Ортағасырлардағы ақша айналысы. Отырар теңгелері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе2

1. Ортағасырлардағы ақша айналысы5

1. 1. Отырар теңгелері5

1. 2. Түркеш теңгелері6

1. 3. Саманилер мен қарахандықтар теңгелері7

Қорытынды10

Пайдаланылған әдебиеттер11

Кіріспе

Қазақ халқы мәдениетінің тарихи тамыры өте тереңде. Ортағасырлық Қазақстан аумағын аралаған әр түрлі елдер саяхатшылары түрік, қытай, араб, парсы, грек тілдерінде тарихи және географиялық деректер жазып қалдырған. Ортағасырлық Тараз, Талхиз, Отырар, Кедер, Құлан, Жамукент қалаларын, Бөріжар, Бобров, Зевакин қорғандарын қазғанда көптеген бағалы археологиялық олжалар табылды. Осынау жазба және заттай деректер орта ғасырлардағы Қазақстан халқының экономикалық және мәдени тұрмыс-тіршілігіне шолу жасауға мүмкіндік береді. Орта ғасырларда Қазақстанда отырықшы, қалалық, көшпелі және далалық мәдениет өркендеді.

Сауда-саттыққа орай Қазақстан территориясында теңге шығару, шақа соғу нақты жолға қойылды. Қазіргі айналымда жүрген жаңа теңгелеріміздің ертеде «аталар» болғанын есте ұстағанымыз абзал. Өйткені біздер Кеңестік дәуірде рубльді «сом» деп жүрдік, ал өз ұлттық валютамызды енгізгенде теңге деп қоюымыздың жөні де бар еді. Осы теңге сөзінен орыстар өздерінің «деньги» деген сөзін көшірген.

2007 жылы 29 наурызда Алматыдағы ҚР Мемлекеттік Орталық мұражайында «Сарайшық тиындары» атты көрме өтті. Мұнда Атырау қаласынан 50 шақырым қашықтықта орналасқан көне Сарайшық қаласының нумизматикалық кешені алғаш реет жұрт назарына ұсынылды.

Мұндағы нумизматикалық жәдігерлер Сарайшық қаласының аумағынан табылып олар ХІІІ-ХVI ғасырларда жасап шығарылғаны белгілі болып отыр.

Осы орайда Қазақстан тарихында ішкі-сыртқы сауда қатынастарының, оның ішінде көне қалалардағы ақша айналымының алатын орны ерекше екенін атап айтқан жөн.

Таяуда жарық көрген Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: «Алғаш рет Ақ ғұндар б. з. I ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (б. з. V-VI ғ. ) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізу өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 68 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері VI - VIII ғасырдың жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Біріншісі - сәл ұмтылып, секіргелі тұрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнелеген. Екіншісі - үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Б. з. 704 - 766 жж. Таразда құйылған теңгелерде «Түргеш қағанаты теңгесі» немесе «Түркінің көк ханының теңгелері» деген жазулар болған. Бұл тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78 - 81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. 1321 ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл мемлекет атынан «Кебек хан теңгесін» айналымға енгізді. Ақшаның салмағы - 8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. «Кебек хан теңгесі» Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Наурызбек, Қызыр ханның атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері Түркістан, Жетісу, Еділ жағалауларына дейін қолданылыста болған. Бұдан кейін 1428 ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында белгілі болды. 16 ғ. Отырардың мыс теңгелері және Иасының (Түркістанның) күміс теңгелері Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың соңы мен 17 ғасырдың басында Қазақ хандығының атымен өндірілген мыс ақшалар болған. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды».

1. Ортағасырлардағы ақша айналысы

1. 1. Отырар теңгелері

Ерте орта ғасырларда (VI-VIII ғғ) теңгелерді белді тайпалардың атақты адамдары шығартып, оған өз таңбаларын бастыратын. Таңба дегеніміз - ру атының өзіндік идеограммасы, оған қарап оның иесінің қай әулеттен екендігін, руын, сол руы жайлы мәліметтерді білуге болады.

Отырар жазирасында ақша айналымы болғандығын Отырартөбе жұртын, сондай-ақ оның айналасындағы Мардан-күйiк, Құйрықтөбе қала орындарын қазған кезде табылғанан түрлi теңгелер дәлелдеп отыр. Металл түpi және таңбалары бойынша теңгелердi eкi топқа бөлуге болады.

Бiрiншi түpiнe бетiнде садақ пен төртбұрышты түркi ру таңбасы салынған мыс теңгелер жатады. Мұндай таңба ең жоғарғы билеушi қағанның атағын белгiлейтiн түркеш теңгелерiнде де бар. Таңбалардың ұқсастығы - Сырдариядағы түркi билеушiлерi мен Жетiсудағы атақты адамдардың бiр әулеттен тapaғaндығын көрсетедi. Бұл теңгелердiң екiншi бетiнде көтерiңкi құйрығы қайқайып келген, оң аяғымен алға басқалы тұрған арыстан бейнесi салынған. Екiншi түpiнe Отырар жазығының қола теңгелерi жатады. Олардың бетiндегi таңба Педжикенттен табылған Бұхар теңгелерiнiң белгiлерiне ұқсас әpi соғды әрпiмен жазылған жазулары бар. Екiншi бетiндегi арыстан тура алдыңғы теңгедегiдей бейнеленген, бiрақ көркемдiгi арта түскен. Бұл теңгелердi Отырар жазирасындағы басқа бiр беделдi ру өкiлi шығарған болуы керек, немесе сол алғашқы рудың кейiнгі уақытта шығарған, жетiлдiрiлген теңгесi болуы да мүмкін.

Аталған теңгелер Отырартөбе жұртын және оның айналасын (15 шақырым мөлшерiнде) қазған кезде табылған. Демек, VII ғ. аяғы VIII ғ. басында Отырар iшкi сауда айналымын қамтамасыз ету үшiн өз мыс теңгесiн шығарған.

VI-VIII ғасырларда Оңтүстік Қазақстандағы сауда жолында орналасқан ең ірі саяси-экономикалық орталықтың бірі - ежелгі Отырар болды. Отырар мен оның айналасындағы өмір салты шеткері аймақтарға да өз әсерін тигізіп отырды. Отырар қолөнершілерінің өнімдері Қаратаудың солтүстік және оңтүстік беткейлеріндегі, Сырдарияның орта ағысындағы, Арыс өзенінің жағасындағы көптеген қалалар базарында сатылды.

Отырартөбе жұртынан сонымен бiрге VII ғ. соғды теңгелерi; VII ғ. аяғы - VIII ғ. басында Шаштан шыққанын бiлдiретiн «дудун» атағы жазылған ежелгi түркiлiк теңгелер; Ферғанадағы түркi билеушiлерi шығарған, ежелгi түркi таңбасы және соғды жазуы бар теңгелер; Таң әулетi (618-907жж. ) шығарған қытай теңгелерi; VIII-XII ғасырларда Орта Азия аумағында пайдаланылған «гитрифи» тектес Бұхар теңгелерi табылды. Қазба кезiнде сондай-ақ саманиттер (IX ғ. ) және қарахандықтар (ХI ғ. ) билеушiлерiнiң мыс фельстерi шықты.

1. 2. Түркеш теңгелері

Түркеш теңгелерi. Түркеш қағандығының теңгелерi VIII ғ. басынан белгiлi. Бұл теңгелердiң алғашқы түpi түркеш билеушiлерi үстемдiк еткен 716-766 жылдарда шығарылған. Бұл теңгенiң оң бетiнде түркештердiң таңбасы - садақ бейнеленген, ал екiншi жағында «түркеш-қаған-ақша» деп оқылатын түсініктемесi бар.

Екiншi және үшiншi түрлерiнiң түсiнiктемелерiнде Бұхар билеушiлерiнiң атағы және тәуелдi соғды князьдерiнiң атағы жазылған. Бұл теңгелер түркеш билеушiлерiнiң атынан емес, түркi және сoғды билеушiлерiне тәуелдi жергiлiктi соғды князьдерiнiң атынан шығарылған.

Белгiлi ағылшын түркологы Дж. Клоусонның болжамы бойынша, алғашқы түркеш теңгелерi ежелгi Батыс Tүpiк қағанатының астанасы Ақбешiмде (Суяб) соғылған.

748 жылы Суябты қытайлар талқандағаннан кейiн Жетiсудың батыс бөлiгi Талас қаласының иелiгiне айналды. Талас (Тараз) каласында түркеш билеушiлерi теңге шығаруды жалғастыра бердi. Тараз теңгелерi алғашқы Ақбешiм-Суяб теңгелерiне ұқсас болды. Теңгелердiң оң бетiнде садақ түрiндегi таңба, ал сырт жағындa «түркеш-қаған-ақша» немесе «күн бейнелi қаган ақша» деп соғды жазуымен жазылған тyciнiктeмe болды.

Қарлұқ заманында да (VIII-X ғғ. ) Қазақстан аумағында түркеш теңгелерi айналымда болды.

1. 3. Саманилер мен қарахандықтар теңгелері

Саманилер мен қарахандықтар теңгелерi. Саманилер мемлекетiнде алтын динарлар және мыс фельстермен қатар «исмаили» деп аталған жоғары сапалы күмic дирхемдер үнeмi соғылып тұрды. Бiрақ ол негiзiнен тауар ретiнде сыртқа шығарылды. Iшкi саудада IX-XI ғасырларда бухархудат теңгелерi (мусейяби, мухаммеди, гитрифи) үлгiлерiмен соғылған «Қара дирхемдер», т. б. бiрсыпыра теңгелер қолданылды. Олардың iшiнде мусейяби дирхемдерi ең жоғары сапалы болды, мухаммеди дирхемдерi төменгі сапалы күмістен, гитрифи дирхемдерi мысы басым жәй металдар корытпасынан соғылды.

Қарахандықтардың ақша шаруашылығында бұрынғыша «қара дирхемдердiң» барлық түpi, оның iшiнде гитрифи тектес мыс тәрiздестерi ұзақ уақыт айналымда жүрдi. Саудада үнeмi теңгелердiң жаңа түpi қосылып отырды.

ХI ғ. басында айналымда тек жоғары сапалы күмic дирхемдер болса, екiншi онжылдықтан бастап құрамында 35% мысы бар теңгелер шыға бастады. Күмic теңгелер шығару ХI ғ. соңғы ширегiне дейiн жалғасып келдi. Одан кейiн қарахандықтар мемлекетiнiң теңге сарайларының көпшiлiгi бiраз уақыт мыс пен қорғасын құймасынан дирхем жасап келдi. ХII-ХIII ғасырларда дирхемдердi мыстан құйып, тек сыртына ғана күмic жалатты. Бұл өзгерiстiң себебi «күмic дaғдapыcы», бәрiнен бұрын Орта Азиядағы күмic қорының азаюына байланысты болды.

XI-XIII ғасырлар арасы қалалық мәдениет өркендеген, тауар өндipу өciп, осыған орай сауда кеңiнен қанат жайған кезеғ деп есептеледi. Өндiрiстiң қауырт өcyi айналымда көп мөлшерде ақша болуын талап eттi. Алтын мен күмістің қоры сауданы таза алтын және күмic теңгелермен қамтамасыз ете алмады.

Саманилер дәуiрiнде тауар ретiнде бағаланған алтын динарлар қарахандықтар кезiнде айналым құралына айналды. Алтын айналымына құйылған теңгелер ғана емес, көлемi және салмағы әр түрлi кесек алтындар да жүрдi. Алтын теңгелер әр түрлi теңге сарайларында құйылғандықтан, олардың сапасы мен салмағы әрқалай болды. Олардың айналымда қатар қолданылғанын Орта Азия аумағынан табылған көмбелер айғақтайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.