж., Токтамыс — 1291—1312 жж., Өзбек — 1312—1342
ж. Жәнібек—1342—1357 жж. тұсында қуатты кемеліне келіп, билігі мейлінше
күшейе түсті. Егер Жошы мен Батый Моңғолиядағы ұлы ханға белгілі бір
дәрежеде бағынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары өздерін
тәуелсізбіз деп есептеді. Батыс Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен,
Үндістанмен, Қытаймен сауда-саттық жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен
айналысып, қолөнерді дамытты.
Берке хан тұсында Алтын Ордаға ене бастаған ислам діні кейін Өзбек хан
тұсында үстем дінге айналды. Саяси өмірдің ерекше маңызды кезеңдерінде
билеуші әулеттің өкілдері бастаған әскери феодалдық алпауыт бектердің
құрылтайы шақырылып тұрды. Мемлекет құрылысы әскери негізде болды, шет
аймақтарда әскери әкімшілік биледі. Қарулы күштер оң қол, сол қолға
бөлініп, оларды ханзада — ұғландар, түмен басы, мың басы, жүз басы, он басы
басқарды. Аса маңызды әлеуметтік қызметтерге билеуші таптың өз адамдары —
ұғландар, әмірлер, даруғабектер қойылды. Мемлекеттік мекемелердің басында
атақты билер мен олардың көмекшілері — бақауыл, тұтқауыл, жасауыл, қази,
муфти, дуан, тамғашы, тартынақшылар отырды.
Қалалар мен бағынышты аймақтарды басқару үшін губернаторлар
даруғашылар (даруғабектер), басқақтар тағайындалды. Олардың негізгі міндеті
жергілікті халықты бұғауда ұстау, әскердің күшімен алым-салық жинау еді.
Алтын Орда халқының қоғамдық және мәдени даму дәрежесі әркелкі болды.
Көшпелі халық — қыпшақ, моңғол-татар жартылай патриархалдық, жартылай
феодалдық қатынаста өмір сүрсе, отырықшы аймақтарда — Булғар, Хорезм, Еділ
жағасы, Солтүстік Кавказ, Қырым т. б. жерлерде феодалдық қатынастар
үстемдік етті. (Шаруалардың жағдайы мейлінше ауыр болды. Олар екі жақты
қанауға түсті: алым-салықты ханға да, жергілікті ірі алпауыттарға да
төледі.
Феодалдық қатынастар дамыған сайын Алтын Орданы билеушілер арасында
талас күшейіп, феодалдардың өзара күресі мемлекетті жегідей жеді. Мұның
үстіне жаулап алынған тәуелді халықтардаң күресі етек алды.
Моңғол езгісіндегі тайпалар мен халықтар құлдық бұғауынан құтылуға
тырысты. 1238 жылы Бұхарада қолөнерші Махмуд Тараби бастаған көтеріліс
болды. Көтерілісшілер қаланы басып алғанмен моңғол әскерлері көтерілісті
аса қаталдықпен басып жаныштады.
Бұхарада болған көтеріліс моңғолдарға қарсы азаттық күресінің
өрістеуіне мықты ықпал жасады. Қыпшақтар, половсылар, чуваштар, мордвалар,
марилер және басқалары бас көтерді. 1240—1241 жылдары, сондай-ақ 1270 жылы
Кама булғарлары моңғолдарға қарсы көтерілістер жасады. Мұның өзі Алтын
Орданы әлсірете берді. 1259 жылы Новгородта, 1262 жылы Ростовта, Суздальда,
Ярославльде болған көтерілістен Алтын Орданың іргесі шайқалды.
1377 жылы Москваның ұлы князы Дмитрий мен Суздаль — Нижегород князінің
әскер шоғырлары Қазанға жорық жасады. Рязань князьдығына шабуыл жасаған
татарларды 1378 жылы орыстар Вожа өзенінің бойында (Оканың оң саласы)
талқандап шықты.
1380 жылы Алтын Орда ханы Мамай үлкен әскер күшімен орыстарға қарсы
шабуылға шықты. Орыс князьдықтарының біріккен күштері Непрядва (Донның оң
сағасы) өзенінің жағасында, Куликово даласы деп аталатын жерде 1380 жылы 8
қыркүйекте Мамай әскерін жеңді. Бұл ұрыстың моңғол езгісіндегі халықтардың
азаттық күресінде зор тарихи маңызы болды. Ол Алтын Орданың құлауын
тездетті.
Оның үстіне XIV ғасырдың аяқ шенінде, яғни 1391 және 1399 жылдары
Ақсақ Темір Алтын Ордаға бас көтертпестей етіп екі рет күйрете сокқы берді.
Осыдан соң ол бірте-бірте ыдырай бастады. XV ғасырдың басында Тоқтамыс
ханмен Едіге бидің өзара таласы Алтын Орданы одан әрі қажытты. XV ғасырдың
бірінші жартысында онан булғарлар, Қазан мен Қырым бөлініп шықты. 1480 жылы
орыс князьдықтары моңғолдардан толық тәуелсіздік алды. Сол шамада Қазан,
Қырым, Астрахань (Ноғай), Қазақ Сібір хандықтары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.