XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ қоғамы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кiрiспе 2
XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ қоғамы 2
Қазақтардың экономикасы 2
Сыртқы сауда 10
Әлеуметтік жіктелу 13
Қолданылған әдебиеттер 17

Кiрiспе

XVIII-XIX ғ.ғ. аралығында қазақ халықының өмiрiнде саяси, этникалық,
мәдени, экономикалық және әлеуметтiк маңызды өзгерiстер белең алды. Бұл
кезеңде патшалы Ресейдiң Орта Азия мемлекеттерiн қосып және жаулап алуы,
Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы бiрiккен күресi, Ресей
отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстер, қазақ билеушiлерiнiң саясаты
нәтижесiнде туындаған феодалдық қақтығыстар мен өзара қырқыстар барысындағы
ұлттары әртүрлi туысқан халықтардың қарапайым бұқарасы арасындағы достық,
туысқандық, бейбiтшiлiк қарым-қатынасқа ұмтылысы сияқты маңызды оқиғалар
көрiнiс табады.
XVIII-XIX ғ.ғ. қазақ халқының Орта Азиядағы көршiлес - өзбек, қырғыз,
қарақалпақ және түркмен халықтарымен саяси қарым-қатынасы күшейген кезең.

XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ қоғамы

Қазақтардың экономикасы

XVIII—XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ қоғамының шаруашылық
қызметін бір мағынада бағалау мүмкін емес. Экономикалық кәсіптердің сипатын
қатаң бір формуламен және белгілі бір типологиялық шеңбермен байланыстыруға
болмайды. Онда елеулі өзгерістер болмағанына қарамастан, дегенмен оның
түрлері сан алуан болды. XVIII—XIX ғасырдың бірінші жартысындағы
экономиканың жай-күйін сипаттайтын материалдар соның алдындағы дәуірлердің
деректерімен салғастырған кезде шаруашылықтың дамуы көп жағынан физикалық
(физикалық-географиялық орта, қуаңшылық және т.б.) факторларға да, саяси
(саяси бағдардың ауысуы, көршілердің шабуыл жасауы, әр түрлі соғыстар және
т. б.) факторларға да тәуелді болғанын көрсетеді.
XVIII—XIX ғасырдың бірінші жартысында шаруашылық дамуының барысы сауда
көлемінің біртіндеп өсе түсуімен және сайып келгенде рынокқа тәуелділікпен
анықталды. Зерттеліп отырған уақытта қазақтардың шаруашылығында болған
елеулі өзгерістер — солтүстіктегі көршінің неғұрлым дамыған экономикасы
ықпалының нәтижесімен жүзеге асты.
XVIII—XIX ғасырлардағы шаруашылық дамуының негізгі сыртқы өлшемдері
мынадай ерекшеліктерден көрінеді. Біріншіден, соның алдындағы дәуірлерден
айырмашылығы жер қатынастары жүйесінде көшпелі қауымдар анықталуының
үдемелі үрдісі жүріп жатты, қазақтардың отырықшылану үрдісі күшейеді. XVIII
ғасырдың бірінші ширегінде оңтүстікте қалыптасқан шаруашылық күйзелісі
(Ақтабан шұбырындыға байланысты) содан соң Солтүстік-батыс және Солтүстік
Қазақстан аумағына да таралады. Көшпелі топтардың ішінара отырықшылануы
кейіннен Орта Азияда құрама үлгісіндегі кіші этникалық топтардың
қалыптасуына және әртүрлі рулардың араласуына әкеп соқты.
Қазақтар шаруашылығының даму сарыны айырбас саудаға негізделді. XVIII
ғасырдың орта шенінде қазақтардың оңтүстіктегі қысқы қыстаулардан солтүстік
жаққа (Сарыарқа аумағына) ауысуына байланысты сауда Ресей шекарасына қайта
бағдарланды.
Сонымен бірге аумақтық, байланыстар баяу дамиды. Аумақтық байланыстар
құрылымының ең айқын белгілері: қысқы тұрақты тұрғын үйлер мен шаруашылық
құрылыстардың жаппай салынуы, жер пайдаланудың түрлі нысандарының дамуы,
пішен шабу мен егіншіліктің таралуы, рыноктық орталықтармен жақындасу болып
табылады. Жаңа құбылыстар экономикалық өмірде XIX ғасырдың ортасынан бастап
орныға бастады. XVIII ғасырдың бүкіл бойында және XIX ғасырдың бірінші
жартысында қазақ қоғамы материалдық өндірісінің негізі бұрынғысынша көшпелі
мал шаруашылығы болып қала береді. Бұрынғы уақыттағы сияқты, мал жыл бойы
өз аяғымен тебіндеп жайылды. XVIII ғасырда дәстүрлі егіншілік пен
қалалардың рөлі зор болды. Экономикалық өмірде шаруашылық қызметінің түрлі
салаларының үйлесімді ұштасуы қазақ қоғамы дамуының дәрежесімен анықталады.
Қазақ қоғамының материалдық негізі бола отырып, шаруашылық укладтары қазақ
қоғамының әр түрлі әлеуметтіксаяси құндылықтары мен институттарын белгілеп
берді.
Көшпелі тұрмыс салтының өкілдері бола отырып, қазақтар сонымен бірге
егіншілік және қолөнершілік кәсіптерін тоқтаткан жоқ. Қалалар мен егіншілік
жазиралар, әлбетте, Қазақ хандығының экономикалық жүйесіне XVIII ғасырдың
басында енді. Қала айырбас пен қолөнер орталығы болды. Деректемелерге
қарағанда, XVIII ғасырдың басында қазақтардың көшпелі мал шаруашылығы
егіншілікті және қалалы орталықтармен тығыз байланысты болған. Қазақ
хандығын ұзақ уақыт тіршілік еткізген ең қуатты экономикалық әлеуетті
қалыптастырған да, қолөнер мен керуен саудасының тұрақты дамуына
жәрдемдескен де осы құбылыс болатын.
Шаруашылық қызметтің кешенді белгілері 1697 жылы Қазақ хандығында
болып қайтқан Ф. Скибин мен М. Трошин елшілігінің материалдарында былай деп
көрсетілген: ... Қазақ Ордасының бәрі Түркістанға жақын, қалаға қала
көрініп тұрады, алыс қалалар тастан көрінбейді, оларға дала арқылы 3 күннен
жүреді, Сырт (Сырдария. — Ред.) өзенінен алыс қашықтықта, өзендердің
бойында жақын тұрмайды, олардың қалаларында құдықтар көп, олардың барлық
қалаларының саны 20. Түркістан бекінісі мен қалалар дуалмен қоршалған, дуал
топырақ және дуалды бойлай шикі кірпіштен қабырғалар қаланған, үйген
топырақпен қоса қабырғаның биіктігі үштен екі сажын, ені кей жерде сажын,
кей жерлерде көбірек және азырақ, төбесіне қарай бір жарым және 2 аршыннан,
олардың қалаларындағы дуалдар кірпішсіз, топырақ дуалдар көп, топырақ тығыз
және сусымайды, қазылған орлар жоқ. Сол қалалардың бәрінде бұхарлықтар
тұрады, қазақтар аз, қазақтардың бөрі көшіп жүретін жерлерде, егістік
алқаптарда тұрады, олардың егістіктері аз, жылқысы мен қойы көп, сиыр аз,
етпен және сүтпен азықтанады.
Қала халқына келесі сипаттаманы табын руының белгілі батыры Бөкенбай
берген: Оларда, қырғыз-қайсақтарда қалалар, атап айтқанда: Ташкент,
Түркістан, Сайрамға, оларға қарайтын қалалар мен кенттер болған және оларға
қырғыз-қайсақ хандары мен ақсакалдары иелік еткен. Ол қалаларда сарттар,
яғни отырықшы мұжықтар тұрады, олардан алым алынады. XVIII ғасырдың
басындағы сарттар мен қазақтар арасындағы өзара қатынастарды Бөкенбай
батырдың: Ал қазір оларға ешкім иелік етпейді және алым алмайды, уайым-
қайғысыз тұрып жатыр деген сөздері сипаттап береді.
Жіті қараған жағдайда қала халқының, көшпелі қазақтардың өзара
қатынастарынан шынына келгенде алым-салық төлеуші үлгісіндегі тәуелсіздік
те айқын аңғарылады. Қала тұрғындары бірқатар міндеткерлік ауыртпалығын
көтерді, оларға салық салынды, ара-тұра хандарға және олардың жақындарына
сыйлықтар апаруға, қазақ хандары жүргізген соғыстарға көмекші күш ретінде
қатысуға тиіс болды.
Көшпелілерге мемлекет пайдасы үшін салық салынбай, ал көшпелі қырғыз-
қайсақтардан хандар ешқандай алым алмайтын, алынбауға тиіс жағдайларда
отырықшы халықтан алым алу Қазақ хандығында әлеуметтік қатынастардың
күрделі болғанын дәлелдейді. Қазақстандағы қала тұрғындарының жағдайын
анықтаған тәуелділік нысандарын талқылауды тәптіштей берудің қажеті жоқ,
бірақ Қазақ хандығының шаруашылық өмірінің әсіресе сауда мен қолөнер сияқты
кірісті салаларын жеке-дара дерлік билей отырып, сол салада зор рөл
атқарғанын атап өтпекшіміз. Көпестердің қазақ ақсүйектерінің маңызды
дипломатиялық тапсырмаларын орындауы жиі кездесетін.
Шаруашылықтың әр түрлі салалары мен оларды жүргізушілердің өзіндік
топтасуы қазақ шежіресінде де расталады. Оларда қазақтардың, әсіресе
сұлтандар сословиесі мен ру шонжарлары өкілдерінің Орта Азияның қалалары
мен отырықшылық қолөнершілік орталықтарын басқаруға қатысуы туралы алуан
түрі нақты материалдар көп. Қалалар мен жазиралар Қазақ хандығының
құрамында болып, көшпелілердің экономикалық серігі рөлін атқарып қана
қойған жоқ, қиыншылықты және дағдарысты жылдарда олар кедейленген
көшпелілер үшін өзінше бір материалдық-экономикалық қойма ретінде
қызмететті.
XVIII ғасырдың басындағы қазақ қалаларының саны 11-ден 32-ге дейін
ауытқып отырады, сірө бұл есептеулер ірі қыстақтардың қаншалықты
енгізілуіне байланысты болар. Қазақ хандығының жағдайы туралы жақсы
хабардар жонғар елшілері Иркутскіде былай деп хабарлаған: ... олардың
қалалары он бір, әміршісі Тәуке тұратын ол қаланы Ясу деп айтады, көлемі
жағынан қала орташа, айналасындағы қалашықтармен қосканда үлкен....
Қазақ ордасында қалаларға жақын жерге әр түрлі астық себеді,
селоларға баратындар да көп, ал әр түрлі мал саны көп, олардың малында
түйелер, аттар да, есектер де, әртүрлі ірі қара да бар, сондай-ақ қалалар
мен селоларда бау-бақша көп, бақтарда көкөністер, алма мен жүзім, шие де,
қара өрік те, жиде де, жаңғақта үлкен болып жиі өседі, сондай-ақ өзге де
көптеген көкөністер бар, — деп атап өтеді өз хабарламасында жоңғар
елшілері.
Деректемелерде қазақтардың егіншілікпен айналысқаны теріске
шығарылмайды, дегенмен егіншілік әрине қосалқы кәсіп сипатында болды.
Түркістан ғана ерекше еді. Мұнда неміс зерттеушісі Рейнхард Юнгтің анықтауы
бойынша, Түркістанда оның өзі түріктің жазиралық-аумақтық шаруашылығы деп
атаған шаруашылық үлгісі қалыптасқан, онда суландыру құрылыстарын күтіп
ұстау үшін барлық халық нақты міндеткерлік атқаруға міндетті болған және
(иеленуші. —Ред.) бұған көктем сайын өз қолымен басшылық еткен. Билік
басындағылар суармалы егіншілікті ұйымдастыруға мүдделі болды.
Көшпелі қазақтар өздерінің қысқы қыстаулары жанына құнарлы жердің
шағын учаскелеріне дән сеуіп, басқалармен бірге жайлауға кететін. Кейбір
жағдайларда көшіп жүретін егіншілер егістікті күзету және күту үшін белгілі
бір ақы төлейтін болып өздерінің кедей туыстарын қалдыратын. Қазақтардың
өздеріне бағынышты қалмақтарды, қарақалпақтарды және басқаларын
егіншілікпен айналысуға мәжбүр еткені де сирек кездеспейтін.
Көшпелі мал шаруашылығы таралған аудандар Қазақстан даласының орасан
зор кеңістігін алып жатты. XVIII ғасырдың басында солтүстік шекарасы
Ертістің оң жағасын бойлай өтті.
XVIII ғасырдың басындағы қарулы қақтығыстар мен ішкі қырқыстарға,
мекендейтін және мал бағатын орын іздеп, алыс жерлерге үздіксіз көшіп-
қонуға қатысты шиеленісті оқиғалардың ең басты бір себебі — аумақтық
иелікке талас болды. Осы оқиғалардың бәрінен мына бір бағалы қасиет айқын
көрінеді — XVIII ғасырдың басында-ақ, қазақтар Еуразияның орасан зор
кеңістігінде Ресеймен, Жоңғариямен және басқа елдермен күрделі күрес
жүргізіп келген. Аумақтық проблемалардың сыртында әрқашанда шаруашылық
проблемалары тұрады. Көшпелі шаруашылық жағдайлары жайылымды үнемі
ауыстырып отыруды қажет етеді, мұның өзі жер көлемі жеткілікті және жердің
пайдаланылуы реттелген жағдайда ғана мүмкін болмақ. Көшіп жүретін аймақтың
кеңдігі мал шаруашылығының ең басты шарты деп саналады. Ертеде барлық,
қазақтардың ойлайтыны мен дәлелінің түп негізі мал болды, — деп жазады Ш.
Уәлиханов. — Біз өз өмірімізді мал шаруашылығының талаптарына бейімдеп
құрып келдік. Біздің бабаларымызда тұрақты қыстау, дәл сол сияқты жазғы
жайылым үшін бөлінген жер де болған жоқ. Бір жерде шөп шықпай қалған кезде,
біздің әкелеріміз ешқандай қашықтықтан тайынбай, басқа, неғұрлым қолайлы
жерлерге кетіп қалатын.
Кіші Орданың қазақтары жазда Орынбор маңында және Мұғалжар тауларында
көшіп жүрді, ал қысты Сырда және Борсық, құмдары мен Қарақұмда өткізді,
Орта Орданың қазақтары бір жазда Семей түбінен Троицкіге қарай барып, кері
қайтып отырған. Осындай тұрмыс салты жағдайында қатты қыстың қазіргі сияқты
қатерлі сипатта болмағаны түсінікті.
Ш. Уәлиханов қазақтар XIX ғасырдың орта шенімен салыстырғанда XVIII
ғасырда әлдеқайда бай болған деп санады: Сібір қазақтары сыртқы приказдар
құрылғанға дейін байырақ болған, бұл титтей де күмән келтірмейтін факт:
өткен ғасырдың аяғы мен осы ғасырдың басында Орынбор және Сібір шептеріне
айдап әкелінген малдың саны мен 20—30 жылдардағы ресми есептеулерге көз
салудың өзі жеткілікті. Осы соңғы дәуірде 10 мың үйір жылқысы болған
қазақтар аз болмаған.
1803 жылы Орынбор губернаторы XIX ғасырдың басындағы қазақтардың мал
шаруашылығының жай-күйін соның алдындағы көрсеткіштермен салыстыра келіп,
бүкіл дала өңірінде мал шаруашылығының көрінеу кемушілігі бар деп жазды.
XVIII ғасырдың басында мал қысы-жазы өз аяғымен жайылатын. Жайылым
ауыстыра отырып, қазақ қауымдары кең байтақ даламен қыста Орталық Азияның
ең оңтүстігіне, ал жазда Қазақстан далаларына қоныс аударып жүрді.
XVIII ғасырдың басында Кіші жүз руының малды ауылдары қыс кезінде
Сырдария мен Әмударияның төменгі ағыстарын қоныстанды. XVIII ғасыр
қазақтарының жадында Хорезмнің солтүстік жағы мен Бұхараның шығыс аудандары
өздерінің тарихи жері деген сенім мықтап сақталған.
Орта жүз ауылдары Түркістан, Шығыс Бұхара және Самарқан аумағымен,
сондай-ақ Талас өзені алқабымен көбірек байланысты болды. Қазақтардың
халықтық зердесінде Бұхараның нақ оңтүстік-шығыс шет аймақтарында қазақтар
бастан кешірген көптеген оқиғалардың жаңғырығы сақталған. Бұл жер Жиделі
байсын деп аталады. Фольклорлық материалдар бойынша ол арманға айналған
жер, Жиделі байсынның оңтүстік шекарасы Ауғанстанмен шектесіп жатыр.
Ұлы жүздің ауылдары Ташкент төңірегіне ұмтылды. Ірі ауылдардың
кейбіреуі жақсы жайылым іздеп, одан да оңтүстік жаққа, Ходжент пен шығыс
Бұхара шегіне дейін барды.
Қазақ ауылдарының негізгі бұқарасы қыста қыстауға Сырдария, Талас, Шу
өзендері мен басқа да (Ангрен, Шыршык) өзендерді бойлай орналасты. Мұнда
қар аз түсетін, бұл малдың қыста тебіндеуін жеңілдетті. Жағалауда калың
өсетін қамыс малға әрі азық, әрі пана болды. Ол отын ретінде де
пайдаланылды.
Кіші жүз бен Орта жүздің жазғы жайылымдары Қазақстанның Сарыарқа деген
атпен мәлім Солтүстік, Батыс және Орталық бөліктерін қамтыды. Оның
шекаралары қазақтардың шежіресінде былайша белгіленген: Арқа ұзынынан
Алтайдан басталып, батыста Орал тауына дейін, енінен Қара Ертіс басынан
Алтай етегімен солтүстікке тура Обь өзені басына дейін созылып, онан
батысқа тартылып, Кушкөл, яғни Чани көл мен Төгерек көлін басып Обь
өзені құйылысынан өтіп, Чилба бекінісі (Челябі) алдында Оралға жетеді.
Ұлы жүз тайпаларының жазғы қоныстары Алатау сілемдері мен Жетісу
алқабында болды.
XVIII ғасыр материалдарымен таза көшпелі мал шаруашылығы таралған
өңірдің айқын шекараларын белгілеу өте қиын, тіпті мүмкін емес деуге
болады. Тұтас алғанда Қазақстанның аумағы географиялық жағынан шөл, шөлейт,
орманды дала және даланың ұштасуы болып табылады. Көшпелі мал шаруашылығына
халықтың жыл бойы көшіп жүруі тән болды. Сонымен бірге көшіп-қону үрдісі
өндіріс жүйесін құрайды, онда әрбір маусымдағы көшу сол үрдістің сатысы
болып табылады. Қысқы цикл неғұрлым ұзақ, оңтүстіктегі жазиралармен және
қалалармен байланысты, бейнебір толық шеңберді тұйықтайтын тәрізді. Бұл
кезеңде көшпелілер саудамен, малдан алынған шикізатты сатумен айналысады,
көшпелі қауымның тіршілігі үшін қажетті нәрселердің бәрін сатып алады, яғни
базармен, демек хандықтың қаласымен және қолөнерші саудагер халқымен
байланыс жасайды.
Бұдан бұрын айтылғандай, жақсы жылдарда көшпелілер ондаған мың мал —
жылқы, қой және т.б. иеленген. Қазақтардың қожалықтарында жылқының өте зор
маңызы болды, жылқы өмірде және әсіресе әскери істерде ерекше маңыздылығы
себепті олар үшін ежелден мейлінше құнды еді. Климаты қолайлы және жайылымы
бай болғанына қарамастан, оңтүстік қазақ малшылары мыңғырған малын сыйдыра
алмады. Олардың иелері өз жылқысын тоғайларда жаю үшін Оңтүстік Сібірдің
ормандары мен орманды алаптарына, Ертіс өзенінің арғы жағына (Ертістің оң
жағасына әрі Құлынды және Барабин далаларына) амалсыздан айдап апаратын.
П. Рычковтың қыстыгүні қазақтардың жылқыны алысқа айдап апаратыны
сонша, олардың үйлері атпен бір апталық жерде, тіпті одан да көп қашықта
болады. Бұл ұсақ мал мен түйеге... жақын жерде азық қалуы үшін істеледі
деп көрсетуі сенуге әбден лайық. Жүздеген мың жылқымен бірге халықтың
ұрысқа ең жарамды азаматтары көшетін. Жастар үшін бұл ең беделді және
жауапты іс, ерлік мектебі болды. Қысқы жайылымдарда қазақтар наурыздың
ортасына дейін отыратын. Шөп көктеп шығысымен бөрі жазғы жайылымдарға,
Сарыарқаның кең даласына көшіп баратын.
Қазақ қоғамы тіршілігінің тұрақты негіздерін 1723—1730 жылдардағы
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен халық жадында қалған
оқиғалар бұзды. Ол оқиғалар қазақ қоғамының барлық ішкі және сыртқы
қиындықтарының көрінісіне айналып, дәстүрлі шаруашылық жүйесінің
экономикалық апатына әкеп соқты. Қазақтар шаруашылығының құлдырауымен қоса,
халық ауа көшіп, қалалар, егіншілік алаптар, қолөнер өндірісі, Қазақстанның
оңтүстігіндегі бүкіл қазақ халқы жаппай қайыршыланып, ашаршылыққа ұшырады.
Жоңғарияның соғыста түсірген олжасына айналып, мүлкі мен малынан айырылған
қазақтардың едәуір топтары Мауараннахр өңіріне барды. Бірақ онда да
өздерінің қауіпсіз тіршілігін қамтамасыз ете алмады, пана таппады. Шығыс
деректемелерінде Мауараннахр қалаларының шаруашылығы жағынан аса қатты
құлдырап кеткені айтылады. XVIII ғасырдың 20-жылдарында Самарқан тұрғындары
7 жыл бойы мүлде безіп кеткен, ал Хиуа хандығында шамамен сол жылдарда
барлық қыстақтар мен егістіктер қараусыз тасталып, Хиуаның өзінде 40-тан
аспайтын отбасы қалған. Оның үстіне бір кездегі аса бай осы облыс тағы бір
қасіретке — шегірткенің үлкен зиян келтіруіне ұшырады. Мұндай жағдайда
қазақтар: Жұт жеті ағайынды, — дейді.
Тек XVIII ғасырдың 40 жылдарынан бастап қана қазақтар экономикасындағы
алғашқы оңға басушылық байқалады. Олар мал санының көбеюінен, қазақтардың
айырбас саудаға тұрақты қатысуынан көрінеді. А.И. Левшин қазақтардың
Орынбор айырбас сарайында айырбастайтын малы едәуір өскенін көрсететін
цифрлар келтіреді.
Жылы Жылқы саны Өгіз саны Қой саны Ешкі саны
1745 552 2 3055 52
1750 1184 6 8213 281
1755 1762 15 13 147 334
1760 3757 54 19530 1589
1765 1636 199 55 194 4540
1770 889 276 113 115 9354
1775 1218 164 172 495 3733
1780 4643 379 225 486 7250
1790 2154 1325 187 286 5968
1800 2116 867 85221 2665
1810 36 392 65699 5639
1820 68 1074 160 296 3268

1760 жылдардағы екінші академиялық экспедицияның қатысушылары
қазақтардың шаруашылығы туралы қызықты деректер хабарлайды. Мәселен, П.С.
Паллас мынадай қорытынды жасайды: Қазақтардың байлығы шынына келгенде мал
шаруашылығынан тұрады, ал оларда жылқы мен қой айрықша көп. Оларда түйе
әлдекайда аз, ал сиыр одан да аз, себебі, оларды дағдылы жем-шөпсіз далада
жақсы ұстау мүмкін емес.
П.И. Рычков анық деректемелерді негізге ала отырып, былай деп жазады:
қазақтар арасында малға бай адамдардың болғаны сонша, бір отбасында 20
мыңға дейін жылқы және сондайлық мөлшерде қой бар. Осы мыңғырған мал
олардың еңбек етіп, бағып-күтуін көп керек етпейді, өйткені жазды күні ғана
емес, қыста да қар басып жатқанымен, далада жүріп, шөп жеп өздігімен
қоректенеді. Рычковтың деректерін қуаттай келіп, Георги де қазақтардың
сиыр малын жақыннан бері ғана өсіре бастағаны туралы жазады.
Жалпы мал саны құрамында сиыр, бір жағынан, солтүстік қазақтарының
башқұрттармен және қалмақтармен тұрақты қарым-қатынас жасауының салдарынан
көбейді, екінші жағынан, оны Ресей рыногының қажеттері туғызды.
XVIII ғасырда шөп шабуға және тау бөктерлерінде егіншілікпен
айналысуға алғашқы әрекеттер жасала бастады, бұл көшпелілер үшін, сөз жоқ,
жаңа іс болатын. Бастапқыда қазақ хандары мен сұлтандарының қожалықтары
арық мал үшін қысқа арнап пішен қорын дайындап алуға тырысты. Бұл
бастамаларды көзімен көргендер шөп шабуды қазақтар арасынан алынған
жалдама жұмыскерлер жүргізгенін жазады, олар қазақтардың шалғы ұстауды
білмейтінін де атап өткен.
Ал XVIII ғасырдың екінші жартысында егіншілік әлі де негізінен
оңтүстік аудандардың кәсібі болып қала берді. Георги солтүстік қазақтарының
материалдық өндірісін егжей-тегжеилі баяндай келіп: Олар жер жыртуды ойға
да алмайды, онсыз да құрғақ және сортаң бөлігі мол дала пайдасыз болар
еді. Қазақстанның шығыс аймақтарындағы шаруашылықтың жай-күйі туралы
біршама хабардар Қытай деректемелерінде де қазақтардың егіншілікпен
айналыспайтыны атап көрсетіледі және қазақтардың мал шаруашылығы өте
білгірлікпен суреттеледі.
Сонымен XVIII ғасырдың 60-70 жылдарының өзінде-ақ қазақтардың
шаруашылығы аса ауыр дағдарыстан еңсесін көтеріп, ұлғаймалы ұдайы өндіріс
жолына түсті. Бұл кезеңде Қазақ хандығы халқының өскені ерекше байқалады.
Қалмақ тайпаларының, башқұрттардың, ноғайлардың және қарақалпақтардың үлкен
бөліктері қазақ халқының этникалық құрамына кірді. Нақ сол кезеңде жаңа
генеалогиялық тармақтар құрылды, төлеңгіттер саны көбейіп, құлдар саны
өседі және т.б.
Қазақтар шаруашылығының қалпына келуімен бірге көшетін қоныстар туралы
мәселе өткір қойылады. Өрісті кеңейту қажеттігі қазақтарды Ресейге және
Қытайға қарсы қойып, Орталық Азиядағы саяси жағдайды тым қиындатып жіберді.
XVIII ғасырдың 60-70 жылдары қазақтардың, әсіресе Орта жүздің керей
және найман құрылымдарынын Қытай шекаралық әскерлерімен қарулы
қақтығыстарға түскен кездері болды. 1760 жылы император Цяньлун Әскери
кеңестің ұлықтарымен қазақтардың Алтай мен Тарбағатай аумағына көшіп
келуіне байланысты жағдайды талқылады, сондай-ақ оларды тежеу оншама оңай
емес деп қынжылды. Содан соң 1762 жылы қазақтар өздері орныққан алқапты
босатудан бас тартқаннан кейін Қытайлар оларды қазақтармен тіл табысу
мүмкін емес деп айыптай бастады. Цяньлун өзінің әмірінде жазалау
шараларының қажеттігі туралы былай деген: Сірә, оларды біздің әскери
қуатымызбен қорқыту керек болар... Қазақтар... қоныстардың шекараларынан
тағы да өтіп жатыр. Бірнеше жыл бойы күрес жүргізгеннен кейін ғана
қазақтар Алтай мен Тарбағатайдың тамаша таулы жайылымдары мен алкаптарын
біржола қаратып алды. Сендер, қазақтар, біздің жерімізге бірнеше жыл
ішінде біртіндеп көшіп алдыңдар... Сенің халқыңа... бос жатқан жерлерде
көшіп жүруге мүмкіндік туғызу үшін қазірдің өзінде бұйрық берілді, деп
жазды Абылай ханға Қытай императоры.
Алтай мен Тарбағатай үшін күрестің ең басынан-ақ қазақтарды бұл жерлер
өздерінің ежелгі жері атамекені дегенді ұғыну жетеледі. Бұл фактіні
қытайлар да мойындады, олар мұндай талаптарға былай деп жауап қайтарды:
Сіздердің елшілеріңіз Тарбағатайды өздерінің көшіп жүретін бұрынғы (аудан)
болып табылады деп, (бұл жерді) сыйға тартуды сұрады. Қытай Жоңғарияның
соңғы билеушісі Әмірсананы қазақтардың қолдағаны үшін ренішті болатын:
Сіздердің жандарыныз да жай таппайды. Егер сіздер Әмірсананы шын мәнінде
тұтқынға алып, бізге бергендеріңізде, әлбетте, сонда сыйға тартуға болатын
еді, — деп қынжылыс білдірді Қытайлар.
XVIII ғасырдың 5060 жылдарында Ертіс бойы мен Жайық жағасында одан кем
түспейтін дау байқалады. Жайылымға бай және қыста қыстауға қолайлы осы
аймақтарға көптен бері байланысты болған қазақтар Ресейдің талаптарымен өте
қиын жағдайда қалдырылды. Іс жүзінде 1756 жылға дейін қазақтар Ертістің де,
Жайыктың да оң жағаларына кедергісіз өтіп жүрді. Бірақ 1750 жылдарда Орта
жүздің солтүстіктегі шет аймақтарына бірқатар бекіністердің салынуы қазақ
қожалықтарының жолына алынбас қамал орнатты. Сол кездің өзінде-ақ осы
жерлерде (Петропавл, Лебяжье) қыс кезінде қыстап отыратын қазақтардың шағын
топтары Қазақстанның оңтүстігіне, сол кезде айтылғанындай, Жиделі байсынға
көшіп кетуге мәжбүр болды. Сол кезде Жоңғария проблемаларымен айналысып
жаткан қазақ хандығы орыс өкімет орындарына кедергі жасай алмады, оның
үстіне Жоңғариядан азат етілген аумақ қазақтар ортасындағы жер
тапшылығының әзірше белгілі бір дәрежеде орнын толтырған еді.
Осындай жағдайда 1755 жылы Сыртқы істер алқасы Сібірдің өкімет
орындарына қазақтардың ішкі аумаққа, яғни Ертістің оң жағасына шығуын мүлде
тыюды ұсынды. Кейін 60-жылдардың орта шенінде, Ертіске 10 шақырымнан артық
жақындап баруға мүлде тыйым салынды. Ресейдің белсенді экспансиясы
қазақтарды ушықтырып, кері жауап беру әсерін туғызды, олар бұл аумақта
ресейліктердің болуын мойындағысы келмеді. Ертістің көп жерлеріне қырғыз-
қайсақтар малын айдап жақын келді. Орыстарға шабуылын үдете түсу XVIII
ғасырдың аяғындағы экономикалық дағдарыс қазақ шаруашылығын қиын жағдайға
ұшыратты. Император I Александрдың 1808 жылғы 23 мамырдағы жарлығын қазақ
халқының осындай жағдайы туғызған еді, онда былай делінген: Орынбор әскери
губернаторының хабарламаларынан және бізге жеткен басқа да мәліметтерден
біз өз бодандарымыз, Орынбор шебіне жақын маңда және Каспий теңізінен
Сібірге дейінгі бүкіл шекара бойында көшіп жүретін қазақтардың әр түрлі
лақаптарға қарағанда қасіретті жағдайға ұшырағаны сонша, тамаққа қаражат
таппай, олардың көбі тіпті өз балаларын хиуалықтарға құл етіп сатуға
ниеттенетінін байқадық. Патша Орынбор әскери губернаторы мен сібір
бастықтарына қамқорлық жасауға көңіл бөлуін ұсынды және қазақ балаларын
барлық орыс бодандарының сатып алуы ережелерін белгіледі.
Сонымен бірге орыс бастықтарының XVIII ғасырдың аяғындағы саяси
пікірлері қазақтар үшін бірқатар аумақтық проблемаларды шешіп берді. 1801
жылы Кіші жүз қазақтарынын көп мөлшерде, негізінен байұлылардың Еділ мен
Жайық өзендерінің арасында мәңгілік қоныстануына рұқсат берілді және нақ
сол жылдарда Орта жүз қазақтарының Сұлтанмәмет сұлтанның балалары бастаған
бір бөлігі Ертістен өтіп, оң жағада мекендеуге құқық алды. Бірінші жағдайда
Ресей осылайша Кіші жүзді әлсіретуді, екінші жағдайда Орта жүз ханы Уәлидің
билігін бәсеңдетуді ойластырды.
XIX ғасырдың 20 жылдары Қазақстандағы толып жатқан әкімшілік-аумақтық
реформалармен ерекшеленді. 1822 жылы Сібір қырғыздары туралы жарғы
қабылданған еді, ал 1824 жылы Кіші жүзге де осындай жарғы қабылданды. Тұтас
алғанда Жарғылармен Қазақ даласының сол кезге қарай Ресей бодандығында
болған бөлігін басқару тәртібі реттелді. Жаңа әкімшілік жүйе қазақ
қоғамының дәстүрлі саяси институттарын жойып, аумақтық ұйымдастыруды
енгізді, көшпелі халықка салық салып, даланы отарлауды тереңдете түсті.
Ресей Қазақстанда нақты басқару ісін қолға алуға ұмтылды және өктемдік
қатынастар шеңберімен шектеліп қалғысы келмеді. Сонымен бірге XIX ғасырдың
20 жылдарындағы реформа қазақ халқының саяси мөртебесін өзгерткенімен, бұл
қоғамның көшпелі тұрмыс салтының басымдығына және өзіндік ерекшелігі бар
қоғамдық қатынастарға негізделген тіректері дегенмен де төңкеріске ұшыраған
жоқ. Сол кезден бастап отырықшылық элементтерінің күшейгеніне, егіншіліктің
кең таралғанына, шөп шабудың дағдылы іске айналғанына, жәрмеңкелер
түріндегі тұрақты сауда орталықтарының пайда болғанына қарамастан, тұтас
алғанда қазақтар көшпелі халық болып қала берді.
Орта жүз және Кіші жүзде округтер ұйымдастырылған кезде қазақтардың
қысқы қоныстары негізге алынды, әрбір округ үшін өз шекаралары белгіленді.
Сонымен бірге округтерге сұлтандар бастаған ірі ру топтары немесе
оқшауланған бірлестіктер кірді. Дәл сол сияқты болыстар мен дистанциялар
құрылған кезде рулық белгі жетекші рөл атқарды, өйткені нақ руластар
шаруашылық дәнекерлермен байланысты болатын. Жарғыға сәйкес отарлық
өкімет орындары аумақты округтік орталықтар — приказдарға ыңғайлап
белгіледі. Округтік приказда округтің аға сұлтаны, оның төрт орынбасары
отырыс өткізуге тиіс болды. Приказда тұрақты қазақ отряды болуға тиіс еді.
Көкшетау, Қарқаралы, Баянауыл және басқалары сияқты бекіністер түріндегі
алғашқы округтік қоныстар нақ сол уақытта пайда болды. Аумақтық шектеу
қазақтардың шаруашылығына теріс әсер етті.
Жарғы дәстүрлі қазақ қоғамы жүйесінің тұтас арқауын ыдыратты.
Қазақстанның Солтүстік орталық бөлігі, Батые пен Шығыс Ресейге біржола
телінді, ал Оңтүстік, Оңтүстік шығыс және Оңтүстік батыс дәстүрлі
құрылымында қалды.
XIX ғасырдың бірінші жартысы Ресейдің отаршылдық ниетіне де, Орта Азия
хандықтарына да қарсы халықтық толқулар мен көтерілістер санының көп
болуымен ерекшеленді. Қазақтардың отаршылдық ауыр езгіні, ең шұрайлы
жайылымдарынан айырылуды бастан кешіруіне тура келді, көшпелі мал
шаруашылығының келешегінен айырылды. Округтік приказдар, бекіністер мен
бекеттер салу кезінде көршілес қазақ ауылдарынан шамадан тыс салық алу жиі
кездесетін. Бейнебір уақытша деп көп мөлшерде мал алынып, олар кейіннен
қайтарылмады. Осының бәрі қазақтардың отаршылдарға қарсы жаппай бой
көрсетулеріне себеп болды.
Жана құрылған округтерде аға сұлтан төңірегінділердің маңызы артты.
Ресей өкімет орындарының қолдауы жағдайында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.