Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3
Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері 4
ТМД-ның құрылуы 11
Қорытынды 14
Әдебиеттер тізімі 17

Кіріспе

XX ғасырдың аяғында, соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі
Кеңестер Одағы өмір сүруін тоқтатты. Бұл дүние жүзі тарихындағы аса ірі
оқиға. Әлемдегі ықпал ету жағынан бұл – Ежелгі Рим империясының, Британ
империясының құлауымен пара-пар. Сонымен В.И.Лениннің басшылығымен 1922
жылы 30 желтоқсанда құрған КСРО өз құрылуынан 70 жыл өткен соң өмір сүруін
тоқтатты. Әлемдік қауымдастық жаңа мемлекеттер санымен толыға түсті.
Бұрынғы Одақтас Республикалардың, өзіндік егеменді мемлекет болып
құрылуы экономикалық және әлеуметтік жағынан үлкен қиыншылықтар мен
шығындармен жүруде.
Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттер алдында күрделі таңдау тұрды. Олар:
қол жеткізген тәуелсіздікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу немесе
Батыстың шикізат көзіне айналу, ал енді ең соңғысы бірлескен Еуропалық
Одақты мысал ете отырып интеграциялық байланыстарды күшейтіп, кеңестік
аймақта әлемдік дамуда жаңа бір орталық құру.
Қазіргі таңда жаңа егеменді мемлекеттердің саяси егемендігінің
халықаралық – құқықтық құрылу стадиясы аяқталды, сонымен қатар, әлеуметтік
– экономикалық және валюталық – қаржы жүйесі де құрылып бітті. Бірақ
Кеңестер Одағының ыдырауының артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Солардың бірі Кеңес Одағының ыдырауынан кейін біртұтас халықтың шаруашылық
кешен қирады, көптеген сауда – экономикалық және өндірістік – технологиялық
байланыстар үзіліп қалды. Бірақ мұның тиімді жақтары да бар, яғни бұрынғы
отар елдер әлемдік қауымдастыққа өздерін зайырлы, демократиялық, құқықтық
мемлекет ретінде таныстыруға мүмкіндік алды.

Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері

Қазақстанның тәуелсіздік алуы бұрынғы Кеңес қоғамында қалыптасқан ахуал-
қоғамдық жүйенің күйреуінің, Кеңестер Одағының ыдырау салдары нәтижесінде
іске асты. КСРО-ның құлауының басты себептерінің бірі - ондағы орын алған
экономикалық күрделі мәселелер, экономикалық дамуда артта қалушылық. Атап
айтқанда Одақ экономикасының технологиялық жағынан артта қалуы, сондай-ақ
оның өндірісі шығарған тауарлардың бүкіл әлемде бәсекеге түсу қабілетінің
әлсіздігі еді. Оның үстіне, Ұлы Отан соғысынан кейін Кеңестер Одағы халық
шаруашылығын аяғына дейін қалпына келтірмей жатып, өзінен экономикалық
потенциалы (мүмкіндіктері) екі есе және одан да артық Америка Құрама
Штаттарымен әскери, әскери-техникалық, стратегиялық бағытта тай-таласқа
түскенін айту қажет. Осының нәтижесінде Одақ ішінде жалпы өнім, ұлттық
табыс, еңбек өнімділігі артпады, оның көрсеткіштері бойынша КСРО АҚШ-тан
жыл өткен сайын артта қалып отырды. Соған қарамастан, жылдар бойы әскери-
стратегиялық тепе-теңдікті, әсіресе 1949 жылы құрылған АҚШ бастаған НАТО
және КСРО бастаған Варшава шарты 1955 жж. арасындағы әскери-стратегиялық
тепе-теңдікті сақтау үшін тыраштанды. Екі жүйенің капиталистік және
социалистік теке тіресі кеңінен етек алған, 1950 жылмен 1990 жылдың
арасындары қырық жылда, әскери шығын 20 триллион доллара жеткен. Ал
сексенінші жылдардың аяғында соғыс өнеркәсібі мен әскери-өндірістік
комплекспен байланысты өндірісте планетаның 60-80 миллион тұрғыны жұмыс
жасап, шикізаттың негізгі түрлерінің 5 проценті соғыс мақсатына жұмсалған.
Әрине, мұндай зор шығындар экономиканы да орасан зор зардаптарға ұшыратты.
Бұрынғы кеңестік экономикалық кешеннің құрылымы тым күйкі тартып,
негізінен шикізат өндірушілік пен әскери-өнеркәсіп кешеніне қызмет етуге
бағытталды. Кеңестер одағында әскери-өнеркәсіп кешеніне тоғыз министрлік
қызмет етті. Олардың қажеттілігі кедергісіз қанағаттандырылып отырды. Бұлар
ұлттық жалпы өнімнің едәуір бөлігін шығарды. Ол статистикалық есепте халық
шаруашылығы өніміне қосылғанымен, шын мәнінде, халық шаруашылығы мойнына
асылған масылдық еді. Осыған қарамастан Кеңестер Одағының әскери техникасы
бәсекелес елдердікімен салыстырғанда әлдеқайда артта қалды. Мұндай артта
қалушылықтың зардабы таяу Шығыстағы, Ауғанстандағы, Африка елдеріндегі
майдан далаларында әлденше рет тойтарыс алып, соққы жегенінен айқын
көрінген еді.
КСРО-ның экономикасының артта қалуы 1970 жылдан басталған тоқырау
кезеңінде, халық шаруашылығы жоспарларының орындалмауынан өз көрінісін
тапты. Экономиканың артта қалуы, әсіресе, ауыл шаруашылығы саласында өріс
алды. 1965 жылдан кейін ауыл шаруашылығына 1 триллион сомға жуық қаржы
жұмсалды, бірақ бұл ақша тиімсіз пайдаланылды, нәтижесінде соңғы 1990 ж.
дейін 25 жылда КСРО-да тек ауыл шаруашылығындағы қордың қайырмасы АҚШ-пен
салыстырғанда үш есе төмендеді, бір американдық фермер бес колхозшының
өндірген өнімін өндірді, ауыл шаруашылығында 80 проценттен астам адам қол
еңбегімен айналысты.
Жалпы бүкіл Одақ бойынша 1970-1985 жылдары тоқырау кезеңінде
экономиканың басты көрсеткіштері өспеді, қайта төмендеп кетті. Егер ұлттық
табыстың өсу қарқыны сегізінші бесжылдықта - 41 пайыз болса, тоғызыншы
бесжылдықта - 28 пайыз, оныншы бесжылдықта - 21 пайыз, он бірінші
бесжылдықта - 17 пайыз болып кемiдi. Ал еңбек өнімділігінің артуы
сегізінші бесжылдықта - 37 пайыз, тоғызыншы бесжылдықта - 25 пайызға,
оныншы бесжылдықта - 17 пайызға азайды. Сөйтіп, жыл өткен сайын төмендеп
отырды. Жалпы КСРО-ның өмір сүрген соңғы 18 жыл ішінде 1972-1990 жж.
жоспарлар 13 рет орындалмаған-ды.
КСРО экономикасының артта қалуы Қазақстанға да өз әсерін тигізбей
қойған жоқ. Біз соңғы кезге дейін Қазақстан Одақ құрамындағы ірі
индустриялық аграрлы республика болды деп мақтанышпен айтып келдік. Оған
негіз бар еді. Кезінде республика жалпы қоғамдық өнім шығаруда РСФСР мен
Украинадан соңғы үшінші өнеркәсіп өнімін өндіруде Белоруссиядан кейінгі
төртінші орынға шықты. Қазақстан үлесіне мемлекетке өткізілетін астықтың 20
пайызы, әрбір төртінші тонна қой еті, әрбір бесінші тонна жүн, тапсырылатын
қаракөл елтірісінің үштен бір бөлігі тиді.
Бірақ, бұл мүмкіндіктер, ашығын айтсақ, соңғы кезге дейін жете
пайдаланылмады. Оның әр түрлі себептері бар еді. Біріншіден, республика
халық шаруашылығының құрылымы бір жақты дамып, оның аса маңызды салалары
кейін қалып қойды. Ауыр өнеркәсіптен энергетика, түсті және қара
металлургия, мұнай-газ және химия өнеркәсібі басым дамыды. Оның есесіне
жаңадан өңдеп шығару өнеркәсібінің салалары, әсіресе, машина жасау және
халыққа қажетті тауарларды шығару салалары артта қалды. Мәселен, машина
жасау республика жалпы өнеркәсіп өнімінің 17,1 пайызын ғана қамтыды, ал
Одақ бойынша бұл көрсеткіш 27,4 пайыз едi. Қазақстанда қазiргi кезеңдегі
талапқа сай құрал-жабдық жасау, радиотехника, автомобиль, жеңіл және тамақ
өнеркәсібі үшін қажетті машиналарды жасау салалары жетіспеді.
Екіншіден, республикаға халық тұтынатын тауарлардың 60 пайызға жуығы
сырттан әкелінді, ал іште өндірілетін ауыл шаруашылық өнімдерінің, соның
ішінде астықтың, мақтаның, терінің тең жартысы, жүннің 70 пайызы басқа
жерлерде өңделді. Мұндай жағдай тек ауыл шаруашылығында ғана емес, сол
секілді өнеркәсіпте де орын алды. Мәселен, Торғай облысында алюминий жасау
үшін қажетті шикізат боксит өндіріліп, ол Павлодарға жөнелтіліп, онда
өнделіп глиноземге айналдырылды, ал глинозем алюминий шығару үшін Сібір
кәсіпорындарына жіберілді. Атырау, Маңғыстау облыстарында шығарылған мұнай
Орал қаласынан 200 шақырым қашықтықтағы Орынбор облысының жеріне айдалып,
онда қайтадан өңделді. Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында балықтың аса
қымбат түрлері ұсталып, қара уылдырық алынса, оны дайындап өңдеу,
консервілеу Астрахань қаласында іске асырылды. Одақтың әмірімен Қазақстан
шет елдерге бір миллиард сомға дейін алтын қорына тең бағалы өиімдер
шығарып келсе де, одан республика қазынасына бір тиын да түспеді.
Үшіншіден, Республикадан сыртқа тауарлар барынша арзан бағамен
шығарылып, ал шеттен тек қымбат, дайын тауарлар әкелінді. Сөйтіп, тек 1988
жылдың өзінде республикадан сыртқа шығарылған тауар 6,7 миллиард сом болса,
сырттан алынған тауар - 13,8 миллиард сомға жетті, нәтижесінде аса бай
Қазақстан өне бойы басқа республикаларға қарыздар, экономикалық жағынан
тәуелді болып келді.
Төртіншіден, Қазақстанның экономикасының дамуы көп жылдар бойы тек
қарабайыр жолмен, яғни өнімнің көлемін, жалпы санын арттыру арқылы ғана
іске асырылды. Өндірістік күштің өсуі, оны тиімді пайдалану дәрежесінен
артта қалды. Көптеген кәсіпорындардың, соның ішінде жаңадан салынып, іске
қосылғандардың экономикалық күші жете пайдаланылмады.
Бесіншіден, аграрлық секторда дакылдардың түсімі, малдан алынатын өнім
әр шаруашылықта әр түрлі дәрежеде-тін. 1987 жылы республикадағы
совхоздардың үштен бірі, колхоздардың бестен бірі экономикалық жағынан
тиімсіз шарушылықтар болды. Суармалы егістің түсімі де басқа жерлермен
салыстырғанда төмен еді.
Жоғарыда айтылған кемшіліктер мен қайшылықтардың салдарынан 70-ші
жылдардан бастап 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстандағы жан басына
шаққандағы ұлттық табыстың көлемі Одақпен салыстырғанда 12 пайызға
төмендеді. Осыған қарамастан, соңғы кезге дейін Қазақстандағы жағдайды
мадақтап, әсірелеп көрсету, даңғазалық орын алды. Оған жылдық есеп
бергендегі қосып жазу, өндірілген өнімді және жалпы бағалық көрсеткіштерді
негізсіз көбейтіп көрсетудің елеулі әсері тиді.
Кеңестер Одағының құлауының саяси себептері туралы айтқанда, ондағы
саяси-идеологиялық бірлік пен біртұтастық сол сексенінші жылдардың соңы мен
тоқсаныншы жылдардың басында-ақ көзден ғайып болғанын ерекше атап көрсеткен
жөн. Бұл кезде бұрынғы Кеңес Одағы елдерінде бұрын болмаған ұлт толқулары
күшейді. Ең қауіптісі - олар таза ұлттық сипат ала бастады. Сумгаиттегі,
Таулы Карабахтағы, Вильнюстегі, Ферғанадағы оқиғалар ұлттық мәселелерді
шешудің ешқандай бағыт-бағдары жоқтығын анықтады. Кеңестік кезеңде
қабылданған мәлімдемелер, тұжырнамалар, бағдарламалар ұлтаралық қатынастар
мен оны шешудің жолдарын нақты көрсетіп бере алмады. Ел басында отырған
басшылар ұлт мәселесінің байыбына терең түсінбеді, оның теориялық базасы
жасалмады. Ақыр соңында ұлтаралық қайшылықтар тартысқа, ал тартыс
қантөгіске әкеліп тіреді. Бұған мысал ретiнде Қазақстанда болған 1986 жылғы
Желтоқсан оқиғасын айтуға болады.
Сондықтан бірқатар ұлт республикалары Одақтан бөлініп шығу, өздерінің
егеменді мемлекет болуы жөніндегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.