Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған көтеріліс. Кіші жүз қазақтарының Сырым Датов басшылығымен жасаған көтерілісі (1783 - 1797 жж)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

1. Қазақстанның Ресейге қосылуы кезіндегі азаттық қозғалыстарының негізгі
кезеңдері, қорытындылары және проблемалары 2
2. Кіші жүз қазақстарының Сырым Датов басшылығымен жасаған көтерілісі (1783-
1797 жж.) 4
3. Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған көтеріліс 10
4. 1837-1847 жж. Кенесары ханның басшылығымен болған көтеріліс 16
5. Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхамедов басқарған көтерілісі 23
Пайдаланған әдебиеттер: 26

1. Қазақстанның Ресейге қосылуы кезіндегі азаттық қозғалыстарының
негізгі кезеңдері, қорытындылары және проблемалары

Қазақстанның Ресейге қосылуы кезіндегі Қазақстан шаруалары
қозғалыстарын зерттеушілер Ресей империясы халықтарының ұлттық-азаттық
күресі тарихындағы тарамның бірі деп қарайды. Алайда Ресейдің отарлау
саясатына қарсы халқы күресінің сипаты, ерекшіліктері жөнінде ғалымдар
арасында әлі күнге дейін бірыңғай пікір жоқ.
Зерттеліп отырған кезеңдегі халық-азаттық қозғалысының аса маңызды
мәселелері бойынша көзқарастардың қайшылығы ең алдымен соның қарсаңындағы
өткен уақытындағы және көтерілістерді басып-жаншығаннан кейінгі әлеуметтік-
экономикалық қатынастардың жеткілікті зерттелмеуінен болып жүр. Қазіргі
Қазақстан тарихында кейде бір-біріне тікелей қарама-қарсы пікірлердің
сақталғандығын бірсыпыра дәрежеде байыпты құжаттық жинақтар мен
материалдардың жоқтығымен түсіндірген жөн. Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих
және этнология институтының ынтасымен Абылай ханның 280 жылдығына, кенесары
Қасымов ханның туғанына 190 жыл толуы және оның басшылығымен болған
көтерілістің 150 жылдығына арналған конференциялар өткізілді. Ғалымдардың
осы проблеманы зерттеудегі күш-жігерін біріктерген “Отаршылдық жағдайындағы
(Қазақстан, Орта Азия және Солтүстік Кавказ) ұлттық қозғалыстар” тақырыбына
ұйымдастырылған аймақтық конференция творчестволық байланыстардың кеңеюіне,
өзара пікіп алмасуға, жаңа концептуалдық шептерді (көзқарас жүйесін)
белгілеуге, әр түрлі аймақтардығы азаттық қозғалыстарының ерекшеліктерін
ашып, осы аспектіде орныққан жағдайды талғап қорытуға көп мүмкіндік
туғызды.
Халық бұқарасының алғашқы әрі ең маңызды қимылдарының бірі Сырым
Датовтың қолбасшылығындағы қозғалыс болды. Кіші жүз қазақтарының
көтерілуіне патша өкіметінің қазақтарды “ішкі жаққа”, Жайық сыртына
өткізбей, оған тиым салуы, қазақ ақсүйектерінің бір бөлгінің құқықтарына
қысым жасауы, ханның шексіз билігі және оның жақын төнірегіндегілердің
қиянатшылдығы негізгі себептер болған еді. Ресейдегі шаруалар көтерілісінің
көптеген қолбасшылары сияқты Сырым батырға да аңғырттық-монархиялық қиялдар
тән тұғын. “Жақсы ханға” сенушілік Сырым Датовты да құтылдырмады. Билер
жөнінде ол негізінен басқа саясатты – оларды өз жағына тарту саясатын
ұстанды, хан билігін қалпына келтіруге келісім беріп, көнімпаздыққа барды.
Қозғаластың отаршылдыққа және ханға қарсы сипаты соңғы кезеңіне дейін
сақталғанымен, көтеріліс басшысының мұндай тактикасы оның дамуына
айтарлықтай кедергі жасады.
Көтерілісті зерттеуде бірқатар талас туғызатын проблемалар, шешілмеген
қарама-қайшылықты сәттер қалып қойып отыр. Ру басыларының көтерілістегі
рөлі туралы мәселе даулы күйінде қалуда, Сырым Датовтың Кіші жүздегі
ықпалды билермен қарым-қатынастық сипаты, қозғалыстың тоқтауы және батырдың
өз жақтастарымен 1802 ж. Хиуа хандығына өтіп кету себептері нақтыланбаған:
осы уақытқа дейін оның апат болу жағдайлары анықталмаған.
Кең өлкені Ресеіге қосудың аяқталаршағында бұрқ еткен 1836-1838 жж.
Исатай Тайманов батыр басқарған шаруалар көтерілісіндегі бұқаралық
қимылдардың отаршылдыққа және феодалдыққа қарсы бағыты анағұрлым анық
байқалған еді.
1836-1838 жж. Көтеріліс бұрынғы қозғалысқа қарағанда біраз басқа
жағдайда өрбіді: бұл кезде Қазақстан жерінің негізгі бөлгін қосып алу
аяқталған болатын, патша өкіметінің саясаты барған сайын ашық сипат ала
түскен-ді. 1822 ж. “Сібір қырғыздары туралы” және 1824 ж. “Орынбор
қырғыздары туралы” Уставтар, Кіші жүзде аралық басқару жүйесін енгізу патша
әкімшілігінің қазақ жерлерін басып алуын жеңілдетуіне қызмет етті. Қазақ
руларын құнарсыз жерлерге ығыстыру, царизмнің екіжүзділік саясаты міне,
осының бәрі көтеріліске ең алдымен отаршылдыққа қарсыластық сипат берді.
Жазалаушылар мен Жәңгір хан төңірегіндегілердің бірлескен отрядтарының күш
басымдығына қарамастан көтерілістің негізгі қозғаушы күшін соңғы сәттерге
дейін Исатайға адалдығын танытқан қатардағы көшпелілер құрады. Ал бұл
аралықта Исатай Таймановтың жасағына бастапқы кезде қосылған билер мен
ағамандар ханнан жеңілдіктер алуға талпынып, онымен қозғалыс жетекшісінің
сыртынан келісөздер жүргізу арқылы сатқындық жасауға барды. Билер мен
ағамандар тобының келісімпаздық позициясы едәуір дәрежеде көтерілістің
жеңіліске ұшырауын тездетті.
1836-38 жж. қозғалыс тарихында терең зерттеуді қажет ететін даулы
сәттер аз емес. Исатай мен оның серіктерінің көзқарастары, жеке бастарының
қасиеттері зерттелмеген, көтеріліске шыққандардың санын анықтауда әр
түрлілік бар. Іс жүзінде зертету объектісіне тек Исатай мен Махамбет
Өтемісовтың ғана іс-әрекеттері алынған. Исатайға қолдау көрсеткен, оның туы
астында Ақбұлақ шайқасына дейін (12.VІІ.1838ж.) табандылықпен күрескен
даңқты батырлар, олардың Жәңгір ханмен, оның төңірегіндегілермен қарым-
қатынасы - өзінің зерттеушілерін әлі де күтеді.
Көтерілістің соңғы кезеңіндегі ерекшеліктерін ашуға көмектесетін
бірқатар мәселелер жекелеген жасақтары 1838 ж. шілде-тамыз айларында Кіші
жүздің батыс аудандарында әрекет жасаған Кенесары Касымов ханның
көтерілісімен өзара байланыста зерттелуі мүмкін: бұл стихиялы аттаныстың
бағдарламасын талдап тексеруді екі туыстас ғылым-тарих пен әдебиеттің
түйіскен жерінде, Махамбет Өтемісовтың поэтикалық мұрасын мұқият зерттеу
негізінде баяндаған жөн болар еді.
Ұлт-азаттық қозғалысының тарихында XІX ғ-дағы ең ірі – 1837-1847 жж.
көтеріліс ерекше орын алады. Өзінің құлаш сілтемі, Ресей саясатына әсер
етуі, халықты қамтуы, ұзаққа созылуы және табандылығы жөнінен ол қазақ
халқының бұрынғы және өзінен кейінгі қимылдарынан едәуір ерекшеленеді.
Отарлық басып алушылыққа, Орта жүзде әскери желілер салуға және өлкелер
ұйымдастырылуына қарсы наразылық білдіру тұрғысында Кенесары Қасымов ханның
қолбасшылық етуімен басталған бұл көтеріліс Кавказ таулықтарының
қозғалысымен бірге 10 жыл уақыт бойы қуатты империяның күш-құралдарын өзіне
аударды, Орта және Ұлы жүздердің бірсыпыра жерлерін соғыспен бағындыру
мерзімдерін кейінге шегерді, сөйтіп ол қырғыздар жеріндегі жеңіліспен
аяқталды.
Бұл көтеріліс царизмнің отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының ең
қуатты қозғалысы болды. Көтерілістің шыққан кезі патшалық Ресейдің отарлық
иеліктерін кеңейте түсіп, қысым жасауының әкімшілік және әскери
шараларынақарамастан өзінің оңашалануын сақтап тұрған аудандардың
тәуелсіздігін жоюға бұратола кіріскен уақытымен тұспа-тұс келді.
1837-1847 жж. көтеріліс өзінің сипаты, қозғаушы күштері, негізгі
мақсаты жөнінен отаршылдыққа қарсы бұқаралық көтеріліс болды. Ол орыс
халқына қарсы емес, ол отаршылдық тәртіптердің орнығуына және даланың
байырғы тұрғындарының ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен ығыстырылуыны
қарсы бағытталды. Оның мәнін ғылыми-сын тұрғысынан түсінуді талап ететін
қарама-қайшылықтары, анықталмаған жағдайлары аз емес.
Өлкенің Ресейге қосылуы кезеңіндегі қазақ халқының ұлт-азаттық
күресінен жалпы заңдалықтар мен бірқатар аз зерттелген жәйттерді баса
айтуға болады.
Ұлт-азаттық қозғалысындағы феодалдық топтардың рөлі мен орны жөніндегі
мәселе елеулі түзетулерді, дәлдеп анықтауды қажет етеді. Орыстардың
шаруалар көтерілісінен оған өздерінің пайдакүнемдік мақсаттарын көздеген
боярлардың, дворяндардың қатысқан фактілері белгілі. Осындай құбылыс
қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының барлық кезеңдерінде соның ішінде Сырым
Датовтың көтерілісінде де үлкен дәрежеде көрінді.
Жеткілікті зерттелмеген проблемалардың қатарына қазақ шаруалары
күресінің тактикасы мен әскери ұйымдасуы жатады. Көтерілісшілердің сан
жағынан артықшылығы, батылдығы кейде олардың жазалаушылармен белдесіп
күресуі үшін жеткіліксіз болып көрінеді; бұл қимылдардың стихиялығы, бір
жердің шеңберінен аспауы (1837-1847 жж. көтерілістен басқасының) нақты
саяси бағдарламаның болмағандығы олардың жеңіліске ұшырайтынын алдын-ала
айқындап, көптеген күрделі құбылыстарға киліктірді. Ислам идеяларын
иеленуші ретінде билер өлкедегі азаттық күресінің барлық кезеңдеріне
қатысты, алайда діни себептер көтерілісшілерге айтарлықтай ықпал алмады.
Қазақстандағы көтерілісшілердің бір ерекшелік сипаты, міне осында жатыр.

2. Кіші жүз қазақстарының Сырым Датов басшылығымен жасаған көтерілісі
(1783-1797 жж.)

Е.И.Пугачевтің басшылығымен болған, қазақтар оған белсенді қатысқан
1773-1775 жж. Шаруалар соғысы басып-жаншылғаннан кейін жеті жылдан соң 1783
ж. Кіші жүзде шаруалардың көтерілісі тағы бұрқ ете қалды. Көтерілісшілерге
ру ағаманы Сырым Датов басшылық жасады.
Бұл қозғалыстың феодалдық пен отаршылдыққа қарсы сипаты болды, ол 1773-
1775 жж. шаруалар соғысының жалғасы еді. Осы көтерілістен кейін қазақтарға
жер мен су проблемаларын ішінара болса да шешіп алудың сәті түсті. 1775 ж.
7 қарашадағы жарлығымен, Сыртқы істер коллегиясы қазақтарғы қысқы уақыттары
Жайық пен Еділ өзендері аралығындағы, Каспий теңізі жағалауындағы, Ертіс,
Жайық өзендерінің оң жағалауындағы, Ембі, Сағыз өзендері ауданындағы
жайылымдарды пайдалануға рүқсат етті. Бірақ, патша үкіметінің бұл
көнімпаздығы амалсыздықтан туған еді, сондықтан аймақтағы позициясын
нығайтуына қарай ол осы жеңілдіктерін жоюға немесе шектеуге талпынды.
Қазақтардың жер мен суға деген құқығының кеңейтілуіне Орал казактарының
әскері белсенді қарсы шықты. 1782 ж. 27 желтоқсанда үкіметтің жоғарыда
көрсетілген аудандарға қыста мал айдауға қазақтардың ол жерлерді тек жалға
алған жағдайында ғана рұқсат етілетіндігі туралы жарлығы шықты. Орал
казактары бұл жарлықты өз мүдделеріне пайдаланып, қазақ жерлерінің
қазақтарға жалға берілуіне тиым салды. Бекіністің Орал желсінде корондық
күзет күшейтілді, оның үстіне жалға алатын жері үшін қазақтар ақысын
төлеумен бірге, аманаттарын қалдыруға тиісті еді.
Пугачевтің шаруалар соғысына қазақтардың қатысуына Кіші және Орта
жүздердегі тәуелділік қатынастардың одан әрі ыдырауы маңызды себеп болды.
Айталық, Кіші жүзде Нұралы хан мен сұлтандар көтерілісшілерден бірте-бірте
іргелерін аулақ салып, патша үкіметін қолдау позициясына көшті. Қазақ
ақсүйектері арасында көтеріліске сенбеушілік пен өшпенділік арта түсті,
мұның өзі феодалдық бытыраңқылықты күшейтті. Қазақ аристократиясы мен ру
ақсүйектерінің Пугачев көтерілісіне әр түрлі көзқарасы XVІІІ ғ. 80-
жылдарында аристократия мен ру ағамандары одағының ажырауына және XVІІІ ғ.
70-90-жылдарының аяғынды хандық биліктің күйзелуіне әкеп соқты.
Нұралыханның кіші жүздегі ықпалы бірте-бірте төмендей бастады, мұның өзі
оның саяси оқшаулануына, халық бұқарасының қайтадан көтеріліп, Кіші жүзде
хан билігін жоюға алғашқы әрекеттер жасалуына алып келді.
1783 ж. көктемінде қазақтардың Орал бекінісі желісіне шапқыншылығы
басталды. Ағамандар Тасболат пен Ерболат бастаған қазақ жасағы Гирьяль
бекінісіне шабуыл жасап, солдаттарды тұтқынға алды, малдарын айдап кетті.
Орынбордан солтүстік-шығысқа қарайғы жерде тама руының ағамандары Қадыр мен
Садыр басқарған жасақтар әрекет жасады. Олар Красногор бекінісі мен Татыр
қыстағына шабуыл жасауға дайындалып жүрді.
Орынбор коменданты Ладыменский далаға орынборлық казактардың құралған
жазалау отрядтары мен жүзбасы С. Харитонов басқарған башқұрттардың 1500
адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары Харитоновтың отрядына табанды
қарсылық көрсетті, бірақ қазақтардың тастан қалап тұрғызған бекінісі сол
отрядтың баса көктеп шабуылдауымен алыгды. Тұтқынға түскен 56 адам қазына
жұмыстарын атқаруға жіберілді.
Қазақстардың бекіністері мен сауда керуендеріне шабуылдары жаз
айларында жиілей түсті, мұның өзі ортаазиялық хандықтармен сауданың
нашарлап кетуіне әкеп соқты. Қарғай бекінісі шабуыл жасалды, Орынбор мен
Илецк қорғанысы аралығындағы қозғалыс бақылауға алынды. Әсіресе, Орск
бекінісі мен Нижнеуральск дистанциясы аудандарындағы әрекеттер белсенді
жүргізілді. Серкеш руынан шыққан қазақтарды ағаман Дулат басқарды. Бірақ
бұлар әзірше біріктіретін орталығы жоқ жекелеген әрекеттер еді. Сол кезде
халық қозғалысының басына Байбақты руының ағаманы Сырым Датов келді. Орыс
жазба материалдарында Сырым Датов туралы алғашқы деректер Е.И. Пугачев
қозғалысының тұсында келтірілді. С.Датов 1774 ж. Е.И. Пугачевтің әскерінде
қазақ жасағын басқарған деген Орал казагі Ф. Курицынның хабары бар. А.В.
Суворовтың граф П.И. Панинге 1775 ж. 22 маусымда жеткізген хабарламасы
сақталған. Онда ол С.Датов туралы Е.И. Пугачев көтерілісінің белсенді бір
қатысушысы болған деп хабарлайды. Бірақ 1776 ж. күзінен бастап С.датов бұл
қозғалыстан кетіп, патша әкімшілігі жағына өткен. Тек 1783 ж. ғана ол
қайтадан көтерілісшілерге қосылып, орал қазақтары әскеріне қарсы күреседі.
1782 ж. желтоқсанында С.Датовты оралдық казактар Тополихинск форпосты
маңында тұтқынға алған болатын, 1784 ж. көктемінде оны қарындасына үйленген
Нұралы хан тұтқыннын сатып алып босатады. Оны сатып алу сомасы 70 жылқыдан
және ақшалай 350 сомнан тұрды. 1784 ж. мамыр айынан С.Датов оралдық
казактармен кескілескен ұрыстар жүргізді. Қазақ жасақтары Нижнеуральск
желісі ауданында, Орск бекінісі маңында әрекет жасады. Қараша айында
С.Датовтың жасағында 1000 қазақ болды. Бұл кезде С.Датов Нұралы ханнан
іргесін аулақ салды.
Дәл сол кездері жазалаушы экспедицияның даладағы әрекеттері күшейе
түсті. Елек өзенінің бас жағына 237 орынборлық казактар мен 2432 башқұрттан
тұратын отрядты басқаруға генерал-майор Смирнов жіберілді.
1785 ж. қазақтардың патша отрядтарымен кескілескен шайқастары
нижнеуральск желісі ауданында одан әрі жалғасты С.Датов – 2700, старшин
Барақ - 2000 және Тіленші – 1500 қазақтан тұратын жасақтарды басқарды.
Оларға қарсы қазақтардың Орал әскерлері старшындары Колпаков пен Пономарев
және премьер-майор назаров командалық еткен үш отряды жасақталды. Бұлардың
соңғысы Сахарный бекінісі мен Антонов қамалына шабуылдаған С.Датовтың
жасағына қарсы шайқасты.
1785 ж. бастап ру ағамандарының Нұралы ханмен және оның
төңірегіндегілермен күресі күшейе түсті. Ағамандар патша үкіметінен Нұралы
ханды биліктен тайдыруды және Кіші жүзді басқару ісін жаңа негізді құруды
талап етті. Жүзді үш бөлікке немесе ордаға – Байұлындық, Жетірулық және
Қаракесектік етіп бөлу ұсынылды. Олардың әр қайсысында ағамандар мен халық
жиналысы сайлаулары өткізілді: Қаракесек бөлігінде ағаман болып Сегізбай
би, Байұлында – Тормамбет би, Жетіруда – Тіленші батыр сайланды. Сырым
Датов барлық үш орданың кеңесшісі болып сайланды, оған көмекшілікке
ағамандар Көккөз би мен Қаратау би берілді. Ағамандар салтанатты жағдайда
патша үкіметіне адалдығына ант қабылдады. Осымен Қазақстандағы отаршылыққа
және феодалдыққа қарсы қозғалыстың бірінші кезеңі аяқталды.
Патша үкіметі ағамандар жиналысына шекаралық сот ұйымдастыруға келісім
беруді ұсынды. Мұның өзі дәстүрлі қазақ мемлекеттілігін жою жолындағы қадам
болған еді. Ағамандар Шеқаралық сот жөніндегі мәселеге абайлап қарады, оны
шешуді болашаққа қалдырды. Ағамандардың біл бөлігі хан билігін сақтауды,
жаңа хан сайлауды қалады. Ағамандар патша үкіметінің алдына қысқы
жайылымдарды кеңейту жөнінде мәселе қойды.
1786 ж. көктемінде Нұралы хан Кіші жүзден қуылды, сөйтіп, оны
Калмыковск бекінісіне жасырған патша өкіметі өз қорғаушылығына алды.
Патша үкіметінің алдында Кіші жүзде мемлекеттік билікті ұйымдастырудың
жаңа формалары туралы мәселе тұрды. Екатерина ІІ Орынбор губернаторы
Игельстром талдап жасаған реформаны мақұлдады Нұралы хан Уфаға О.А.
Игельстром әлімұлы, байұлы, жетіру ұрпақтарына Орынбордағы шекаралық сотқа
бағынатын соттар (сот кесімін орындаушылар) құруды ұсынды. Сот кесімін
орындаушыларды жалақы алатын төраға мен ру ағамандарынан екі заседатель
басқаруға тиісті болды. Жүзде екі немесе үш қала, мешіттер және
ақсүйектердің балалары үшін мектептер салу ұсынылды. Бұл шаралар
Қазақстанның Ресейден саяси оқшауланушылығын жоюға тиісті еді.
Игельстромның жобасы ханды жүзден қуып шығуды ескерді, бірақ император әйел
жанында кеңес құрылатын жаңа ханды сайлау жөніндегі ұсынысты үзілді-кесілді
қабыл алмады.
Даладағы ықпалдарынан айырылғылары келмеген хан мен сұлтандардың ру
ағамандарымен дау-жанжалдары үдей түсті. Қыркүйек айының басында олар Сырым
Датовты тұтқынғы түсіріп, бұғаулап тастады, сөйтіп жүзге Уфадан Нұралы хан
оралмайынша оны өздерінде ұстап тұруға шешім қабылады. Қазақ қауымдарында
зор бедел ықпалы бар Сырым батырдың тұтқындалуы туралы хабар Орынбор
әкемшілігінде аландаушылық туғызды. Игельстром реформаны жүзеге асыруда
С.Датовқа сенді, сондықтан оны босату үшін батыл күш-жігер жұмсады. 1786 ж.
күзінде С.Датов тұтқыннан босатылды. Алайда, осы кезде ру ағамандарының
Кіші жүзде хан билігінің сақталуын жақтайтын бөлігі күшейіп кетті. Олар
Қайыпты хан жариялады. 1786 ж. қыркүйекте ағамандардың съезі болды. Онда
тек шекаралық соттың құрылуына ғана келісім берілді, оның құрамына ықпалды
рулардың өкілдері есептелмейтін қазақтың алты ру ағамандары сайланады.
Патша өкіметінің өкілдері шешуші күш құрды. Шекарлық соттың төрағасы
премьер-майор С.Петрушевич, мүшелері секунд-майор И.Капустин, Сеитов
Посадтың көпестері С.Салеев және М.Мырдабаев, башқұрт жорықтық старшыны
А.Аккулянов және Мишарок жорықтық старшыны З.Абдусалямов болды.
Сот кесімін орындаушыларға сайланғандардың арасында қазақтың ықпалды
ағамандары Тіленші, Жәнібек, Тілеп жүрді. Сонымен әкімшілік қызметтерде
сұлтандар ру ағамандарымен алмастырылды. Бірақ сайлау Кіші жүздің тек үш
руынды ғана өтті. Шекаралық сот өз кесімін орындаушылар арқылы Кіші жүздің
барлық руларымен байланысты бола алмады, міне, мұның өзі оның жүздегі саяси
жағдайда ықпал жасауына, сұлтандардың ықпалын шектеуге кедергі келтірді.
Сұлтандар далада сот кесімін орындаушылықтың ұйымдастырылуына қарсы қатты
наразылық білдірді.
Шекаралық соттың құрылуын ағамандар өз мүдделері үшін пайдаланып
қалды. Олар жер туралы, Жайық пен Еділ аралығындағы және Каспий теңізі
жағалуындағы жеке иеліктер есебінен қысқы жайылымдарды кеңейту жөнінде
мәселе қойды. Генерал-губернатор тек бос жатқан жерлерді пайдаланғаны үшін
ақы төлеуді ғана жойды, жеке иеліктердегі жерді пайдаланғаны үшін ақы төлеу
жойылған жоқ. Оның үстіне ол жақтарға өту үшін “ашық орындар” алу және
аманат қалдыру қажет болды.
1786-1787 жж. қысында қазақтардың Жайық пен еділ өзендерінің аралығына
жаппай өтуі басталды.
1786 ж. күзінде ағамандар қашып кеткен құлдарды жүзге кері қайтару
жөнінде де мәселе қойды. Ру ағамандарының бұл талабы олардың шын мәніндегі
жалпыхалықтық мақсатты - қазақ мемлекеттілігін нығайту мен жер мәселесін
шешуді тарылтқандығын дәлелдеді. О.И. Игельстром ағамандардың талабын
ішінара орындады, бірақ шекарлық шапқыншылықты доғару жөнінде шарт қойды.
Мұндай жағдайда қазақ ағамандары желілер маңайы әкімшіліктері мен орал
қазақтары тарапынан қазақтарға жасалатын зорлық-зомбылықты тыюды талап
етті.
Генерал-губернатор Игельстром басқарудың жаңа жүйесін бүкіл жүзге
тартудың сәті түспейтінін мойындады. Рулардың бір бөлігінде сот кесімін
орындаушылар құрылғаннан кейін де патша үкіметі танымаған Қайып хан
тарапындағы хандық билік сақталып қалды. Сот кесімін орындаушыларды құру
жүзді басқарудан сұлтандарды шеттетуде өз рөлін, атқарды. Бірақ нақты билік
сот кесімін орындаушыларға емес, ал бас ағамандарға көшті. Сондықтан О.А.
Игельстром бас ағамандардың өкілеттігін айқындап, өз реформасына елеулі
қосымша жасады. Бұл Кіші жүзді басқарудағы 1775 ж. Заңдар жинағына дейінгі
ұқсастықты жойды.
Бас ағамандар генерал-губернатордың, шекарлық экспедицияның, сот
кесімін орындаушылардың барлық жарлықтарын орындауға тиісті еді. Сот
кесімін орындаушылардың және ру ағамандарының жұмыстарын қатар бақылай
отырып, генерал-губернатор бас ағамандарды жүзде хан билігін қалпына
келтіруден толық бас тартқыздыру үшін пайдаланбақ болды. Бұл қадам
өздерінің артықшылықтарын шектеген патша үкіметіне қарсы сұлтандардың
наразылығын тудырды.
Кіші және сұлтандар мен ағамандардың өздерінің мемлекеттік билікті
ұйымдастыру мәселесі бойынша ішкі тартыстары жалғасып жатты. Жүздің
салыстырмалы саяси бірлігі мен бұрынғы хан, сұлтан, ру ақсүйектері
түріндегі тәуелділік жүйесін қамтамасыз еткен тарихи қалыптасқан хан
билігін алмастыру жөніндегі мәселе анық емес күйінде қалды.
Кіші жүздегі ең басты ағаман болып С.Датов тәуелділікпен бағынудың,
оның формалары мен тәсілдерінің дәстүрлі жүйесін іс жүзінде сақтап қалды.
Ол 1785-1786, 1787 жж. өзі шақырған ағамандар съездеріне ерекше маңыз
берді. С.Датов жүздердегі мемлекеттік биліктің тұрақтылығы мен тәуелсіздігі
тек ішкі ұйымдастырылуына ғана емес, сонымен бірге сыртқы саяси жағдайға да
байланысты екенін жақсы ұқты. Ол Ресеймен саяси және экономикалық
байланыстарды нығайтуды жақтады, бірақ сонымен бірге патша үкіметіне
сенбеді. Айталық, халық бұқарасының қозғалысын басқарып, ол генерал-
губернатормен кездесуден бас тартты. Патша әкімшілігімен хаттар жазысып,
келіссөздер жүргізу арқылы оны бейтарап қалдыруға, сол арқылы ру
ағамандарының сұлтандармен және ханмен күресін жеңілдетуге тырысты.
Игельстромның реформаларын жүзеге асырмау – патша өкіметімен қарым-
қатынасты үзу және көтерілісті жалғастыра алмау болып табылатындығын Датов
түсінді. Сонымен бірге ол көтерілістің табысқа жетуі тек Қазақстан мен Орта
Азия халықтарының, сондай-ақ ағамандардың күшін біріктіргенде ғана мүмкін
болатындығын да жақсы ұғынды. С.Датов қазақтарға қару-жарақпен атты
әскермен, азық-түлікпен көмектесу, ал жеңіліске ұшырған жағдайда – Хиуа
хандығының аймағынан көшіп-қонатын жер берулері туралы Хиуамен келіссөздер
жүргізді. Бұл ретте ол қазақтардың ол жерлерді иемденуге тарихи құқы бар
екендігіне меңзеді, қарақалпақтардың бұрын қазақтардан барымталап алған мал
мен дүние-мүліктерін өздеріне қайтаруларын талап етті.
1789 ж. қазақ айында Игельстром жүзді басқарудың жаңа жобасын ұсынды.
Онда үкіметтің: хан билігін қалпына келтіру және Кіші жүзді алты бөлікке –
сот кесімін орындаушыларға бағынатын етіп бөлу жөніндегі тілегін ескерді.
Хан басшылық ететін Бас басқарма құрыла бастады. С.Датовқа прокурор қызметі
ұсынылды. Жаңа жоба бойынша үкімет Кіші жүздегі хан мен сұлтанның құқына
қысым жасаудан бас тартты. Бірақ бұл жоба да іс жүзіне аспай қалды. Үкімет
генерал-губернатор Игельстромға Ералы сұлтанмен келіссөздер жүргіз деп
қоймады, яғни хан мен сұлтандарға арқа сүйеу саясаты қайта басталды. Енді
үкімет қазақтардың Жайық пен Еділ өзендері аралығындағы жайылымдарды
пайдалану құқын шектеуге әрекеттенді, мұның өзі осы аудандағы
қарсыластықтың күшейе түсуіне әкеп соқты. Аймақтағы жаңа саясатқа қарсы
шыққан А.А. Пеутлинг генерал-губернатор болып тағайындалғаннан кейін
қазақтардың Орал желісі бекінісіне шапқыншылығы жиілей түсті.
1790 ж. С.Датовтың 2000 серіктесі Илецк қорғанына шабуыл жасамақ
болып, Ойыл өзені жағасына шоғырланды. Қазақ жасақтары, әсіресе 1796 ж.
малдың жаппай қырылуына әкеп соққан қысқы ауыр жұттан кейін белсенді
қимылдар жасады.
1797 ж. көктемінде патша үкіметі көтерілісшілерге қарсы жазалау
отрядтарын жіберді. Наурыз айында Есім хан өлтірілді. Кіші жүзде жаңа хан
сайлау үшін күрес шиеленісе түсті. Генерал-губернатор Игельстром шекаралық
істер экспедициясына жүзді басқаруды Хандық кеңеске жүктеуді ұсынды,
кеңестің орналасатын орнына кіші Қобда өзеннің алқабы таңдап алынды. Хандық
кеңес 1797 ж. тамыз айында әрекет ете бастады. Оның төрағасы Айшуақ сұлтан,
мүшелері Сары Шоннай би, Сұлтанбек би, Шақшай би және Көшікбай би, Битық
мырза болды. Марқұм Нұралы ханның отбасынан хандық кеңесте өкіл болмады.
Кеңесте муфти М.Хусаиновты қосу арқылы ағамандардың бұл ұжымға тілектестік
қарым-қатынасын нығайту қамы ойластырылды.
Алайда генерал-губернатор Игельстром қателесті. Сұлтандар халық съезін
шақырмай, Қаратай сұлтанды хан етіп сайлады. Бұл сұлтандардың хандық
кеңеске қарсы шыққандығын білдірді. Себебі ондағы ықпалды күш ру ағамандары
еді. С.Датов хандық кеңеске сайланбай қалды, сөйтіп Сырдария өзені бойына
көшіп кетті. Мұнда ол әлімұлы ұрпақтары ағамандарының қолдауын тапты,
сөйтіп хандық кеңес алдына Кіші жүздегі жағдайды тыныштандыру, руаралық
барымтаны, оралдық қазақтармен қақтығыстарды тоқтау, тұтқындарды алмасу
жөнінде талап қойды. Бұдан соң Кіші жүзде ағамандық басқаруды қайта қалпына
келтіру керектігі шешілген еді, бірақ 1797 ж. қазанда генерал-губернатор
хан болып Айшуақтың сайлануына қол жеткізді. Бұл кандидатура сұлтандарды
да, ру ағамандарын да қанағаттандырды. Хан әбден қартайған шал болатын,
әйтсе де жүздің өмірінде шешуші рөл атқара алуы мүмкін еді. Кіші жүздегі
сұлтандар мен ру ағамандарын татуластыру С.Датовтың ру ағамандарын өз
төңірегіне топтастырып, сұлтандар тобымен де, патша әкімшілігімен де
бұрынғыдай күрес жүргізе алуына негіз қалдырмады. Осыны түсінген ол Хиуа
хандығына көшіп кетті. Халық аузында қалған әңгімелер бойынша С.Датовты
1802 ж. қазақ сұлтандарының итаршылары у беріп өлтірген.
Көтерілістің негізгі қозғаушы күші феодалдық және отаршылдық езгіден,
хандардың, сұлтандардың және патша әкімшілігінің зорлық-зомбылығынан
құтылуға талпынған шаруалар болды. Олар Жайық пен Еділ өзендері
аралығындағы өздерінен тартып алынған жерлерді қайтарып алуға тырысты.
Өздерінің таптық мүдделерін – жүздегі жағдайды нығайтуды, хан мен
сұлтандарды билікті өздерімен бөлісуге мәжбүр етуді көздеп, көтеріліске
билер мен ағамандар қосылды. С.Датов халық бұқарасының жер үшін күресін
қолдады, хандық билікті жойып, оны халық съезімен алмастырып, ал съездер
аралығында билікті бас ағамандардың қолына беретін қазақ мемлекеттілігінің
жаңа формаларын құруға талпынды.
Көтерілістің жеңіліске ұшырауының себептері көп болды. Жерге қауымдық
- рулық меншік ру ақсүйектерінің қоныстарға иелік етуіне, патша
әкімшілігімен тығыз байланыс орнатуына кедергі келтірді. Осыдан келіп халық
бұқарасы мен ру ағамандырының қолға қару алып күресу формасына көзқарастары
түрліше болды. Патриархальді-рулық тұрмыс жағдайындағы бұл көтеріліс тек
біренсаран аяқталысында ғана таптықформасын тапты. Көтерілістің басынан
аяғына дейін ру ағамандары оны басқаруға қатысты. С.Датов кейде шаруаларға
да, ру ағамандарына да опасыздық жасап, аяғына дейін бір ізді болмады.
Көтеріліске қатысқан басқа билер мен ағамандар да бірте-бірте патша
әкемшілігі жағына өтіп кетті.
1783-1797 жж. көтеріліс қазақ шаруаларының феодалдық және отарлық
қанауға қарсы бағытталған, Кіші жүздегі хандық биліктің негіздеріне зиян
келтіріп, оның түпкілікті жойылуын жақындатқан ірі аттаныс болды.

3. Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған көтеріліс

Қазақ халқының ұлт-азаттық күресінде Исатай Тайманов пен Махамбет
Өтемісовтың қолбасшылығымен болған көтеріліс маңызды орын алады. 1801 ж.
Еділ мен Жайық өзендері аралығына Бөкей хан басқарған 5 мың қазақ
шаруашылықтары қоныс аударды. Мұның өзі Ішкі (Бөкей) орданың құрылуына
бастапқы негіз болды. 30-жылдардың аяғында-ақ оны 20 мыңдай шаруашылық пен
80 мың адам жайлады. Бірақ жер мен жайылымдар біркелкі бөлінбеді. Қысқа
мерзім ішінде жердің үштен екі бөлігі қазақ феодалдары мен орыс помещиктері
Юсупов пен Безбородконың жеке меншіктік иелігіне өтті. Жәңгір хан өзіне 400
мың десятина жерді бекітіп алды. Бұл істе, әсіресе ханның сұлтандық атағы
жоқ туысы Қараылқожа Бабажанов көп нәрсеге қол жеткізіп үлгерді.
Помещиктерден жалға алған жерлерінің құны үшін олармен есеп айырысқаннан
кейін сол жерлеріне малын жаюға өзі рұқсат еткен қазақ ауылдарынан
арендалық ақыны өз қалауынша ала бастады, ханға жақындығын пайдаланып,
олардан штрафтар, әр түрлі салықтар жинап отырды.
Оралдың әскери мекемесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы, Қамыс – Самар
көлі төңірегіндегі жерлерді казактардың пайдалануына алып қойды. Жерге
байланысты өткір дағдарысқа басқа да маңызы зор жағдайлар келіп қосылды:
патша үкіметі Ішкі Орда мен Кіші жүзді басқаруды өздерінің мүдделеріне
қарай бейімдеп жатты. Дистанциялар (аралық басқару жүйесі) құрылып,
дистанция бастығы қызметі енгізілді.
Жайық өзені бойындағы жерлерді Орал казактары әскері иемденді.
Қазақтарға осы өзеннен өтуге және казактардың жағалаудағы белдеулеріне
көшіп келулеріне қатаң тиым салынды.
Ішкі Ордадағы қимылдардың алғашқы толқыны 1827-1829 жж. өтті. Қазақ
ауылдары Жайықтың сыртына орала бастады. Старшина Серкеш Жақсыбаев Орал
әскерлерінің атаманы Бородинге мұны былайша түсіндірді: “Жайық сыртына
өтудің себебі төзгісіз шығындар мен ханның тарапынан жасалған қысымдар
болды; халықтан ауыр салықтар жылына бірнеше рет ешбір әділеттікпен және
салық төлеушілердің жағдайымен шамаласпайтын мөлшерде жиналды”. Жер
дағдарысының күшеюі, салықтық езгі, жерді әр түрлі себеппен кесіп алу,
феодалдық талас-тартыс 1836 ж. көтеріліске алып келді. Оны Исатай Тайманов
пен Махамбет Өтемісов батырлар басқарды.
Исатай тайманов пен Махамбет Өтемісов екеуі де беріш руының жайық
бөлігінен еді. Е.П. Ковалевский Исатай жөнінде: оның “есімі барлық жерде”
Еділден Жайыққа дейінгі қазақтар мен орыстар арасында “дүрілдеп түрды” деп
жазды.
Исатай 1791 ж. туды. Оның жігіт болып қалыптасуына нағашысы Жабай
Бегалин зор ықпал жасады. 1808 ж. Исатайдың руы Ішкі Ордаға көшті: 21
жасында ол Жайық бөлігінің ағамандығына тағайындалды, далалық өмірдің,
рулық - қарым-қатынастардың және әкімшілік қызметтің дағдыларына үйренді.
Исатай Таймановтың ең жақын серігі ақын Махамбет Өтемісов болды. Оны
анасыҚосуан тәрбиеледі. Ол татар және орыс тілдерін білді. Хиуада болды.
Орынборда тұрды. М.Өтемісов орыс жазушысы әрі этнограф В.И. Дальмен таныс
болды. Сол жылдары ол Орынбор генерал-губернаторы жанында ерекше тапсырманы
орындайтын шенеуніктік қызмет атқарған еді. М.Өтемісов Ішкі Ордада және
Орынборда қызмет істеген оқымысты-жиһангез Г.С. Карелинмен де тағыз қарым-
қатынаста болды.
1836 ж. ақпанында қазақ халқының Жәңгір ханға қарсы ашық күресі
басталды. Бұған Исатай Таймановтың хан ордасына шақыртылуы себеп боолды. Ол
оған барудан бас тартты, өз ауылдарын қыстаулардан түсіріп,
көтерілісшілердің үлкен қосынын жинады. 1836 ж. 4 сәуірде Манаш қыстауына
ханның Қарауылқожа Бабажанов бастаған жасағы келді. Көтеріліске
шыққандардың қосынынан И.Тайманов бастаған 200-ге жуық қаруланған жігіттер
келіп жетті. Оның қолында туы болды. Жанында серіктері М.Өтемісов,
Ө.Төлегенов, Т.Усин, Ө.Ұсынов және басқалар тұрды. Қантөгіс болмауы үшін
И.Тайманов істің барысын жекпе-жекпен шешуді ұсынды. Бірақ Қарауылқожа
Бабажанов та, оның төңірегіндегі басқалар да бұл шақыруды қабыл алмады. Бір
апта бойы қарсыласып тұрғаннан кейін Исатай тайманов жауап күтүден бас
тартты. Көтерілісшілер жасағы өз қосынына қайтып оралды. Исатай Таймановтың
көтеріліс жетекшісі ретіндегі есімі әр түрлі рулар ауылдарында әйгілі бола
түсті.
Сондықтан хан мен оның төңірегіндегілер өсек-аяңға жүгінді. Барымта
кезінде бақташы шалды біреу өлтіріп кеткен еді. Хан ұйымдастырған тергеу
оның өлтірілуіне Исатай мен соның серіктерінің қатысты болғанын дәлелдеуге
тырысты.
Исатай Тайманов Қарауылқожаның Жәңгір ханның келісімімен әрекет
жасағанын жақсы түсінді, бірақ сонда да шығыс әдептілігінің барлық
ережелерін сақтады. Қарауылқожаның үстінен ханға шағым түсірмек боды.
1836 және 1837 жж. шағым мен ұжымдық өтінішті Исатай Тайманов шаруалар
алдында Жәңгір мен оның төңірегіндегілердің саясатын әшкерелеу үшін
пайдаланды. Шағым-өтінішті беруге көп адам қоса еріп жүрді. 1836 ж. осындай
шеруге адамдар көп қатысты. Жәңгір хан мазасызданып қалды: шерудің алдынан
шығуға бір топ өкілдерін жіберді. Талубай мекенінде адамдардың көп жиналып
тұрған кезінде Исатай шағым-өтініштерін тілхат жаздырып алу арқылы берді.
Ханның атынан барлық мәселелер 12 күн ішінде қаралатын болады деген уәде
жасалды, алайда ешнәрсе де істелмеді. Исатай Таймановтың бұл әдісі өзін
ақтады: шаруалар көзі алдында хан масқара етілді. Шекаралық комиссия бұл
жөнінде былай деп жеткізді: “Бұл тобыр жолда келе жатқан кезде және ол
жөнінде хан біле салысымен сол заматта әмір беріп, бастықтарын мазаламай,
өзінің дарынсыздық әдістерімен әлгіні жойып жіберді. Хан бұл жолы
Таймановтың әрекеті тоқтады деп ойлағанымен, ол өзінің сыбайласы Махамбет
Өтемісов екеуі бір рет қарулы жиын ұйымдастырудың соншалықты әдепсіздік
үлгісін көрсетіп, халық арасында мүмкін бұдан да гөрі тынышсыздық тудыратын
және болашақ уақытта ниеті жаман ой-пікірлерін таратуларын қоймайды деп
есептейді”.
Күзге қарай Исатай Тайманов әр түрлі рулардың ауылдарын аралап, оларды
көшіп-қону үшін Орал казактары әскерінің жерін алуға, Жайыққа таман өтуге,
яғни казактар мен байлардың жерлерін қайтадан бөліске салуға шақырды. Алыс-
жақынды жерлерден ең әр түрлі мәселелер бойынша Исатай Таймановпен
ақылдасушылар көбейді. Оның нақты билік беделі арта түсті: ол Кәспи
маңайындағы елді мекендерді басқарды, әр түрлі әкімшілік мәселелерін шешіп
отырды. Көтерілісшілер ханның жіберген барымташыларын табысты тойтарумен
болды. Бірде хан төңірегіндегілердің бір өкілі Б.Құдайбергенов би
көтерілісшілерді қолдаушы шеркеш бөлігі қазақтарына шабуыл ұйымдастырғанда
оған бірден 270 адамнан тұратын жасақ жіберіліп, олар бидің үйі мен оның
ауылының тасталқанын шығарды. Дәл осы кезеңде Шөкин сұлтан
көтерілісшілердің ауданын республика деп атады.
1837 ж. басында көтерісішілерге байбақты руының ықпалды ағаманы Жүніс
Жантөлин келіп қосылды. Көтерілісшілердің әрекет жасайтын шекаралары кеңейе
түсті. Тілеуіл руының ауылдары да көтерілісшілер жағына шықты.
Осыедай жағдайда Шекаралық комиссия Исатай Таймановты ұстап алып,
сотқа беруді тапсырды. Сол уақытта Исатай Тайманов генерал-губернатор В.А.
Перовскийге сөз салды. Өзінің оған жолдаған хатында ол былай деп жазды:
“Біздің өтініштеріміз бен шағымдарымызды ешкім қабылдамайды, біздің дүние-
мүлкімізді тартып алуда, сондықтан біз тақсыр императорға шын
бағынғандығымыз жөнінде ант қабылдағанымызға қарамастан, дәл бір
шетелдіктер тәрізді бәрінен де қорқамыз. Бірақ Мәртебелі Сіз осындағы
негізгі бастық болғандықтан да мен Сіздің құзырыңызға осы жәйттерді
жеткізіп, сізден біздің қайыршылықты жағдайымыздың байыбына барып,
шағымдарымыз бойынша бүкілхалықтық зерттеу жүргізетін шыншыл
шенеуніктеріңізді бізге командировкаға жіберсеңіз деп сұрауды жөн көрдім.
Біз, әсіресе біздің шағымдарымызды подполковник Даль мырза зерттеп
тескергенін калар едік”.
1837 ж. жазы мен күзінде көтерілісшілердің ірі байлардың ауылдарына
белсенді шабуылдары басталды. 16 қыркүйекте көтерілісшілердің 200-ге жуық
адамнан құралған жасағы Қарауылқожа Бабажановтың ауылдарын тас-талқан етті.
Бабажановтың хабарлағанындай “барлық жерде жекелеп мылтықпен атты, найзамен
түйреді және қылыштарымен шапты”. 50 адам, соның ішінде К.Арысланов пен
С.Акмұрзин сұлтандар тұтқынға алынды.
Көтерілісшілердің үлкен күші бірте-бірте Хан ордасына жақындай түсті.
Жол бойы олар хан шенеуніктері мен ақсүйектердің ауылдарынан өтіп, малдарын
айдап әкетті, олардың жайылымдарын тартып алды. 22 қыркүйекте адай ағаманы
Н.Шонтиевтің жылқы үйірі мен қойларын айдап әкетті; 26 қыркүйекте ыстық
ағаманы В.Анфугузиннің ауылын талқандап, бірнеше үйір жылқысын айдап
әкетті, мүліктерінің бір бөлігін тиеп алып кетті.
7-қазанда Исатай Таймановтың басшылығымен көтерілісшілер жасағы ханның
жоғары мәртебелі адамы Шәкі Нұралихановтың ауылына шабуыл жасауға
ниеттенді. Жаңғір ханның атына жолдаған ұжымдық рапортында Шәкі Нұралиханов
сұлтан, Жәнібек Бекшәлиев және басқалар сол күні; Исатай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.