Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы халықтарының жақын туысқандығы туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 2
XIII ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XV ҒАСЫРДАҒЫ НОҒАЙ ОРДАСЫ. 3
ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ 8
Қолданылған әдебиеттер 15

КІРІСПЕ

Қазақстан тарихында XIV—XV ғғ. айрықша орын алады: бұл кезде әр алуан
түрік тілді және моңғол тілді этникалық топтардан қазақ халқының өзінің
құрылу процесі аяқталып, оның мемлекеттігі жергілікті этникалық негізде
қалпына келтіріледі.
XIV-XV ғғ. Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның (парсы
және түрік тілді бастау-хаттарда Қазақстанның бұ бөлегі Түркістан деп
аталады) орасан кең территориясындағы көшпелі және жартылай көшпелі,
отырықшы-егінші халықтың бас қосып бірігуімен сипатталады.
Бірыңғай халық пен оның мемлекеттігін құру жолындағы тарихи қам-
харекеттің дамуы аймақтың саяси бытыраңқылығын болдырмау ісінің аса қиын
жағдайында өтеді. Қазақстан тарихының осынау аса күрделі кезеңінің бастапқы
кезінде моңғол ұлыстары — Шыңғыс ұрпақтарының Дешті-Қыпшақ пен Орта
Азиядағы (Мауараннахр) еншіліктері ыдырайды да, соңғы кезінде қазақтың өз
мемлекеті — Қазақ хандығы құрылады. Моңғол дәуірінен соң осы аймақ халқының
саяси өмірінің дамуы жергілікті этникалық негізде пайда болған бірнеше
мемлекеттік құрылымның оңашалануы арқылы өтеді: олар Ақ орда, Моғолстан,
Әбілқайыр хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті), Ноғай ордасы, XIV ғ. мен XV
ғ. бас кезіндегі Қазақстан халқының мемлекеттік бытыраңқылығының сақталып
қалуы — енді ғана құрылып жатқан қазақ халқы этникалық жолының, үш жүздің
түзілуі сияқты, ерекшелігінің тууына себепші болғанын да атап өту қажет.
Сол сияқты тарихи дамудың сол кезеңінде ілгеріде айтылған мемлекеттер
шеңберіндегі этникалық-саяси эволюция процесі жаңа ұйымдасып жатқан көрші
түрік халықтары — қазақ, өзбек, қыргыз, татар, ноғай т. б. үшін де —
белгілі дәрежеде ортақ болып шыққаны да мәнді құбылыс.

XIII ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XV ҒАСЫРДАҒЫ НОҒАЙ ОРДАСЫ.

Алтын Орданың ыдырау кезінде пайда болған аса ірі мемлекеттік
бірлестіктің біреуі — Ноғай ордасы еді. XIV—XV ғғ. ол Батыс Қазақстан
территориясының бір бөлегін иемденетін.
Ноғай Ордасы XIII ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл
процесс әмір Едіге тұсында XIV ғасырда да жалғасып, оның баласы Нұр ад-
диннің (1426—1440) кезінде аяқталды. Ноғай ордасы Едігенің ұлы Нұр ад-
диннің кезінде күшейіп, XV ғ. орта кезінде толығымен дербес бөлініп шығады.
Ноғай Ордасындағы үстем тайпа маңғыттар болды. Ноғай, ноғайлықтар,
Ноғай Ордасы деген терминдер алғаш рет әдебиетте тек XVI ғасырдың басында
ғана пайда болды. Ноғайлықтар өздерін маңғыт деп, ал өз ұлысын — Маңғыт
жұрты деп атаған. Оларды көрші халықтар осы атпен білген.
XIII ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша
билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді (осыдан барып Ноғай
Ордасы ұғымы шыққан). 70-ші жылдарда Батыйдың баласы Менгу Темір Ноғайға
Волганың оң жағасынан едәуір территорияны үлеске (сойұрғал) береді.
Кейіннен Ноғайдың ұлыс адамдары басқа ұлыстарға да тарады.
Ноғай Ордасының негізгі территориясы Волга мен Жайықтың арасындағы
жазықта, оның орталығы Волганың төменгі бойында немесе Сарайшық (Жайықта)
ауданында болатын. Шығыста ноғайлар Жайықтың сол жағалауы бойында көшіп-
қонып жүрді, солтүстік-батыста олардың көшіп-қонып жүрген жерлері Қазанға
дейін, Оңтүстік-батыста Арал өңірі мен Каспий өңірінің солтүстігіне дейін,
ал кейде олар Маңғыстау мен Хорезмге жететін.
XV ғасырдың ортасында ноғайлықтар (маңғыттар) кей кезде Сырдарияның
орта ағысына дейін жететін және Сырдариядағы қамал-қалаларды жаулап алатын.
1446 жылы, мысалы, маңғыт Уаққас би Үзкент қаласын басып алды.
Шын мәнінде Ноғай (Маңғыт) Ордасының негізін қалаған Едіге болып
саналады. Ол туралы өмірбаяндық мәліметтер көптеген Шығыс авторларында:
Муин ад-дин Натанзиде, Абд ар-Раззак Самарқандиде, Ибн Арабшахта,
Әбілғазиде, Қадырәлі Жалаириде кездеседі. XIV ғасырдың аяында саяси аренаға
шығып, Алтын Орданың белгілі уақытша билеушісі болып алған Едіге 15 жыл
бойына (1396—1411) шын мәнінде Алтын Ордадағы бүкіл билікті өз қолында
ұстады. Ол басқарған Маңғыт жұрты Алтын Ордадан бөлектенген елеулі
феодалдық иеліктердің бірі болды. Клавихоның сөзіне қарағанда. Едігей өз
Ордасында екі жүз мыңнан астам атты әскерді ұдайы ұстаған. Өз қолымен
қойған хандар арқылы Алтын Орданы басқара отырып, беклер бегі, немесе
ұлы әмір (әмир әлумара) атағы бар Едігенің билігі зор болған және көрші
ұлыстардың өміріне зор ықпал еткен. Ибн Арабшах оның жиырма шақты баласы
болғанын, олардың әрқайсысы билікке ие патша, [өзінің] ерекше үлесі,
әскері мен жақтастары болғанын хабарлайды.
Ноғай Ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық өмір шын мәнінде
Едіге ұрпағы маңғыт әмірлерінің қолында болды және оны рудағы жасы
үлкендігіне қарай мұраланған. Алтын Ордадан бөлектенген бірқатар
иеліктердің территорияларында Шыңғыс әулетінен қайсыбір адамды хан көтеру
Едіге ұрпағының келісімінсіз қабылданбайтын дәстүр болған. Шығыс Дешті
Қыпшақтың саяси өмірінде XV ғасырда Едігенің ұрпақтары Уаққас-би, Мұса-
мырза, Ямғұршы және басқалары зор роль атқарды.
Ноғай ордасының құрамы белгілі бір кезеңге дейін, сол аймақтың түрік
халықтарының бас қосып, ынтымақтасуы аяқталғанға дейін Ақ орда мен
Әбілқайыр хандығының құрамына жақын болатын. Оның құрамында түрік және
түріктенген моңғол тайпалары мен тайпалық бірліктер бартұғын. Маңғыттарды
есептемегенде, Ноғай ордасына қыпшақтар мен қаңлылар, қоңыраттар мен
наймандар, үйсіндер мен кітәй, аз (ас), алшын мен тама т. б. енетін. Ноғай
ордасы этникалық-саяси бірлестік ретінде пайда болады; оған кірген тайпалар
XV ғ. аяғында басы құралып біткен ноғай халқының негізін салады.
XV ғ. екінші жартысында осынау халықтың ноғай аты пайда болады, олар
көрші жұртқа осы атымен мәлім болған.
Олардың басшылары арасында билік пен жайлау үшін үнемі күрес жүріп
жатты. Алтын Орданың қираған тамтығынан құрылған басқа да бірлестіктер
тәрізді Ноғай Ордасы да этникалық құрылым емес, көбіне саяси құрылым болды.
Ноғай Ордасын мекендеген таппалар қазақ халқы қалыптасуының күрделі
этникалық процесіне тікелей қатысты.
Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы халықтарының жақын туысқандығы туралы
Ш. Ш. Уәлиханов айтқан болатын. Ол алғашқы қазақ ханы Жәнібек тұсында
достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар мен қазақтарды екі туысқан орда деп
атады. Мұндай қатынастар кейін де, мәселен, деректемелерде қазақтар мен
ноғайлардың ханы аталатын Хақназар-хан тұсында XVI ғасырдың ортасында да
сақталды. Қазақ халқында осы уақыт туралы аңыздар сақталған. Бірақ одақтық
қатынастар әрқашан тиянақты болмаған.
XVI ғасырда Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық және
саяси байланыстары бірте-бірте қалыптаса бастады. XVI ғасырдың екінші
жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының Россияға қосылғанынан кейін,
Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау процесінде
халықтық бір бөлегі Кіші жүз құрамына енді.
XIV—XV ғғ. ноғайлыда айналасындағы көшпелі әлемнің басқа да хандықтары
сияқты, ерте феодалдық қатынас болған, сонда патриархалды-рулық тірліктің
көптеген белгілері сақталып қалған. Жіктік сатының ең жоғарғы басқышында
билер, хандар мен мырзалар, сұлтандар мен байлар тұрады; олар ордалар мен
ұлыстарды, ауылдарды басқарады, қарауындағы тайпаластарының экономикалық
мәселелерін шешеді. Бар байлық — ең алдымен мыңғырған мал — үйір-үйір
жылқы, келе-келе түйе, отар-отар қой, табын-табын ірі қара мал — далалық
ноғай ақсүйектерінің қолдарында болатын. Сөз жүзінде жер-су рулық
қауымдастықтың меншігі болып есептелсе де, шын мәнінде қоныс-өрістері,
аңшылықтың шұрайлы жерлері солардың билігінде болады.
Ноғай ордасында өкіметті және басқару ісін саяси ұйымдастырулық
тұрақты ұлыстық жүйесі қалыптасады. Хан, сұлтан ордада өкімет билігін —
әскери, елшілік, әкімшілік билігін мұра ретінде алып отырған. Ордада
бірнеше ұлыстар болған, олардың орқайыссы көптеген рулық-тайпалық топтарды
біріктірген. Ұлыс басында мырзалар тұрған, олар өз иеліктеріне көбінесе
шексіз де тежеусіз бүйрық жүргізіп, ұлыстың ең шұрайлы, жайлы жайылымдары
мен өрістерін уысында ұстаған. Ұлыстың қатардағы көшпелі малшылары
мырзаларымен бірге көшіп-қонып, алым-салық төлеп отыруға, соғыс жорықтары
кезінде қару-жарағын асынып келуге міндетті болған. Шапқыншылықтар,
көршілермен соғыс дала ақсүйегіне қыруар пайда түсірген. Орда жорыққа 300
мыңға дейін сарбаз шығара алады екен.
XVI г. Ноғай ордасы Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық және саяси
байланыс орнатады. Ноғай ордасының тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі, Орта
Азия мен Қазақстандағы көрші мемлекеттер тарихымен аса тығыз байланысты.
Ноғайлар тарихы әсіресе көшпелі өзбектер мен қазақтар тарихына айрықша
жақын. Ембі мен Сырдария арасында көшіп жүретін ноғайлар қазақтармен ұдайы
араласып-құраласып байланысып жатқан.

ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ

Хандықтың этникалық құрамы. Ақ орда халқының құрамы сияқты, күрделі
болады. Бұған, негізінен жаңағы саяси бірлестікке кірген тайпалар кіреді.
XIV ғ. аяғы мен XV ғ. бірінші жартысында осынау тайпалар өзбектер деген
жалпы этникалық-саяси атпен белгілі болатын. Олардың ішінен деректер
қыпшақтар мен наймандар, маңғыттар мен қарлықтар, қоңыраттар мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.