ҚАЗАҚТАРДЫҢ МАЛ СУҒАРУ ЖҮЙЕЛЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында шаруашылықты сумен қамтамасыз ету - кезек күттірмейтін мәселелердің қатарында саналды. Қыстаулар өзен аңғарлары мен қалың қамыс қоршаған көлдердің, сондай-ақ тау бөктерлерінде орын тепті. Мұндай жерлерде малды қысты күні қорекпен қамтамасыз етумен қатар суға тапшылықты оңай шешуге мүмкіндік туатын. Көктемде қар суы мен жауын-шашыннан жиналған табиғи су қоймалары малды сумен қамтамасыз етуге жағдай жасады .

Қазақстанның солтүстігінде өзен, көл, бұлақтар мен батпақты жерлер көп кездеседі . Бұл аймақта жер асты суларының жер бетіне жақын орналасуы құдықтардың кең таралуына жағдай жасады. Орманды алқаптарда құдықтардың қабырғасына қайың бөренелерді "құлыптап" орналастыратын болған. Жекелеген аймақтарда құдықтардың қабырғасы таспен қаланып жасалатын болған . Су жер бетіне жақын орналасқан таяз құдықтарды кең етіп қазылатын болған. Мұндай құдықтарда су көп жиналып, олардан суды теріден жасалған қауғамен батырып алатын болған . Солтүстік аймақтарда терең құдықтар да кездесетін. Бұл құдықтардан су орысқоныстанушыларына еліктеп жасалған "тырна" жүйесі бойынша алынатын .

Шөлді және шөлейтті жерлерде жазды күні малды суғару үшін құдықтар қазылады. ¤йткені мұндай аймақтарда тұщы судың сирек кездесуі, көктемгі жиналған судың тез кебуі, өзен суларының құмға сіңіп жоқ болуы - құдық қазуға итермеледі. Мұндай құдықтардың тереңдігі - 10-нан 100 м-ге дейін жетті. Қазақтар тереңдікке байланысты "құлаш", "қадам", "арқан бойы" сияқты өлшемдер қолданды.

Бетпақдалада тереңдігі - 15 құлаш, Қызылқұмда - 30-40 қадам, ал Маңғыстау мен Үстіртте - 40-100 қадам құдықтар кездесіп отырды. Мұндай шыңырау құдықтардан суды жердің бетіне шығарып, малды суғару көп қиындықтар туғызды. Тереңдігі 7-8 метр құдықтан суды түйе, жылқы мен өгіздің күшімен шығарды. Ол үшін бір жастағы өгіздің тұтас терісінен мес (долы) дайындалып, оған түйенің немесе жылқының терісінен жасалған арқан байланды.

Осыдан кейін құдықтың үстіне бел ағаш орнатылды. Арқанның бір шеті түйеге байланып, құдықтың ішінде суға толтырылған мес (долы) сыртқа шығарылды. Бұл жұмысқа екі адам мен бір мал тартылды.

Шөлді және шөлейтті жерлерде қатарорналасқан қос құдықтар кездесті. Мұндай құдықтардың ара қашықтығы, олардың тереңдігіне сәйкес келді. Мұндай құдықтардан су шығаруға аз күш жұмсалып, неғұрлым көп мал суғаруға мүмкіндік жасалды. Ол үшін екі құдықтағы местер (долы) бір малға байланды. Бір адам малды екі құдықтың ортасында алып жүрді. Жұмыс барысында бір құдықтан су шығарылғанда, екінші құдыққа мес түсіріліп отырды. Ал су толтырылған месті екі құдықтың қасында екі адам тұрып астауға құйып отырды.

Мұндай құдықтар мал көшетін бағытта әрбір 20-30 шақырым қашықтықта орналасты. Жайылымдағы құдықтар сол ауылдың, рудың немесе құдықты қазған адамдардың меншігі болды. Ал мал көшетін бағытта орналасқан құдықтар жалпыға бірдей болды.

Кішігірім құдықтар жыл сайын тазаланып, жөндeуден өтті. Белгілі бір уақыттан кейін жаңа құдықтар қазылып отырды. Шөлейтті жерлерде құдықтар қазу көп күшті қажет етті. Құдықтарды қазуға жалдамалы адамдар тартылды. Қабырғасы сексеуілдің бұталарымен өрілген дұрыс құдықты қазуға бірнеше айды қажет етті. Манғыстау мен Үстіртте терең құдықтар қазу көп күш пен біліктілікті қажет етті. ¤йткні 1, 5-2 м. тереңдіктен кейін 20 дан - 100 метрге дейін қалыңдықта қатты қабат (ракушечник) кездесіп отырды. Суға жету үшін осы қатты қабатты тесіпшығу керек болатын. Осындай ауыр жұмысқа қайратты адамдарды жалдайтын болған. Бұл құдықтар ұзақ жылдар бойы қызмет етті. Ақпарат берушілердің айтуы бойынша Манғыстау мен Үстіртте 150-200 жыл бұрын қазылған құдықтар әлі күнге дейін адамдарға қызмет етеді екен. Олардың аттары құдықты қазған адамдардың аттарымен аталады екен. Мысалы, Мамыртай, Мамыш, Қазбек атты құдықтар аттары соған дәлел бола алады. Құдықтардың жерден шығып тұрған жеріне биіктігі бір метрден биіктікте тас плиталармен қаланып, бетіне ортасында тесігі бар қақпа (айкел) жабылатын болған .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.