Отбасы - неке құқығы, мұрагерлік құқығы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе3

Отбасы-неке құқығы5

Әмеңгерлік салты8

Мұрагерлік құқығы11

Қорытынды13

Қолданылған әдебиеттер15

Кіріспе

Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені "адат" деп атады. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары. Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-ғұрып деген ұғымды білдіреді. "Адат" өте ерте кезден басталып, көптеген өзгерістермен және толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуіш нормалар ретінде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен "адаттың" құқықтық институттары ғасырлар барысында үлкен өзгерістерге ұшырамады.

Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сипатталады:

1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін консерватизмі. Мұндай ерекшеліктердің сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Қазақ отбасының басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуші фигура болды. Бұл ерекшеліктердің бәрі де көшпелі экономикалық қатынастардың бейнелері болып табылады.

2. Қазақ әдет-ғұрпы құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз етті. Бұл институттар қазақ қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше орын алды.

Қоғамдық пікір бұл институттарды айыптамады.

3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен азаматтық істердің арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән бере берілмеді.

4. Жерге жеке меншік құқының болмауы; қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан тендігі қазақ аристократиясының (сұлтандар, билер, қожалар) артықшылығымен ұштастырылды. Қазақ ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен қожалардың артықшылығы ресми заңдастырылды. Ал ел билеу ісі тек сұлтандардың үлесі ретінде рәсімделді. Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.

5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.

6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік сипатта болды.

7. Әдет-ғұрып құқығының партикулярлық сипаты. Әдет-ғұрып нормаларындағы басты нәрсе - ол нормалардың өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді, олардың негізінде жатқан принциптері еді. Ең басты нәрсс сол принциптердің өз мәнін, мазмұнын жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс пен жаза саласында - қанды кек не құн төлеу қағидасы, неке саласында - жеті атаға дейін қыз алыспау қағидасы, сот саласында әділдік, жариялылық, шешендік қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол қағида, көзқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.

Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды, жүйеледі, өз атынан жариялады) . Бірақ әдет-ғұрып нормалары оның ішінде Ереже жарғылары да, одан мемлекет заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру мәнін жоғалтқан жоқ . . . Қоғамдық тәртіп, демек, әдет-ғұрып нормаларын сақтап орындау да көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне, өздерін өздері басқаруға негізделген еді.

Отбасы-неке құқығы

Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ қоғамының негізі ру болса, рудың негізі отбасы болды.

Отбасының басшысы ер адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің, балалардың, тәуелді жақын туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан тұрды. Бай феодалдардың әр әйелі бір отау, кейде ауыл болып тұрды. Мұндай жағдайда бірнеше ауылдар отбасылық-ауылдық қауымды құрды.

Отбасы басшысы ер адам адат бойынша артықшылық құқықпен пайдаланды. Отбасының әйел мүшелерінің құқығы шектеулі еді. Ер адам отбасы мүлкінің иегері болып танылды әрі отбасы тірлігі үшін жауап берді. Ол басқа отбасы мүшелерін жазаға тарта алды. Бірақ әке баласына беретін еншіден, қызына беретін жасаудан бас тарта алмады. Ұлына енші, қызына жасау беру әкенің міндеті әрі парызы болды. Мұның өзі адаттың әрбір отбасы мүшесінің құқығын қорғағандығын көрсетеді.

Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзогамиялық дәстүр бір рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге тұруға рұқсат етпеді. Қазақтарда жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.

Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір ер адамға бірнеше әйелмен некеде тұруға немесе көп әйел алушылыққа рұқсат ету деген ұғым.

Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәселесін ата-аналар, негізінен әке шешетін. Олардың шешіміне қарсы болғандар қатаң жазаға ұшырайтын.

Неке құда түсу рәсімінен басталады. Ата-аналар балаларын үйлендіру үшін құда түседі. Құда түсу балалар жас күнінде, тіпті туылмай тұрып та жасала беретін. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін. Қалың малы төленген қызды қалыңдық деп атайды. Қалыңмалы төленген қыз сол жігітке шығуға міндетті болған. Үйленгенге дейін жігіт қайтыс болса, қалыңмалы төленген қалыңдық жігіт елінің жесірі ретінде оның туыстарының біріне күйеуге шығуға міндетті болды.

Хандар, сұлтандар, билер, байлар қалыңмалын төлеп үш-төрт, кейде одан да көп әйелдер ала берген. Қазақтар шариғат жолымен төрт әйел алумен шектелген. Бірақ 20-ға дейін әйел алған хандар да болған. Өкініштісі қартайған билігі, байлығы бар адамдар жас қыздар алуға құмар болған. Бұл ретте шариғат та, адат та олардың құқығын қорғаған. Қазақтар бірінші әйелді бәйбіше, қалған әйелдерді тоқал деп атаған. Бәйбіше артықшылық құқықпен пайдаланған.

Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-анасына мал ретінде төленетін төлемақы.

Қалыңмалдың мөлшері әртүрлі болған. Өте бай адамдар 100- 150-ге дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100 мал, одан төменгілер 20-40 мал, кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал - 10 мал болды. Көбіне қазақтар арасында қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек-орнымен оны шығарып салуға міндетті болған.

Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы" ретінде аса құнды заттар берілді. Бас жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз тартатын түйе берілетін. Көрсетілген әр жақсы 5 ірі малға теңестірілетін.

Қазақтарда неке кию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Неке қию салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және көпшіліктің алдында өтеді. Неке қию үшін үйленуші жастардың ырзалығы міндетті болған. Онсыз молда некені қия алмаған. Молда неке батасын оқыған соң неке қиылды деп есептелген.

Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің кезіне шөп салуы, еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәлелденуі тиіс болды. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орындауға жарамсыздығы және өзіне ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе қоя алды.

Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады.

Неке тоқтаған жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасында қалады.

Адат әйелдің құқығын төмен қойды. Ері әйелін ұрып-соғуға құқылы болды. Әйелдің өз алдына мүлкі болмады. Тіпті оның жасаумен келген мүлкі де еріне тиесілі болды. Әйел ерін тыңдауға және оның әмірін орындауға міндетті болды.

Ажырасқан жағдайда ері әйеліне киімі мен төсек орнын, ат және шапан ғана берді.

Әмеңгерлік салты

«Жалпы көп әйел алу дәстүріне Кеңес өкіметінің декреттері ғана түбегейлі тиым салды», - деп жазды Х. Арғынбаев «Қазақ отбасы» атты еңбегінде. Бұл саясаттың нәтижесінде оң жақтағы қыздар саны қаулап өсіп, қазақтың санын көбейтуге кері әсер етті.

Көбіне, қазақтың әмеңгерлік салтын жоққа шығарғандай, «олай болмайды, себебі біз оны ұқпаймыз», - деумен ғана шектеліп келеміз. Батыс өркениеті алимент, сериялық моногамия және басқаларды ойлап шығарып жүрген кезде бұны біздің елімізде атам заманнан табиғи түрде қолданып келгенін айтқанымыз дұрыс. Мұның сырын ашатын кез жетті.

Мұның негізінде әйел баласының, еркек кіндікті азаматқа қарағанда, биологиялық заңдылыққа сай өзінің жұбайлық міндетіне ерте салқындап, шау тартатындығын да жасырмаған жөн. Сондықтан да ер азамат төсек жаңғыртуға мәжбүр болады. Таңдай қағып, тамсанатындай жаңалық емес, егде тартса да қауқарлы, жыныс жүйесі тегеурінді ер азаматтың кіндігінен «Алпысбай», «Жетпісбай», «Сексенбай» есімді нәрестелер дүниеге келген. Қазіргі кезде сексолог-ғалымдар үйленетін жастардың жас аралары орташа есеппен 5-7 жас болуға тиіс деп жүр.

Қазақтар «әмеңгерлік» деп аталатын дәстүрді қатал ұстанған. Мұны ғылыми тілде некенің «левират» деген түрі деп ажыратады. Бұл жөнінде Әз Тәукенің «Жеті жарғысында» былай делінген: «Егер жан-жақты бай, тұрмысты, ауқатты адам болса, бірнеше әйел алуға хақы бар, тек әр әйеліне енші бөліп, жеке ауыл етіп шығаруы керек».

Күйеуі қайтыс болғаннан кейін жесір әйел қара жамылып, оның орнын бір жыл күткен. Бірақ шариғат бойынша жесір әйел күйеуін жүз күн аза тұтса борышы ақталды деп саналған. Бұл мерзім біткеннен кейін әмеңгерлік әңгімесі қозғалған.

Күйеуі өліп, жастайынан жесір қалған жас әйелді салт бойынша өлген күйеуінің туыс ағасына немесе інісіне қосу салты болған. «Ерден кетсе де, елден кетпес» деп, туыстары жесірге мұрагер-әмеңгер болып саналған.

Қазақтардың арасында болған А. Левшин «егер де бір бауыры қайтыс болған азамат отбасының басшысы болатын болса, онда ол қайтыс болған бауырының әйелдерінің арасынан жас біреуіне үйленуге құқылы болған» деп жазған. Бұл үйлену міндетті түрде жесір әйелдің келісімімен ғана жасалатын болған. Тағы бір айта кететін жайт, егер жесір әйел бұдан былай тұрмыс құрмаймын, өз өмірімді тек қана балаларымды бағып-қағуға, тәрбиелеуге арнаймын десе, оның айтқаны орындалатын болған. Ал егер жесір әйел өзі барған әулеттен басқа біреуге тұрмысқа шығамын деген ниет білдірген жағдайда, онда бұрынғы күйеуінің туыстарына оған үйленетін жаңа күйеу жігіт қалың мал төлейтін болған. Мұндағы мәселе бұрынғы некеден туған балаларды жеткізу, яғни материалдық жағынан қамтамасыз ету мақсатынан туындаған.

Жесір әйелдің етегінен тартқан баласы болмай, әрі өлген күйеуінің әмеңгерлік ететін туысы болмаған жағдайда ғана төркініне кете алатын болған. Осыдан әмеңгерлік салтының жас ананың тауы шағылып, қамқорсыз қалған сәтінде оған жанына жалау болар ер азаматтың қамқорлығын сездіру болса, жас балалар әке мейірімін көрмей жалғызсырап өспесін деген ізгі ниет менмұндалап тұр емес пе?! Иә, әкеден айырылған жас балалар басқа жерге барып қорлық көрмеген, жалғыздық тартпаған.

«Қызға қырық үйден тыю», «Қызым үйде, қылығы түзде» деген даналық сөздеріміз осы мәдениеттің жұрнақтары. Қыздың абыройын сақтауы, ал жесір қалған әйелдің ауыл-аймаққа атағын шығармай, көзге түрткі қылмай әмеңгерлік жолмен табыстырылуы осы мәдениетіміздің, халық даналығының арқасы. Қазақта қазір ажырасу көп. Ол неліктен деген сұрақ бәрімізді мазалайды.

Адатта ерекше әмеңгерлік институты болды. Әмеңгерлік бойынша жесір әйел ері өлген соң бір жылдан соң күйеуінің туыстарының біріне тұрмысқа шығуы тиіс болды. Бірінші кезек өлген ерінің аға-інілеріне берілді. Әмеңгерлік жолымен ерге шықкан әйелдер көбіне жаңа күйеуінің екінші не үшінші әйелі болатын. Тіпті кей жағдайда жесір әйелдердің өзінен жасы кіші әмеңгерге шығуы да кездесті.

Мұндай жағдайда ол күйеуіне екінші жас әйел әперуге келісім береді.

Жасы келген жесірлер әмеңгерге шықпай өз алдына үй болып отыра беретін.

Әмеңгерлік тәртібі қалыңмалы төленіп қойған әлі де күйеуге тимеген қыздарға да тиісті болды. Олар да әменгерлік жолымен атастырған жігіті қайтыс болған жағдайда оның туыстарының біріне шығуға тиіс болды.

Әмеңгерлік бойынша жесір әйелдің балалары жаңа әкесінің қамқорлығына өтіп жетім деген аттан құтылды. Осылай балалар да, жесір әйел де тарығудан құтылып отырған. Жесір әйел болса күйеуге тиіп, ерлі болды. Сөйтіп жесір әйелдердің болмауына жағдай жасалды. Мұндай жағдай қоғам ішінде жеңіл жүрісті әйелдердің болмауына да себеп болды. Оның үстіне әйелді жесір, баланы жетім ету рудың атына таңба келтіретін оқиға еді. Әмеңгерлік тәртібі бұл мәселені де шешті.

Біздегі әмеңгерлік институты әлемдегі ең гуманды, адамгершілік пен ізгілікті, бауырмалдық пен туысқандықты құрметтеуден туындаған салт. Әмеңгерлік салтының бір мақсаты өлген күйеуінің атын өшірмей, оның ұрпағын жалғастыру екендігі белгілі. Бұл жайында біздің құқықтанушыларымыз біршама айтқанымен, әлі де өз дәрежесінде жазылмай келеді. Кеңестік кезеңдегі дәстүрлі құқық зерттеушілерінің ойынша, бұл кертартпа дәстүр деп құлаққа сіңіріліп келді. Бұның қате пікір екені айдан анық. Бұл жөнінде біздің ғалымдарымыз әлі де болса дұрыс пікір жазып, зерттеулер жариялар деп үміттенемін.

Мұрагерлік құқығы

Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды. Ауызша өсиет болғанда куәлер қатысқан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды.

Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір қалып отырған. Ертеректе мұраға тіпті құл мен күндер де қалдырылған.

Ер адам қартайып елгенде, оның ұл-қыздары үйленіп, бөлініп кетсе оның мал мүлкіне енші алмаған кенже баласы ие болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.