Алашорда өкіметінің құрылуы және тарихы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

1. 1917 жылғы Қазан төңкерісінің Қазақстанға әсері 2
2. Алашорда өкіметінің құрылуы және тарихы 3
3. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы және оның ерекшелігі 7
Қолданылған әдебиеттер 19

Қазан төңкерісі, кеңес өкіметінің орнауы

1. 1917 жылғы Қазан төңкерісінің Қазақстанға әсері

Петроградта 1917 жылғы қазан айында Ленин бастаған төңкерістік күштер
жеңіске жетіп, Уақытша үкімет құлатылып, мемлекет билігінің Кеңестердің
қолына көшкені туралы хабар бүкіл Ресейді ғана емес, дүние жүзін, бүкіл
әлемді дүр сілкіндірген оқиға болды. Бұл оқиға бүкіл елде, Ресейдің орталық
аудандарында, оның шет аймақтарында Кеңес өкіметін құру, нығайтумен
ұштасты. Ол көп жерлерде орталық аудандардың ықпалымен қан төгіссіз іске
асты.
Төңкеріс бүкіл билікті жұмысшы, солдат, шаруа депутаттары Кеңесінің
қолына беру арқылы халықтың әр түрлі топтағы мен түрлі ұлттардың,
халықтардың келешектегі тағдырына байланысты түрліше үмітте болуына жол
ашты. Ресейдің жұмысшы, шаруа, солдаттар бұқарасы елді соғыстан шығарып,
халықтың бейбіт еңбекке оралуына, оның соғыстан бұрын, соғыс жылдарында
жоқшылық пен мұқтаждық зардаптарын шегіп, әбден қажыған жағдайын түзеуге
енді айқын жол ашылады деп есептеді. Ресейдің қол астында болып келген
орыс емес халықтардың еңбекші бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін
экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан
босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз деген үмітте болды. Ал Ленин бастаған
большевиктер зауыт, фабрикалар жұмысшыға, жер шаруаға, бейбітшілік — бүкіл
халыққа деген ұран көтере отырып, Ресейге тәуелді болып келген халықтар
жөнінде өз бағыттарын белгіледі. Олар барлық ұлттар мен ұлыстардың,
халықтардың теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды
төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.

2. Алашорда өкіметінің құрылуы және тарихы

Бұл Ә. Бөкейхановтың Қазақ газетінде өзінің кадеттер партиясынан
шығатындығын жұрт алдында мәлімдеуіне себеп болды. Ол үш мәселені атап
көрсетті: ...Кадет партиясы жерді меншік етіп бергенді жөн көрді. Біздің
қазақ жерді меншік етіп алса, башқұрттарша көбі мұжыққа сатып, біраз жылда
сытылып, жалаңаш шыға келеді. Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз
Алаш ұранды жұрт жиналып, ұлт автономиясын тікпек болдық... Біздің қазақ-
қырғыз дін ісін көркейтетін болса, үкімет ісінен бөліп қойған болады. Мұны
орысша отделение церкви от государства дейді. Кадет партиясы менің бұл
пікіріме өзгеше қарайды.
Осы үш жолдың айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш
партиясын ашуға кірістім.
Қазақ либералдық қозғалысының басшылары осы жағдайда, дүниенің тез
өзгеріп жатқанын және саяси күштердің бағыт ұстану процесінің шапшаңдай
түскенін ескеріп, жалпықазақтық сьезд өткізуді жылдамдатуға шешім
қабылдады.
Қазақстанның барлық облыстарынан дерлік өкілдері қатысқан бірінші
жалпықазақтық сьез Орынбор қаласында 1917 ж. 21—26 шілдеде өтті. Күн
тәртібінде 14 мәселе болды. Олар: мемлекеттік басқару жүйесі; қазақ
облыстарының автономиясы; жер мәселесі; халық милициясын құру; земство;
халыққа білім беру; сот; рухани-діни мәселелер; әйелдер мәселесі; Құрылтай
жиналысын шақыру және қазақ облыстарында оның сайлауына әзірлік;
бүкілресейлік мұсылман сьезі; қазақ саяси партиясын құру; Жетісу
облысындағы оқиғалар; Киевтегі бүкілресейлік федеративтік кеңеске және
Петроградтағы халыққа білім беру жөніндегі комиссиясының жұмысына
қазақтардың қатысуы туралы мәселелер еді.
Делегаттар ұлттық автономия проблемасына, жер мәселесінің шешілуіне,
Құрылтай жиналысына әзірлікке және қазақ саяси партиясын құруға басты назар
аударды.
Съезд басталардан бір ай бұрын-ақ Қазақ газетінің беттерінде
автономия мәселесі жөнінде әр түрлі көзқарастар айтылған бірқатар мақалалар
жарияланды. Оларда: Егер автономияның қажеттігі мүлде айқын десек, онда
қазақтар үшін қандай формасы неғұрлым ыңғайлы болады — мемлекеттік
автономия ма немесе федеративтік автономия ма? Егер біз регионалдық
автономия формасына жетсек, онда оның негізі не болады — территория ма
немесе мәдениеттің ерекшелігі ме, әлде ұлттың ерекшелігі ме? Қазақтар
тәуелсіздікке өз бетімен талаптана ала ма, әлде оған басқа халықтармен бір
одақта қол жеткізе ме. — деген сұрақтар қойылды, бірақ оларға тиянақты
жауап берілмеді.
А. Байтұрсынов пен М. Дулатов тәуелсіз автономиялы қазақ мемлекетін
құруды жақтады. Бөкейханов демократиялық, федеративтік және парламенттік
Ресей республикасындағы қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы болғанын
ұнатты. Осы пікірді делегаттардың көпшілігі қолдады. Қазақ облыстары, —
деп көрсетілді съезд қарарында, — территориялды-ұлттық автономияны... алуға
тиіс.
Съезд жұмысындағы өзекті мәселе — жер мәселесі болды. Осы мәселеге
байланысты съезд қарарының негізгі желісі мынаған сайды: қазақ қоғамы
жерінің тартып алынуы тиылады, конфискеленген барлық жер, сондай-ақ қоныс
аудару басқармаларының әлі бөлініп үлгірілмеген жер учаскелері дәстүрлі
пайдаланылуы үшін қазақ қауымдарына қайтарылады; ценз енгізу негізінде
далаға көшіп келу тоқтатылады ж. т. б.
Съезд Құрылтай жиналысына дайындық мәселесін талқылады, депутаттыққа
кандидаттар тізіміне 81 адам — Қазақстанның барлық аймақтарының, сондай-ақ
Бұқарадағы, Ферғанадағы және Хиуадағы қазақ қауымдарының, өкілдері
енгізілді. Олардың арасында Қазақ газетінің басшылары, қазақ ұлттық-
либералдық қозғалысының жетекшілері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, аймақтар
жетекшілері: Ә. Ермеков, X. Ғаббасов (Семей), Ж. Досмұхамедов, X.
Досмұхамедов (Батыс Қазақстан), М. Тынышпаев (Жетісу), М. Шоқаев, С.
Асфендияров (Түркістан өлкесі) болды. Кандидаттар арасында сондай-ақ орыс
ғалымы Г. Потанин мен саяси қайраткері В. Чайкин жүрді.
Съездің шешімдеріне Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан қазақ
интеллигенттері күшті ықпал жасады. Осының арқасында мұсылман діндарларының
қазақ халқына ықпал ету мүмкіндіктері азайды: олардың редакцияшыл соттары
жойылды, олардың орнына құқықтық құрылымдар енгізуге тиіс болды, әйелдер
еркектермен бірдей құқыққа ие болуы керек деп саналды, қалымға тиым
салынды. Білім алу міндетті іс деп табылды және оны іске асыру азаматтық
өкіметке жүктелетін болды.
Осымен қатар сьезд шешімдері Ақмола, Семей, Торғай, Орал
облыстарындағы және Закаспий облысының қазақ аудандарындағы мұсылмандарды
басқару үшін Орынборда тәуелсіз муфтилік құру керектігін ескерді.
Бүкілқазақтық бірінші съезд шын мәнінде қазақтың ұлттық саяси партиясы
Алаштың съезі болып айқындалды. Оның шешімінде: Қазақ партиясын құрудың
қажет екенін мойындай отырып, съез бүкіл-ресейлік мұсылмандар кеңесіндегі
қазақтардан барған өкілдерге осы партияның бағдарламасын жасауды тапсырады,
соның өзінде бұл саяси бағдарламаның негізіне демократиялық федеративтік
парламенттік Республиканы талап ету (Ресейде құру) алынуға тиіс. — деп
жазылды. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов және буржуазиялық-
демократиялық бағыттағы қазақ интеллигенциясының басқа да өкілдері Алаш
партиясының жетекшілері болды. Бұл либералды байлар мен ұсақ буржуазиялық
демократияның партиясы еді.
Алаш партиясына сондай-ақ ғылми және шығармашылық интеллигенцияның
өкілдері: М. Тынышпаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, Ғ. Қарашев, С.
Торайғыров, X. Ғаббасов, Ә. Ермеков, Ж. және X. Досмұхамедовтар ж,. б.
кірді. Бұлардың басым көпшілігі 1917 ж. жазында қалыптасқан жағдайда,
тұтасынан алғанда қазақ қоғамы оған дайын болмағандықтан, социалистік
бағдарламаны қабылдамады. Олар Қазақ халқын отарлық езгіден азат ету
ұраны төңірегіне топтасты.
Қазан төңкерісінен кейін көп уақыт өтпей-ақ елде азамат соғысы мен
шетел басқыншылығының жорығы басталды. Бұл тұста Қазақстанда Кеңес өкіметі
орнап болған жоқ еді. Биліктің Кеңестердің қолына өтуі кейінірек жүзеге
асты. Оның бір себебі, мұнда саналы, жақсы ұйымдасқан саны мол жұмысшы табы
болған жоқ. Екіншіден, шет аймақтарда билікті кімнің алатыны жөнінде жұрт
қолдайтын бірыңғай пікір де болмады. Кейбір жерлерде автономия жарияланып,
олардың Ресей құрамында болатын-болмайтыны жөнінде мәселелер ашық тұрды.
Мәселен, осы тұста құрылған Башқұрт, Түркістан, Оңтүстік шығыс одағы
деген атпен Сібірде пайда болған автономиялар қазақ зиялыларын ұлттық өз
иелігін құруға құлшындырды. Сөйтіп, 1917 жылы желтоқсанда Алашорда үкіметі
пайда болды. Оның Батыс Қазақстандағы бөлігін Халел, Жанша Досмұхамедовтар,
Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов т. б. басқарды.

3. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы және оның ерекшелігі

Сонымен бірге қазақ даласында Кеңес өкіметін орнату жолындағы күрес те
жүріп жатты. Соның нәтижесінде 1917 жылғы қазаннан 1918 жылғы наурызға
дейін Қазақстанның көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орнады.
Ресейдің орталық аудандарынан Қазақстанға көмек көрсету үшін Ә.
Жанкелдин, В. Чекмарев, П. Кобозев және т. б. төтенше комиссарлардың келуі
қазақ халқының арасынан Әділбек Майкөтов, Бәкен Серікбаев, Сәкен Сейфуллин,
Тоқаш Бокин, Ораз Жандосов, Аманкелді Иманов, Әбдірахман Әйтиев сияқты
көптеген күрескерлердің шығуы, еңбекші халықтың жаңа өмір жолындағы
күресіне басқа ұлт өкілдері К. Шугаев, П. Салов, П. Виноградов, С.
Журавлев, Л. Емелев, Я. Ушанов, А. Розыбақиев, В. Зинченко, П. Басов, И.
Дубинин тағы да басқа ондаған азаматтардың ат салысуы төңкерістің
Қазақстанда да жеңуіне жол салды.
Төңкерісті қолдайтын күштер басым болған жерлерде жергілікті Кеңестер
большевиктер жағына бүтіндей шықты. Ал қызыл әскер жасақтары бар аудандарда
өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына большевиктердің Кеңесте
көпшілік орынға ие болуы арқылы жүзеге асты. Мұндай жағдай Қазақстанның
солтүстік-шығыс облыстарының көптеген аудандарында, Сырдария және Бөкей
облысында болды. Бірақ төңкерістің қарсыластарының күштері көбірек
шоғырланған Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында өкімет билігі жұмысшылар мен
шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы, осы күресте
жанын пида еткен құрбандықтар арқасында ғана тиді.
Перовск (Қызылорда) жұмысшылары мен солдаттары өкімет билігін 1917
жылғы 30 қазанда (12 қарашада) өз қолына алды. Ол кезде бұл үлкен әскери
гарнизон орналасқан, ірі темір жол станциясы болатын.
Сырдария облысында Кеңес өкіметінің орнауы оның саяси-экономикалық
және әкімшілік орталығы Ташкент қаласында 1917 жылғы 31 қазанда Кеңес
өкіметі құрылғаннан кейін іске асты. 1917 жылы қараша айының орта кезінде
Кеңес өкіметі Черняев (Шымкент) қаласында жеңді. Қараша, желтоқсан
айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада, Түркістанда, Қазалыда, Арал
поселкесінде және облыстың басқа да ірі елді мекендерінде қан төгіссіз
бейбіт жолмен орнады. Петропавлда жұмысшы және шаруа депутаттары Кеңесінің
темір жол жұмысшыларымен бірлескен қимылының арқасында 1917 жылы 12
қарашада төңкерістік Уақытша комитет құрылды, оның құрамына Р.Ыдырысов,
Я.Побелянский, Қ.Сүтішев, П.Рыжов және т. б. кірді. Бұл комитет кейіннен
Кеңесті басқаруды өз қолына алды. Дегенмен, Көкшетау, Павлодар, Атбасар,
Семей, Өскемен өлкелерінде казак-орыс және офицер-старшина билеуші
топтардың ықпалы басым болғандықтан Кеңес өкіметі үшін күрес біраз
қиындыққа кездесті. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918
жылы ақпанның 16-нан 17-не қараған түнде көшті.
1917 жылғы желтоқсан — 1918 жылғы наурыз аралығында Кеңес өкіметі
Торғай облысының орталығы және Қостанай, Ақтөбе қалалары мен басқа да ірі
елді мекендерде орнады. Торғай облысында Кеңес өкіметінің орнауына А.
Иманов, Қ. Қойдасов, В. Чекмарев, В. Зинченко және т. б. күрескерлер елеулі
үлес қосты.
Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жолындағы күрес, төңкеріс қарсыластары
күштерінің басым болуына байланысты, 1918 жылдың көктеміне дейін созылды.
Мұнда төңкеріс толқынының екпінді күш алуына 1917 жылдың күзінен бастап
майданнан қайтқандар мен еліміздің басқа аудандарынан келген төңкеріс
идеясын қолдаушылардың қосқан елеулі үлесі болды. Олардың арасында Т.
Бокин, Т. Өтепов, Ж. Бабаев, А. Розыбақиев сияқты жергілікті халықтардың
өкілдері бар еді. Верный жұмысшылары қызыл гвардия жасақтарын ұйымдастырды,
Әскери-төңкеріс комитетін құрды.
Сөйтіп, наурыздың 2-нен 3-не қараған түні Верныйда Әскери-төңкеріс
комитеті басқарған жұмысшылардың Қызыл ұлан жасақтары мен екінші қазақ-орыс
полкінің жауынгерлерінен ұйымдасқан күштер қала еңбекшілерінің қолдауына
сүйеніп, әскери өкіметтің тірегі болған қамалды, қару-жарақ қоймасын,
почта-телеграфты т.б. маңызды мекемелерді басып алды да, Верный қаласында
Кеңес өкіметін орнатты.
Кеңес өкіметі наурыз айында Жаркентте, Сергиопольда (Аягөз),
Талдықорғанда, сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады. Сөйтіп 1917 жылдың
қазан айынан бастап 1918 жылдың наурыз айына дейін Кеңес өкіметі
Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.
Кеңес өкіметі жеңгеннен кейін Қазақстанда да ескі мекемелер, оның
ішінде Уақытта үкіметтің комиссарлары, отарлау-шенеуніктік, әкімшілік,
қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйесі жойылып, өкімет билігі жұмысшы,
солдат депутаттары Кеңестері арқылы жұмысшы, шаруалардың қолына өте
бастады. Мұндай өзгерістердің іске асуында Қазақстан қалаларында құрылған
төңкерістік комитеттердің рөлі зор болды. Олар қызыл ұландар бөлімдерін,
жұмысшы жасақтарын құрды, кедейлерге арқа сүйеп, қанаушы таптардың
қарсылығына тойтарыс берді, өкімет билігінің Кеңестердің қолына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.