Тарихшы Е. Бекмахановтың ісі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3
Республиканың қоғамдық-саяси өмірі 3
Тарихшы Е. Бекмахановтың ісі 5
Халықтың әлеуметтік жағдайы 7
Қорытынды 11
Қолданылған әдебиеттер тізімі 12

Кіріспе

Әлемді өзінің ажал отымен шарпыған сұрапыл екінші дүниежүзілік соғыс
аяқталғаннан кейін Қазақстан еңбекшілері бейбіт құрылысқа қайта оралды.
Экономиканы бейбітшілік жағдайға бейімдеп қайта құру еңбекшілердің қоғамдық-
саяси белсенділігі жағдайында жүргізілді. 1945 жылы қазан айында Алматыда
Республиканың 25 жылдығына арналған Қазақстан Жоғары Кеңесінің мерекелік
сессиясы болып, оған туысқан республикалардың, Мәскеу мен Ленинградтың
делегациялары, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының озаттары, ғылым мен
мәдениет қайраткерлері қатысты. Осы мерекеге орай 5304 адам ордендермен
және медальдармен наградталды.
Бірақ шынтуайтқа келгенде бұл алғашқы қуаныштар көп ұзамай су сепкендей
басылды. Өйткені соғыста жеңуге тікелей басшылық еткен коммунистік партия
деп танылып, енді бұдан былай осы көзқарас тұрғысынан кез келген ірілі-
ұсақты оқиғалардың барлығына жаппай бақылау орнатылды.
Біз қарастырып отырған төртінші бесжылдық кезеңде (1946-1950) ел ішінде
И. В. Сталиннің жеке басына табыну бел алды. Қандай да болсын табыстың бәрі
оның басшылық жасай білуіне, ал ірі кемшіліктер мен олқылықтар халық
жауларына таңылды немесе үнсіз қалдырылды. Мұның бәрі республиканың
қоғамдық-саяси дамуына теріс әсер етіп, ауыр зардаптарға ұшыратты. Даңғаза
саяси айдар таңуды пайдаланған әртүрлі ұрандардың көлеңкесінде заңдылық
бұзылып, өкімет билігі теріс қолданылып жатты.

Республиканың қоғамдық-саяси өмірі

1946 жылы 18 наурызда қабылданған төртінші бесжылдыққа арналған жоспар
бойынша соғыстан бүлінген аудандарды қалпына келтіру, өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының соғыстан бұрынғы дәрежесіне жетіп, одан едәуір асып түсу
міндеті белгіленді. Сонымен бірге онда Қазақстан экономикасын өрге бастауға
үлкен мән берілді. Халық әлеуметтік бағдарламаға бетбұрыс жасау қажеттігін
анық түсіне бастады.
Алайда қоғамдық сананың барлық деңгейлерінде сезіліп отырған жаңарудың
кешенді бағдарламасын жасауға тұрақтанған әлеуметтік-саяси құрылым кедергі
жасады. Мұның үстіне аса ауыр соғыста жеңіп шығу сол кездегі қоғамдық-саяси
жүйенің тиімділігі жоғары деген жалған сезім туғызды, ал елді басқарып
отырғандардың көпшілігі билеудің әкімшіл әдістері ел билеудің ең тура жолы
деп сенді.
1946 жылғы наурызда өткен КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Жоспарлау
Комитетінің төрағасы Н. А. Вознесенскийдің төртінші бесжылдық жоспар туралы
баяндамасында осы қағида жетекші партиялық бағыт деп жарияланды. Көз
жетерлік тарихи кезеңде коммунизмді орнатуға болады деген қағида кеңес
басшылығы тарапынан жиі-жиі айтылатын болды және ол дайындалып жатқан
коммунистік партияның үшінші бағдарламасының жобасында өз көрінісін табуға
тиісті деп есептелді.
И.В. Сталиннің ВКП (б) XIX съезі ашылуы қарсаңында жарияланған КСРО-
дағы социализмнің экономикалық проблемалары деген еңбегінде осы бағдарлама
теориялық жағынан негізделді.
Сталиннің еңбегінде келешекте қала мен ауыл арасындағы тауар-ақша
қатынастарын тікелей өнімдер айырбасы алмастырады деген тезис коммунизмге
өтудің негізгі шарттарының бірі деп түсіндірілді және оны ВКП(б) XIX съезі
қолдады. И. В. Сталиннің осы данышпандық еңбегінің идеяларын жаппай
насихаттаушылар социалистік қоғамның шексіз мүмкіндіктері, оның
капитализмнен сөзсіз артықшылықтары туралы қалыптасқан сенімге сүйенді.
КСРО-да жеңіске жеткен социалистік қоғам тез қарқынмен коммунизмге жетуді
қамтамасыз етеді деген ұғым қалыптасты. Сонымен, коммунизмге өту проблемасы
ғылымға жат, тұрпайы пікірлермен алмастырылып, оның негізіне өнеркәсіптің
кейбір салаларында белгілі сандық көрсеткіштерге қол жеткізу алынды.
Жаңа қоғамдық-экономикалық формацияны күштеу әдістері арқылы жасауға
талпыну республиканың табиғи даму жолын бұзды. Насихат құралдары көз
жетерлік тарихи кезеңде коммунизм орнату мүмкіндігі туралы пікірді жаппай
уағыздаумен айналысты.
Өзгерген омірдің жаңа талаптарына қарамастан, соғыстан кейінгі кезеңде
де ауыр өнеркәсіпті бұрынғыдай тез қарқынмен дамыту экономикалық саясаттың
басты принципі болып қала берді. Ал халықтың материалдық қажеттерін
қанағаттандыру ісі, соғысқа дейінгі кезеңдегідей, екінші кезектегі мәселе
болып саналды. Осындай жағдайда насихат аппараты, күнделікті ақпарат
құралдары не бары 20 жылдық мерзімде кеңес халқы коммунизмнің көкжиегін
көреді деген өтірікті күн-түн демей адамдардың санасына сіңірумен
айналысты. Осы тамаша келешекке жету жолында еңбекшілер төзімді болуға,
аянбай еңбек етуге, қандай азапты қиыншылықтар болса да, ешбір наразылықсыз
көтеруге шақырылды.
Ал мұндай жағдайға көнбегендер, насихат аппаратының өтірігіне
сенбегендер социализм ісіне қарсы шыққандар ретінде айыпталды. Оларға
социализмді қаралаушылар, идеологиялық диверсия жасаушылар, ұлы
табыстарға күйе жағушылар деген саяси айыптар тағылды. Келеңсіз
құбылыстардың себептерін іздеу кім айыпты? деген сұрақпен алмастырылды
да, қоғамдағы кемшіліктердің жекелеген айыпкерлері іздестірілді.
Социализм нығайып, дами түскен сайың ел ішінде де, халықаралық қарым-
қатынаста да тап күресі күшейе түседі деген сталиндік қағида идеологиялық
шиеленісті асқындыра түсуге негіз болды. Халық жаулары мен социализм
жауларына қарсы күрес науқандары үздіксіз жүргізілді. 20—30-жылдарда
басталған саяси қуғын соғыстан кейін де жалғастырылды. Саяси қуғын-
сүргіннің қатігез шеңгеліне соғыс кезінде әр түрлі себептермен жау қолына
тұтқын болып түскен сан мыңдаған солдаттар мен Кеңес Армиясының офицерлері
де ілікті. Көптеген әшкереленген істердің қатарында қолдан жасалған
Ленинград ісі, Дәрігерлер ісі, т.с.с. болды. Тіпті, кейбір
жұмысшылардың кәсіби мамандығының төмендігінен өндірісте орын алған үлкенді-
кішілі апаттар халық жауларының әрекеттері деп бағаланды. Осы тұрғыдан
біздің республикада осы істердің заңды жалғасы болып табылаптын істердің
қатарында Е. Бекмахановтың ісі болы.

Тарихшы Е. Бекмахановтың ісі

Жас, талантты тарихшы Ермұхан Бекмаханов Қазақ КСР-і тарихын даярлау
үстінде жұмыс істеп жатқан ғалымдардың интернационалдық ұжымының мүшесі
еді, бұған А. П. Кучкин, А. М. Панкратова, Б. Д. Греков, Н. М. Дружинин
және басқа көрнекті Кеңес тарихшылары кіргенді. 1943 жылы маусымда кітап
жарыққа шықты. Сарапшылардың біреулері оны Қазақстанның жинақталған тарихын
жасаудағы алғашқы әрі сәтті қадам деп санады, басқа біреулері Россияға
қарсы ұлттық көтерілістерді дәріптейтін орыстарға қарсы кітап деп сынады.
Тарихтағы отарлауға қарсы көтерілістерге берілген баға ғылыми кескілескен
айтыс тудырды. Е. Бекмахановтың XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан (1947
ж.) деген монографиясында айтылған оның өзқарастары буржуазияшыл
ұлтшылдардың концепцияларының дамытылған түрі саяси зиянды деп жарияланды.
1950 ж. Правда газеті Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік
тұрғыдан жазу үшін деген мақаласында Е.Бекмахановтың кітабын айыптады.
Правданың мақаласы Бекмахановқа саяси айып тағып, құртуды тікелей
бастап берді. 1951 ж. 10 сәуірде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті
Правда газетіндегі мақала туралы қаулы қабылдап, онда мақаланы дұрыс деп
тапты және Бекмахановтың буржуазияшыл-ұлтшылдық көзқарасын айыптады. 1951
ж. маусымда Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті Правда газетіндегі
мақалаға қайта оралып, 1951 ж. 10 сәуірдегі қаулыны жүзеге асыру жөнінде
бірсыпыра қосымша шаралар белгіледі.
Осылай есін тандырып талқыға салғаннан кейін тарих ғылымдарының
докторы Е. Бекмаханов Ғылым академиясынан шығарылды, сөйтіп ол 1951-1952
жж. Жамбыл облысының Шу ауданында бір орта мектепте жұмыс істеді, ал 1952
ж. 4 желтоқсанда Қазақ ССР Жоғарғы сотының сот алқасы оны 25 жылға соттады.
Тек И. В. Сталин өлгеннен кейін ғана Е. Бекмахановты айыптау жөніндегі іс
қайта қаралып, қылмыс құрамы жоқ болғандықтан доғарылды. 1954 ж. көктемде
ол Қазақстанға қайтып оралды.
40 — жылдары және 50-жылдардың басында Бекмахановтың ісі жалғыз
болмады. Республиканың көрнекті қоғамтану ғалымдары А. Жұбанов, X.
Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Е. Смаилов, талантты жазушы Ю. О. Домбровский осы
сияқты нақақтан таңылған саяси айыптармен жазаланды. Ә. Әбішев, К.
Аманжолов, Қ. Бекхожин, С. Бегалин және басқа белгілі ғалымдар мен
жазушылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық қателіктер жіберді деп дәлелсіз
айыпталды. Қудалауга ұшыраған Қазақ ССР Ғылым академиясының Президенті Қ.
Сәтбаев пен аса көрнекті жазушы әрі ғалым М. Әуезов Қазақстаннан Мәскеуге
кетіп қалуға мәжбүр болды. Космополиттер деп айыпталған бірсыпыра ғалым
биологтар да республиканың ғылыми мекемелері мен жоғары оқу орындарының
кафедраларынан қуылды.
Соғыстан кейінгі жылдары пісіп-жетіліп келе жатқан қоғамда өзгеріс
қажет деген түсінікті әкімшілік жүйе идеологиялық және қудалау сипатындағы
бірсыпыра шаралардың көмегімен шебер тұншықтырып тастады. Бірақ 40-
жылдардың ортасындағы және 50-жылдардың басындағы рухани көңіл-күй
тұншықтырылғанмен жойылмаған еді.
Мәдениет майданында
Халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарында республика жазушылары
шығармаларының басым көпшілігі Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналды. Ғ.
Мүсіреповтың "Қазақ солдаты", Ә. Нұрпейісовтың "Курляндиясы" сияқты соғыс
тақырыбына жазылған еңбектерде қазақстандық жауынгерлердің жоғарғы
адамгершілік қасиеті, жеңіс жолындағы күресте көрсеткен ерлігі баяндалды.
Еңбек тақырыбына жазылған С. Мұқановтың "Сырдария", Ғ. Мұстафиннің
"Миллионер", Р. Слановтың "Кең өріс" сияқты туындыларында колхозшы
шаруалардың өмірі көрсетілді.
Осы жылдарда М. Әуезовтің "Абай жолы", С. Мұқановтың "Шоқан Уәлиханов"
сияқты көптеген тарихи шығармалар жарық көрді. "Абай" қойылымы үшін Қазақ
Академиялық драма театрының ұжымы КСРО мемлекеттік сыйлығын алды.
Музыка мәдениеті өрлеу жолына шықты. М. Төлебаевтің "Біржан-Сара", А.
Жұбанов пен Л. Хамидидің "Абай", Е. Брусиловскийдің "Дудар-ай", Қ.
Қожамияровтың ұйғыр тіліндегі "Назугум" опералары сол жылдарда дүниеге
келді. "Біржан-Сара" операсына КСРО мемлекеттік сыйлығы берілді.
1946 жылы республикада Ғылым академиясы құрылып, оның президенттігіне
көрнекті ғалым, академик Қ. И. Сәтбаев сайланды. Осы жылдарда Ақтөбе,
Гурьев, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шымкент екi жылдық мұғалімдер
институттары жоғары бiлiм беретiн педагогикалық институттар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.