Қазақ жеріндегі орыстардың әскери бекіністері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
Қазақ жеріндегі орыстардың әскери бекіністері 4
Шептік бекіністер салу. 6
Жер мәселесінің шиеленісуі және қайшылықтардың күшеюі. 8
Қорытынды 15
Қолданылған әдебиеттер 17

Кіріспе

Қазақ халқының тарихындағы жете зерттелмеген тарихи кезеңдердің
бірі –ХҮІІІ ғасырдың басы – халқымыздың азаматтық тарихындағы қыры мен
сыры көп аса бір ауыр кезең. Қазақтардың тарихи өміріндегі аса бір
маңызды тұс, - егер Левшиннің және Орта Азия тарихын зерттеуге көп еңбек
сіңірген ұстазымыз В. В. Бартольдтің жол жөнекей айтқандарын есепке
алмасақ – мүлдем зерттелмеген деуге болады - деп жазады тарихшы М.
Тынышбайұлы Ақтабан шұбырынды мақаласында осы кезең туралы. Бұл кезде
тұтас бір халықтың тағдыры таразыға салынып, талқыға түскен еді. Ол тау
халықтарының тарланбозы Имам Шәміл айтқандай Үлкен халықтарға үлкен
ынсап керек екен. Кіші халықтарға үлкен қанжар керек екен дегендей заман
болатын. Ежелден көрші жатқан қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығыстың
ішкі басты себебі екі көрші мемлекет Ресей мен Қытайдың, қазақ пен
жоңғардың ешқайсысын да күшейткісі келмегендіктен ылғи екеуін бір-біріне
айдап салу керек еді. Осындай сын сағаттарда жеке адамдардың рөлі артып,
дала демократиясының негізгі иелері – хандар, сұлтандар, батырлар атқа
мінуге мәжбүр болады. Сөйтіп Шыңғыс тұқымының ұрпақтары тақ үстінде емес,
ат үстінде ұрыс алаңдарында сынға түседі.
Патша өкіметі Қазақ жері арқылы Орта Азия территориясына ілгерілей
жылжуды Қытай, Үнді, Парсы елдерімен және бұрыннан Ресей империясының
геостратегиялық аймағына кіретін басқа да Азия мемлекеттерімен сауда-
қатынас жолдарына саяси-әкімшілік тұрғыдан бақылауды күшейтуге ұмтылған.
Патша өкіметі өзінің Орталық Азиядағы саяси ықпалын кеңейту жоспарын іске
асыра отырып жалпыевропалық істерге әсер етудің басты құралы – оңтүстік-
шығыс аймақтағы империяның қуаттылығын барынша нығайтуды көздейді.

Қазақ жеріндегі орыстардың әскери бекіністері

Кіші жүздің және Орта жүздің бір бөлігінің Россия қоластына
қабылдануынан кейінгі алғашқы он жылдықтарда патша үкіметі Қазақ даласында
экономикалық және саяси сипаттағы көптеген шараларды жүзеге асыруға
кірісті.
1734 жылы Орынбор экспедициясы өзінің қызметін бастады, оны Үкіметтік
сенаттың обер-секретары И.К. Кириллов басқарды. Экспедиция міндетіне елдің
шығыс аудандарын — Қазақстанды, Башқұртстанды және Қарақалпақстанды
шаруашылық тұрғысынан игеру, олардың бай табиғи ресурстарын пайдалануға
әзірлену кірді. Қазақ-башқұрт шекаралық ауданында қамалдар тұрғызу және Ор
өзенінің Жайыққа құйылысы тұсынан Орынбор қамалын салу басталды.
Орынборды салу идеясын Әбілқайыр ханға А.И. Тевкелев айтты. И.К.
Кириллов бұл ұсынысты қолдады. Ол қамалдың орнын, жұмысшылар мен еңбек
құралдарының қажетті мөлшерін анықтады. Екатеринбург заводтарында... 20
мыңдай қызметкерге күрек, қайла, қоларба және басқаларын күні бұрын
дайындауды талап етті. Құрылыс жұмыстарына А.И. Тевкелев басшылық жасауы
тиіс болды.
Стратегиялық маңызымен қоса Орынбор ішкі коммерцияның өрістеуіне
көмектеседі деп ұйғарылды, өйткені көпес керуендері орыс товарларын сатып
алу үшін Түркістан мен Ходженттен Бұхараға емес, Россияның төріне, Ор мен
Жайық ауданына баратын болады делінді. Бұл жерде орыс және шетел
көпестеріне жеңілдіктер берілген жағдайда сауда жанданады деп болжанды.
И.К. Кириллов пайдалы қазындыларды өндіруге ерекше назар аударды. Ол
Сыртқы істер коллегиясына берген Ұсынысында Қазақстанда күміс қоспалы
қорғасын кен орындарының бар екенін хабарлады; Қазақстанда молынан бар
күкірт пен селитра Россияның оқ-дәрі қажеттерін қанағаттандыра алатыны
жөніндегі ойын негіздеді. И.К. Кирилловтың 1734 жылдық 1 майындағы
ұсынысы патша үкіметінің Қазақстан мен басқа да шығыс мемлекеттеріне
қатысты саясатының жуықтағы он жылдықтарға арналған программасы болды.
И.К. Кирилловтың ұсыныстарын мұқият зерттей отырып, Сыртқы істер
коллегиясы 1734 жылғы 18 майда осы ұсыныстардың негізінде башқұрттармен,
қазақтармен, Жоңғариямен және Хиуамен қарым-қатынастар туралы нұсқауын
бекітті. Нұсқау, атап айтқанда, қазақ және Орта Азия хандықтарына тек
бұлардағы ғана емес, сондай-ақ олармен іргелес жатқан елдердегі жағдай
туралы үнемі әрі жан-жақты хабарлар алу үшін орыс әкімшілігінің тұрақты
өкілдерін жіберіп отыруды көздеді. Жоңғария жөнінде онымен қарулы
жанжалдарға бармау, сонымен бірге оның Сібір жерлеріне шабуылына жол
бермеу біздің қоластымыздағы Сібір халықтарын олардың (жоңғарлардың) шағын
топтар болып келіп алып кететін салықтары атаулыдан... қорғау бұйырылды.
Хиуа туралы болса, оған қарсы күресінде Әбілқайырға барынша көмектесу,
бірақ әскер беріп емес, оқ-дәрі және мылтық беріп, сондай-ақ қажет болған
жерде, башқұрттар мен татарлардан барғысы келетіндер шықса, тек сондай
адамдарды ғана беріп көмектесу керек болды. Егер Әбілқайыр орыс әскерлерін
талап еткен жағдайда, оған әскерлер тек Ор өзенінің Оралға құятын жерінде
қала және Арал теңізінде айлақ салынғаннан кейін беріледі деп жауап берілуі
керек делінді.
1734 жылғы 10 июньде Анна Иоанновна Әбілқайырға Ор өзенінің жағасында
Әбілқайыр хан мен старшиндарды және бүкіл әскерді, сондай-ақ біздің
қоластымызға келген қырғыз-қайсақ және қарақалпақ ордаларының хандары мен
старшиндарын, бүкіл әскерді де, елшіліктерді де біздің және сіздердің
дұшпандарыңыздан қорғау үшін қала салуға келісім жөнінде грамота жіберді.
Сол күні қала салынатын жерге И.К. Кириллов пен А.И. Тевкелев жіберілді.
Олармен бірге Әбілқайырдың баласы Ералы сұлтан да болды.
1735 жылғы декабрьдің аяғында Орта жүздің Россия қоластына
қабылданғанын жаңадан сайланған Күшік хан мен Барақ сұлтан қуаттады. Олар
Орта жүзге Россия елшілігін жіберуді өтініп, елшіліктің ұзақ уақыт болуын
өздерінің позицияларын нығайтуға пайдаланғысы келді.

Шептік бекіністер салу
XVIII ғасырдың 40-жылдарының басында қазақ-орыс қарым-қатынастары
одан әрі жақсара түсті. Бұған кедергі келтіру үшін жоңғар билеушісі әскери
сипатта бірқатар шаралар қолданды. Жоңғариядан келген орыс елшілерінің
хабары бойынша XVIII ғасырдың 40-шы жылдарының орта шенінде қонтайшы Галдан-
Церен қазақ қоныстарымен және орыс қамалдарымен іргелес жерлерде 20 мыңнан
астам әскер шоғырландырды.
Осыны ескере отырып, XVIII ғасырдың орта шенінде патша үкіметі бүкіл
елде, оның ішінде Поволжье, Приуралье, Сібір мен Қазақстан өңірінде әскери
бекіністердің ескі шептерінің жарақталуын жақсартуға және жаңа шептер
салуға кірісті. Қазақстанмен шекаралас аудандарда шептердің негізі Жайық
өзені бойындағы казак қамалдары, форпостылар мен редуттар болды. Осы кезде
оң жағалауда Жайық казактарының күшімен 14 қамал: Переволоцк, Чернореченск,
Татищев, Нижнеозерная, Рассыпная, Елек қалашығы, Жайық қалашығы, Сахарная,
Калмыкова, Қош Жайық, Кулагина, Тополев, Бақсай, Гурьев қалашығы қамалдары
салынды. Жайық шебі біртіндеп әскери бекіністер тізбегі арқылы Орынбормен
және Орскімен қосылды. 1748 жылдан бастап үкімет указбен казактарға
хуторлар салуға рұқсат берді. Жайық қалашығы мен Елек қалашығы аралығында,
Жайыққа құятын шағын өзендер бойында, Орынбор түбінде көптеген хуторлар
пайда болды. 1769 жылдың қарсаңында Жайық шебі бойында гарнизон әскерлері
бар, семьяларымен қоса казактар мен қоныс аударған шаруалар бар 15 000-ға
жуық адам тұрды.
Жоғарғы Жайық қамалы салынған 1734 жылы Жоғарғы Жайық шебінің негізі
қаланды. Шеп Жайық өзені бойындағы Жайық қалашығынан Жоғарғы Жайық қамалына
дейінгі бекіністерден тұрды. XVIII ғасырдың 30—40-шы жылдарында Жоғарғы
Жайық қамалынан Звериноголовск қамалына дейін 770 шақырымға созылған
(Қарағай, Қаракөл, Крутоярск, Усть-Уйск қамалдары) үй шебін құру аяқталды.
1752 жылы 9 қамал мен 53 редуттан тұратын әскери бекіністердің
Новоишим шебін салу аяқталды, бұл шеп 540 шақырымға созылған Уйск шебін
Ертіс шебімен (Звериноголовск, Покровск, Николаевск, Лебяжье, Полуденная,
Петропавл, Пресновск, Кабанья, Преснегорьков қамалдары) жалғастырды.
Новоишим шебінде 2518 башқұрт, екі драгун полкі, 800 казак, тұрақты
әскерлердің 1 эскадроны болды. Осы кезде Красногорск дистанциясы
(Красногорск, Верхнеозерная, Ильинск, Губерлинск қамалдары) мен Орск шебі
(Орск, Таналық, Ортамыз қамалдары) құрылды.
XVIII ғасырдың 50-ші жылдарында ұзындығы 930 шақырым Ертіс шебін
(Омбы, Железинск, Петропавл, Семей, Өскемен, Ямышев қамалдары) салу
аяқталды.
Қазақ даласын әскери бекіністер шебімен біртіндеп қамту үкіметтің
отарлауына кең мүмкіндіктер ашты. Әскери бекіністер шебінің бойында орыс,
қалмақ, башқұрт халқы тез көбейді. Қамалдар салу едәуір адам ресурстарын
талап етті, оларды азық-түлікпен қамтамасыз ету қажет болды. Әскери
бекіністер ауданында астық өндіруді молайту үшін орыс казачествосына үлес
жерлер берілді, казак станицалары мен шаруа слободалары пайда болды.

Жер мәселесінің шиеленісуі және қайшылықтардың күшеюі

Қамалдар салу мен отарлау дәстүрлі көші-қон территорияларының бір
бөлегін тартып алуға, олардың көлемін қысқартуға әкеліп соқтырды. XVIII
ғасырдың екінші жартысында ең жақсы қыстауларды біртіндеп феодал шонжарлар
— хандар, сұлтандар, ру басы старшындар иемденіп алды. Патша үкіметі жер
мәселесінде отаршылдық шараларды біртіндеп жүзеге асырды. 1734 жылы И.
Кирилловқа берілген Нұсқауда қазақтардың Жайықтың оң жағалауына өтуіне
тыйым салу туралы мәселе тұңғыш рет қойылды. Онда, атап айтқанда, былай
делінді: ...Россия жағынан Орал өзені шекара болып белгіленсін,
қырғыздардан өз еркімен ешкімнің де оң жағалауға өтпеуіне бақылау
қойылсын.
1742 жылғы 19 октябрьде Жайық маңында, Жайық қалашығы мен салынып
жатқан қамалдар маңында қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салатын указ
шығарылды. Россия әкімшілігі жоңғар шабуылынан қорғау мүмкіндігін ескере
отырып, Елек, Берді, Жайық жағалауын көші-қон үшін ең қолайлы жер деп
санады. Бұл указ қазақтардың өздеріне Жайық қалашығы түбінде көшіп-
қонуларына рұқсат беруін сұрап генерал-лейтенант Соймоновқа жасаған
өтінішіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.