Ерте және кейінгі ортағасырлық мемлекеттер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

1. Ерте ортағасырлық мемлекеттер

§1. Көне турік және Батыс түрік қаганаттары
§2. Түргеш қаганаты
§3. Қарлұқ қағанаты
§4. Огыз мемлекеті
§5. Кимек қағанаты

2. Кейінгі ортағасырлық мемлекеттер

§1. Қарахан мемлекеті
§2. Қарақытай мемлекеті

Пайдаланылған әдебиеттер
ҚАЗАҚСТАН ТҮРКІ ДӘУІРІНДЕ (VІ-ХІІ ҒҒ.)

1. Ерте ортағасырлық мемлекеттер

§1. Көне турік және Батыс түрік қаганаттары

II-V ғасырларда ғұн тайпаларының Қазақстан, Орта Азия және Шығыс
Еуропаға ұлы қомыс аударуы, бұл жерлердің этникалық және саяси картасына
едәуір өзгерістер енгізді. Ал IV ғасырда түркі тілдес телэ (тирек) тайпалар
одағы Солтүстік Монғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің бойына дейінгі
кең байтақ аймақты қоныстанды. Олардың орнына VІ-Х ғасырларда Қазақстан
жеріндегі алғашқы феодалдық мемлекеттер Көне және Батыс түрік қағанаттары
қалыптасты. Біздің заманымыздың бір мың жылдығындағы Орталық Азия жерін
мекендеген тайпалар одақтарының тарихы бұлармен өзара тығыз байланыста
болды. Түрік деген ат алғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдың солтүстік
батысында орналасқан Вэй князьдігіне түріктер (туцюе) жыл сайын шабуыл
жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-
ғүндар дёп атаған, мүның өзі түріктердің ғүн тайпаларының жалғасы екенін
көрсетеді.
546-шы жылы тирек (телэ) тайпалары Монголияның оңтүстік және орталық
аудандарын мекендеген аварларға (жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Осы
кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумынның (Бумын деп те атаған)
басқаруымен түріктер тирек (телэ) әскерлеріне шабуыл жасап, бытшытын
шығарып жеңіп, 50 мың әскерін тұтқынға алады. Осыдан кейін түріктер
күшейіп, енді бұрын өздері тәуелді болып келген аварларға (жуань-жуань)
қарсы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап
етеді. Авардың қағаны өзіне бүрын бағынышты болып келген түріктердің
елшісін үйінен қуып шығады. 552-ші жылы көктемде түріктер аварлардың
ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңеді, авардың қағаны Анағүй өзін-
өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Тумын түрік билеп-төстеушілердің қағаны
деген атағын алады. Тумын 553-ші жылы қайтыс болады.
Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-Еске отырады. Ол Орхонның
жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның
мүрагер інісі Еркінді-Мұқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі
553-572 жылдар. Мұқанның тұсында аз уақыт ішінде (553-554 жж.) түріктер
шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте
Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргенттерді өздеріне қаратты. Бұл
жылдары түріктердің батысқа қарай жасаған жорықтары күшті болды. Оларды
Тумынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны Батыс
түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін қалаушы деп
атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул (Естемі) Эфталит мемлекетін басып
алуға кіріседі. Алайда бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтүстік
Үнді ойпатына дейінгі Орта Азияда ұланғайыр жерді алып жатқан эфталиттерді
оңай жеңе алмайтынын түсінген Түрік қағаны Иран шахы Хүсрау I Ануширванмен
одақ жасайды. Түрік қағанымен жасаған келісім бойынша Хүсрау I шах өзінің
әскерлерін Тохарстанға аттандырып, оны 564 жылы эфталиттерден тартып алды.
Сойтіп, эфталиттер берік тылынан айырылады. Мұның өзі түрік қағаны
Силзибулға (Естеміге) 563-567 жылдары Эфталит патшалығын талқандауға
мүмкүндік береді. Осыдан кейін түріктердің батыстағы шеқарасы Каспий
теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты.
Алайда осы жеңістен кейін Түрік қағанаты мен Иран шахының арасындағы
одақтастық ұзаққа созылмайды. Оған басты себеп, түріктер Орта Азияны жаулап
алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Ұлы Жібек жолына иелік етті. Бұл
Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғызды. Оның үстіне түріктер меп
олардың карауында болған соғдылар Византия мемлекетімен тікелей сауда
байланысын орнатуға мүдделі болды. Ал Иран бүған кедергі жасады. Атап
айтқанда, Иран шахы түріктердің Персия арқылы Византияға жіберген екі
елшілігін қайтарып жіберді. Сондықтан 568-ші жылы соғды көпесі Маниах түрік
қағаны елшілігін енді Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы арқылы
Константинопльгс алып барады. Онда екі ел арасында сауда келісімі және
Иранға қарсы әскери шарт жасалды. Оны Земарх бастаған Византия елшілігінің
түрік елшілігімен бірге аттандырылуы дәлелдейді. Земарх бастаған елшілік
Түрік кағанының астанасы Суяб қаласында қабылданған. Түрік елшілігініц
Константинопьлде жүргізген келіс-сөздері Иран мен Византия қатынастарын
шиеленістерді, олардың арасында соғыс жағдайы қалыптасты. Мұны Түрік
қағанаты өзінің жаулап алу соғыстары үшін пайдаланды.
571 жылы түріктердің қағаны Естемі Солтүстік Кавказды басып алды,
сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті басып
алып, 576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естемі өлгеннен кейін, 582-
593 жылдары Түрік қағанатында билік үшін қырқыс басталды. Өз ішіндегі
алауыздық пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Елде талай
жылдарға созылған мал індеттері, жүттар мен ашаршылық орын алды. Түрік
қағанаты шекараларына шығыстан Қытайдың Сүй әулетінің (581-618 жылдары)
шабуылы күшейді. Міне, бұл жағдайлардың барлығы 603 жылы Түрік мемлекетінің
екі дербес қағанатқа - Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталды.
Батыс қағанатының орталығы -Жетісу жеріндегі Суяб қаласы болды.
Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлады. Ол Қаратаудың шығыс
баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып жатты. Қағанаттың негізгі
этникалық-саяси үйытқысы - "он тайпа" (он-ақ будунның) мекендеген жері де
осы ара болған. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан
және Орта Азияның Самарқанд, Бұқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы
қалаларда қағанның орынбасарлары отырды.
Қағанның жазғы ордасы Мың бұлақ (Түркістан қаласына жақын) деген
жерде болған. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның інісі Түнжабғы қаған 618-
630 жж. билеген кезде қағанаттың күш қуаты таси түседі. Тохарстан мен
Ауғанстанға жасаған жаңа жорықтар мемлекет шекарасын Үндістанның солтүстік
батысына дейін жылжытып кеңейтеді. Мұндай кең - байтақ жерді берік үстап
түру үшін Тұнжабғы елде саяси-басқару реформаларын жүргізген. Кейбір
аймақтарды өз қолында үстау үшін мүмкін болған айлатәсілдерді пайдаланған.
Мәселен, Орта Азиядағы ірі қала Самарқандты қарауында ұстау үшін қаған оның
билеушісіне өзінің қызын әйелдікке берген. Шығыс Түркістан мен Орта Азия
өлкелеріндегі билеушілеріне шад деген атақтар беріп, оларды өзінің
орынбасарлары етіп тағайындаған.
Түрік қағанаты әлеуметтік тұрғыдан алғанда, бір жағынан, ақсүйек
тайпалар, екінші жағынан, оларға бағынышты, тәуелді тайпалар болып екіге
белінді. Бағынышты тайпалар алымсалық төлеп түрған. Қағанаттың басында
жоғары билеуші, әскер басшысы, барлық жердің иесі қаған болған. Елдегі
барлық билік оның туыстары арқылы жүргізілді. Қағанаттағы жоғарғы
лауазымдар - жабғы, ұлық, шад және елтеберқаған әулетіне ғана тән атақ-
тұғын. Сот қызметін бұйрық берушілер, тархандар жүргізді. Қағанаттың
негізгі халқы малшы қауым мүшелері, оларды қара буын, (қара халық,
тобыр) деп атаған.
Түріктердің ежелгі жазуы болған, оны Жетісу жеріндегі ескерткіштерден
көреміз. Шығыс пен батыста, оңтүстікте ұшы-қиыры жоқ жері бар біртұтас
орасан зор мемлекет құрған түрік батырлары "басы барды идірдік, тізесі
барды бүктірдік" деген сөздерді таска қашап жаздырып қалдырған. "Күлтегін"
жыры да осы тас жазуы арқылы бүгінгі үрпаққа жетіп отыр. Осы жырдағы Білге
қағанның "Ілгері - күн шығысында, оң жақта - кұн ортасында, кейін - кұн
батысында, сол жақта түн ортасында - осының ішіндегі халықтың бәрі маған
қарайды" деуі түріктердің қаншалықты зор мемлекет құрғанын керсетеді. Жалпы
алғанда, түріктердің мәдениеті көп халықтарға қарағанда жоғары деңгейде
болған. Жергілікті халықтар түріктердің мәдениетіне, әдет-ғұрыптарына
көшіп, тілін қабылдаған.
Батыс түрік қағанатында әлеуметтік-экономикалық және саяси
қатынастардың ала-құлалығына, үстемдік ету мен бағыну формаларының алуан
түрлілігіне қарамастан таптардың қалыптасуы мен ертедегі феодалдық
қатынастардың өрбуі біршама тез іске асты.
Түрік қағанаты мал және егіншілік шаруашылығымен шұғылданды, мал
шаруашылығына байланысты көшіп қонып жүрген. Егістік жерлерде түріктер
отырықшылық шаруашылықпен айналысты. Қала мен дала қағанат құрамындағы
біріккен әлеуметтік-саяси ағзаның бір-біріне аса қажет, бірін-бірі
толықтырып отыратын бөлшектері еді. Елдің халқы - түріктері де, соғдылары
да - бәрі бірдей сауда-саттықпен, қолөнер кәсібімен, егіншілік және мал
өсірумен айналысқан. Нәтижесінде түріктердің қалалары еркендей бастады.
Қалаларда сауда-саттық кеңінен жүргізілді. Шу өзенінің бойындағы Суяб
қаласына Орта Азия және Қытай жерінен неше түрлі заттар әкеп сататын болды.
Сыртқы сауда айырбасы да, ішкі сауда айырбасы да ақша айналасын
шығарды, сөйтіп Батыс түрік қағанатының қарамағындағы шет аймақтарының да,
орталығының да халқы осы айналысқа көшті. Түрік халкы қолөнерімен де
шұғылданын, өмірге қажетті, әсіресе, үй тұрмысына керекті заттарды және
қару-жарақтарды жасап, пайдалана білді. Сауда мен қолөнердің дамуьша Жетісу
қалалары мен Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс аудандарына Орта
Азиядан соғдылардың коныс аударуының үлкен әсері тиді. Олардың VІ-VІІІ
ғасырларда Жетісуға қоныс аударуы Орта Азиядағы араб жаулап алушыларымен
және ондағы әлеуметтік қысымшылықтарымен байланысты еді. Соғды көпестері
көшіп келгеннен кейін Батыс Түрік қағанаты жерінде саудамен, соның ішінде
жібектерін өткізумен кеңінен айналысты. Олар Жетісудың егіншілік және қала
мәдениеті тарихында елеулі із қалдырды. Сонымен қатар, түркі тілдес ортаға
түскен соғдылықтар жергілікті халықтардың тіліне, мәдениетіне, әдет-ғұрып,
салт-дәстүріне көшті. Соғдылыктардың келуімен байланысты түріктер Жетісуда
теңге жасауды игерді. Теңгелерді соғдылықтар түрік қағандары атынан
сокқанымен, олардағы создер соғды тілінде жазылды. Сондай ақ соғдылар
өміріне түріктердің тигізген әсері де аз болған жоқ.
Сөйтіп, түрік және соғды халықтарының арасындағы өзара байланыс осылай
дамып отырды. Мұның өзі олардың этникалық-саяси тарихында, материалдық және
рухани мәдениетінде көрініс тапты. Сонымен қатар халықтардың Батыс түрік
қағанатының кезінде саяси-экономикалық дамығандығын керсетеді.
Дегенмен, Батыс түрік қағандығының өмірі де ұзақ болмады. Тонжабғы
қағанның жүргізген қатал үстемдігі, он оқ бүдын одағы әскер басыларының
наразылығын туғызды. Олардын астыртын жасаған қастандық әрекеттерінің
нәтижесінде қаған өлтірілді. Қағандық үшін Батыс түрік мемлекетінде басты
екі тайпаның - Дулу және Нишаби тайпаларының арасында талас басталады.
Нишаби тайпаларының қолдауымен Ышбар Елтеріс Шир қаған болады. Бірақ
қағандықты тұтас қайта қалпына келтіру бағытында жасаған оның әрекеттері
ешқандай нәтиже бермеді.
Қағанат ішіндегі езара тартыс, билеушілердің жиі-жиі ауысуы, он алты
жылға 640-657 ж.ж. созылған тайпалар арасындағы соғыс пен ішкі қырқыстар
Жетісуға Қытайдың Тан империясы әскерінің баса-көктеп кіруіне әкеліп соқты.
Түріктердің Тан басқыншылығына және олардың сыбайластарына қарсы жүргізген
тынымсыз күресі барысында қағанат құрамында түргештер күшейіп көтерілді,
сөйтіп 704 жылы Батыс түрік қағандығы құлап, оның орнына Түргеш қағандығы
құрылды.

§2. Түргеш қаганаты

Түрік тектес түргеш тайпалары VІ-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын
мекендеген, ал VІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Олар
өзінен бұрынғы өмір сүрген Батыс түрік қағанаты кұрамындағы халқы көп
тайпалардың бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер
Күлтегін ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал
түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек Тоныкөк жазуында
айтылған.
Түргеш қағанаты халқының этникалық құрамы негізінен сары және кара
түргеш тайпаларынан түрған. Жазба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу,
Талас, Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас
аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған.
Түргеш кағанаты 704-756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу
аймағында араб басқыншыларына карсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда
Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік
жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс түрік билеушісі
Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін
орнатты. Оның басты саяси орталығы - Шу өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші
орталығы - Іле озені бойындағы Күнгүт қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа
бөлікке беліп, олардың әр қайсысында 7 мыңнан әскер үстады.
705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мәуеренахрды
жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін
басып алып, Бүхараға аттанады. Осындай қиын кезеңде түргештер Соғды
Согдиана еліме кемекке келеді, онымен бірігіп Күтеибке тойтарыс береді.
709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Согдиана
патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді,
сөйтіп Бүхараны басып алады.
Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы
Сақалқағанға кешті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бұл кезде елдің
ішкі және сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі
үшін сары және кара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды.
Батыста түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді.
Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері
қауіп тенгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде
Белісу жанында түргештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде
арабтарға қарсы самархандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-
713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш Ташкент қаласы
тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мәуере-нахрдағы араб
иелігіне төніп отырған қауіпті түсінген Күте-иб Шаш қаласын өртеді, 714
жылы ол Исфиджабқа шабуыл ұйымдастырды.
Көптеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның арасындағы тартыста
қара түргештер жеңіске жетеді, олар қолдаған Сүлу тархан қаған
болады.Түргеш қағанаты Сүлу 289 қағанның 715-738 жж. тұсында қайта күшейе
бастады. Бұл кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мемлекет
орталығы Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті әскери
қолбасшы Сүлу екі майданда: батыста арабтарға қарсы, шығыста Батыс түрік
қағандары мирасқорларын (Шығыс Түркістанда орныққан) қолдаған Тан
империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түргештер Ферғана қарлұқтарымен және
Шаш тұрғындарымен бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Дегенмен арабтар
732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бүхара қаласын
басып алды. 737 жылы Сүлу арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып, Тохарстанға
дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің
әскери басшысы Бағатархан өлтірді. Сүлу каған қаза болғаннан кейін билік
үшін "сары" және "қара" түргештердің арасында үзаққа созылған күрес жүрді.
Түргеш мемлекеті өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мүны Тан
Қытай империясы ұтымды пайдаланды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі
билеушісі 748 жылы түргештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп, оны
басып алды, Шаш қаласының билеушісі елтірілді. Оның баласы арабтардан көмек
сұрады. 751 жылы Тараздың қасындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых
бастаған араб әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған Қытай әскерлерінің
арасында 5 күнге созылған қырғын соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның
тылындағы қарлүқтар көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске
ұшырады. Олар Жетісуды ғана емес, ұйғырлар мен тибеттердің қысымымен Шығыс
Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас
жерін қалдырып, Шаш қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген
Түргеш мемлекеті де 756 жылы құлады.
Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты ғасырдай өмір сүрді. Оның көп жылдары
сыртқы жаулармен соғыста өтсе, ішкі жағдайында да тыныштық болмады.
Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен таластартысқа түсті. Әрине, мүндай
үзақ уақытқа созылған саяси күрес қағанаттың экономикалық және мәдени
жағынан өсіп өркендеуіне кері әсерін тигізді. Осыған қарамастан Түргеш
қағанаты бүрынғы Батыс түрік мемлекеті қалдырған ел басқару жүйесін,
әлеуметтік-экономикалық бағытындағы дамуын жалғастырды. Түргеш қағандығы
құлағаннан кейін бұрынғы көшпелі түрік тайпалары құрған Батыс түрік
қағанатының орнына төрт күшті мемлекет құрылды. Олар: Төменгі Поволжье мен
Солтүстік Кавказ жеріндегі Хазар қағанаты, Сырдың орта және төменгі ағысы
мен Арал даласында орналасқан Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс және Орталық
Қазақстанда Кимек қағанаты, ал Батыс түрік қағанатының негізгі орталығы
болған Жетісу жерінде қарлұқтардың мемлекеті орнады.

§3. Қарлұқ қағанаты

Қарлұқтар туралы алғашқы мәлімет V ғасырдан бастап белгілі болады. Бұл
кезде қарлұқтар Монғол Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасьш
қоныс етіп, көшіп жүрген. VI-VII ғасырларда қарлұқтар Түрік, Батыс түрік
және Шығыс түрік қағанаттарының құрамына кіреді. Олар ірі-ірі үш тайпалық-
бұлақ, шігіл (себек) және ташли одағына бірікті. Қарлүқ тайпалар одағының
билеушісі ел-тебер деп аталды. VІІ-ғасырдың басында Шығыс түрік қағанатының
құрамына енген қарлұқтар оның билеушілеріне қарсы көтерілістер жасап
тұрған.
742 жылы Монғолия даласындағы Шығыс Түрік қағанатын үш тайпаның-
қарлұктардың, ұйғырлар мен басмалдардың біріккен одағы күйретіп жеңеді.
Қағанат билігі аз уақыт басымалдардың қолына көшіп, олардың кәсемі қаған
болады. Қарлұқтар басшысы мен ұйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алады.
Алайда, көп кешікпей бұлардың арасында талас-тартыс басталып, 744 жылы
басымалдарды ұйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші тас талкан етеді.
Сөйтіп, Орталық Азияда жаңа мемлекет Ұйғыр қағанаты (744-840жж.) құрылады.
Ұйғыр тайпаларының басшысы жоғарғы қаған болады да, қарлұқтар көсемі жабғы
атағын алады. Бірақ қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы, олардың Ұйғыр
қағанатынан бөлініп шығуына жеткізеді. 746 жылы қарлұк тайпалары Жетісу
жеріне қоныс аударады. Ал мұндағы Түргеш мемлекетінің саяси жағдайы тым
күрделі болатын. Сыртқы жаулардың шабуылынан және өзара қырқысқан күрестен
әлсіреген түргеш қағандары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. 766
жылы түргеш қағанының екі ордасы - Тараз бен Суяб және бүкіл Жетісу жері
қарлұқтар жабғуының қолына көшті.
Қарлұқ тайпалары VІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан
бастап, Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бәрінде
қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле,
Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлұқтардың бір
тобы 766-775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың
екінші бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX ғасырдың бас
кезінде қарлұқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы
маңына барып қоныстанды.
Бұл кезде Қарлүқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай
көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бұлақтар, халаждар, түргештер,
азкишлер, тухсилер, шарухтар, аргулар, барсхандар кірген. Бұлардан басқа
оның құрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде қалған кейбір топтары, сондай-ақ
түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды.
Қарлұқ қағандығы билікті өз қолдарына алғаннан кейін, батыстағы
Мәуеренахрдың араб жаулаушыларымен, саманидтермен ұзақ жылдар бойы соғыс
қимылдарын жүргізді. Қарлұқ жабғуы IX ғ. басында арабтарға қарсы Ферғана
және Жетісу қарлұқтарының күрестерін қолдап отырды. 810 жылы арабтар
қарлұқтарға қарсы шабуыл жасап, Құлан қазіргі Луговой стансасы қаласына
жетеді. 812 жылы арабтар Отырарға жорыққа шығып, қарлұқтар қолын қирата
жеңеді. Олардың жабғысы Қимақ еліне қашып кетуге мәжбүр болады. Осыдан
кейін Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін бір бөлігінде
араб билігі орнайды.
Қарлұқтардың шығыстағы Ұйғыр қағанаты мен жүргізген бәсекелестік
әрекеті, қақтығыстары да сәтсіздікпен аяқталады. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық
түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің біріккен әскерлерін талқандайды. 812
жылы олар қарлүқтар мен соғыста тағыда жеңіп шығады. Ұйғыр қағаны
қарлүқтарды қуа отырып, Ферғана мен Сырдарияға дейін жетеді. Олардың
адамдары мен малдарын қолға түсіріп, Орталық Азиядағы ордасына қайтып
оралады. Осы жеңілістен кейін Қарлүқ жабғуы Монғолиядағы Ұйғыр қағанының
билігін мойындауға мәжбүр болады.
840 жылы Орталық Азия даласында аса маңызды тарихи оқиға орын алды.
Енесей қырғыздары Ұйғыр қағанатын талқандап, оның халкын Турфан аймағы мен
Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бұл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ
жабғысы Білге құл Қадырхан шебер пайдаланады. Ол жаңадан қаған атын алып,
өзінің жоғарғы өкіметті алуға қақысы бар екенін ашықтан-ашық жариялайды.
Алайда қарлүқтардың билігі берік болмады. Сол жылы Орта Азия саманилері
оған қарсы қасиетті соғыс жариялап, Исфиджабты басып алды. Қала көшпелі
түріктерге ислам дінін таратудың орталығына айналды. 893 жылы Самани
билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ
Қадырхан қорғанғанымен ақырында қала құлап, халқы ислам дінін қабылдайды.
Оғүлшақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, саманилерге қарсы соғыс
әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бұл кезде Жетісу түріктері саманилердің
қысымына тойтарыс беріп қана қоймай, олардың мемлекетіне жорықтарда жасап
тұрды. 904 жылы олар Мәуеренахрға басып кіреді, бірақ көп ұзамай тастап
кетуге мәжбүр болды.
Қарлұқтардың феодалдық мемлекет болуымен байланысты, онда еншілік
тайпалық жүйесі қалыптасты. Бұл, әрине, басқарудың орталықтанған түрінің
бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар түрған, енші жерсуы
бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін
кеңейтуге тырысты. Осының салдарынан қарлұқ жабғылары билігінің аты
болмаса, заты жоқ-тұғын.
Қарлұқ феодалдық қоғамында әлеуметтік және жіктік теңсіздік күшейді.
Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа қауымның ешбір құқы жоқ
тобы - құлдартын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның қарапайым қатардағы
мүшелері, олар малы мыңғыраған байларға экономикалық жағынан кіріптар
болды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар
мен құнарлы жер ғана емес, қалалар да болатын. Тарихи деректер бойынша
қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олар: Тараз, Құлан, Мерке,
Атлақ, Тұзын, Балиг, Барысхан, Сыйкөл, Талғар, Тонг, Пенчуль т.б.
Қарлұқтардың астанасы және олардың көптеген қалалары Ұлы Жібек жолы бойында
орналасқан, ал бұл жолдың Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу үшін басқа
мемлекеттермен елшілік және сауда-саттық байланыстар жасауда да орасан зор
маңызы болды. Қалаларда қолөнер және зергерлік кеңінен дамыды. X ғасырдың
басында Қарлұқ қағанатының жағдайы біршама нашарлай түсті. Оған Орта
Азиядағы саманилер әулеті мен арабтардың шабуылы күшейді. Сонымен қатар
Қарлұқ қағанаты өз қолына берік саяси-экономикалық байланыс жүйесін орната
алмады. Ішкі қырқыс, өкіметті басып алу, қоныс-өрісті иемдену жолындағы
талас-тартыс оның береке-құтын қашырды. Міне, осындай қиын жағдайда шын
мәніндегі қауіпқатер Қарлұқ қағанатына Қашғар жағынан келді. Шығыс
Түркістанда Ұйғыр қағанатының күшеюіне байланысты, Қашғар жеріндегі түрік
тілдес тайпалар Оңтүстік Қазақстан аймағына жылжыды. 940 жылы олар
Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ мемлекеті құлады.

§4. Огыз мемлекеті

Қарлұқ қағанатының солтүстік-батыс жағында, Сырдарияның орта және
төменгі бойында, оған жалғасып жатқан Батыс Қазақстан далаларында ІХ-Х
ғасырларда Оғыз тайпаларының ежелгі феодалдық мемлекеті қалыптасты.
Оғыздардың ата-бабаларының әуелгі қоныстанған жерлері Ыстықкөлдің
маңы. Қазіргі кезде оның жағасында "9 оғыз" деп аталатын демалыс үйі бар.
Батыс түрік және Түргеш қағанаттары құлап, қарлұқтардың шабуылынан кейін
Оғыздар IX ғасырда Сырдария бойына келіп орналасады, бірақ ондағы кангар-
печенег бірлестігімен ұзақ уақыт соғысуға тура келеді, Кангар - печенегтер
мен соғыста оғыздар осы өңірдегі бүрыннан түратын халықтармен одақ құрады.
Оның құрамына Оңтүстік және Батыс Қазақстанның байырғы тұрғындары, Сырдария
аңғарындағы, Арал маңындағы және Каспийдің солтүстігіндегі басқа дала
тайпаларының біразы кірді. Сондай-ақ, оған Жетісу мен Сібірдің жартылай
көшпелі және көшпелі рулары мен тайпалары енді. Бұл одаққа енген тайпалар
Қазақстанның далалы ай-мақтары мен езендерінің жағасында, көлдердің маңында
көшіп-қонып жүрді.
Истахри жазып қалдырған "Китаб месалик әл-мемалик" кітабының дерегі
бойынша, Оғыз елі хазаралар мен қимақтар арасындағы жерлерді қамтып, Қарлұқ
пен Бұлғар және мұсылман елдері Джурджана, Фараб, сондай-ақ, Исфиджаб-пен
шектесіп жатқан. Махмұд Қашғари Оғыз елінің 22, кейбір деректерде 24
тайпаға белінгенін және әр тайпаның өз белгі таңбасы мен туы болғанын
айтады.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде оғыз тайпалары
Сырдарияның орта ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан кең
жерлерді мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл
өзендерінің бойларында, Сырдарияның Қаратау баурайлары мен Ис-фиджаб шегіне
дейін жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында, Арал өңірі
мен шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі
отырықшы Хорезммен, Мәуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан.
X ғасырда сонау Хазарияға дейін созылып жататын ұлан дала, сол сияқты
Солтүстік Каспийдің кұла түзі, оңтүстік-шығыс Қарақүм шөлі мен Арал
аймағының Қызылқұмы Оғыз сахарасы деп аталған. Оғыздардың түрік тайпалары
қарлұқтармен, тоғыз оғыздармен, қимақтармен жүргізген соғыстары жөніндегі
мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.
X ғасырда Оғыз мемлекетінің астанасы - Янгикент немесе Жаңа Гузия деп
аталатын қала болды. Ол Қимақ даласы арқылы Сарысу, Есіл және Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде орналасқан, сондықтан Сығнақ пен
Оңтүстік Оралға баратын керуен жолдары осы қаланың үстінен өткен. Оғыз
мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік тұрмысы жағынан көне феодалдық
мемлекет болды. "Жабғы" атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің басшысы
болып саналды. Оғыз жабғыларынын орынбасарларын Көл-еркін деп атаған.
Жоғарғы билеушілер орны мұрагерге беріліп отырған. Оғыз хандарын сайлау
кеңестерде өткізілген, бұл әлгі әскери демократия дәуіріндегі халық
жиналыстарының өзгертілген түрі тәрізді. Жабғудың инал деген атағы бар өз
мұрагерлері болған. Жас кезінде оларды тәрбиелеу үшін арнайы қамқоршылар
(атабектер) тағайындалған. Оғыз жабғыларының әйелдері сарай маңындағы
өмірде айтарлықтай рөл атқарған. Оларға қатын деген атақ берілген.
Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (Сюбашы) маңызды
орын алған. Әскер басылары елдегі саяси оқиғаларға араласып, кейде тіпті
жабғуға да қарсы шығып отырған.
965 жылы Оғыз жабғуы Киев князі Святослав пен одақтасып хазарларды
талқандады. Киев русьтары өздеріне бәсекелес хазарлардың жеңілгеніне
қуанса, оғыз шонжарлары Дон және Қара теңіз жағасындағы тамаша жайылымға ие
болды. Хазар қағанатының талқандалуы Оғыз мемлекетінің саяси қуатының
өсуіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.