Әскери коммунизм саясаты - жер бетіндегі утопияны орнату саясаты

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
1. Әскери коммунизм саясаты – жер бетіндегі утопияны орнату саясаты 4
2. Жаңа экономикалық саясаттың мәні, мақсаты және ерекшеліктері 6
Қорытынды 16
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 18

Кіріспе

Жұмыр жердің тыныс-тіршілігін жіті бағып, оның бар асылы мен жасығын
тарих таразысында зерделеген ұлы көш алға басып барады.
Уақыт көші, өмір көші – бұл. Осы дәуір көшінің әрбір дауылды,
жауынды, алдамшы сағымды кезеңдерін бастан кешіре жүріп, халық күлімдеген
күнді, еркіндік, тәуелсіздік күнін аңсаумен болды. Бабаларымыздың жүріп
өткен жолы – бұған куә.
Аға ұрпақтың осынау ерлік жолы, өзінің ұлтын, салт-дәстүрін
сақтаудағы әр заманда көрген қиыншылықтары мен азаптары – бүгінгі ұрпаққа
үлкен сабақ.
Елдік, азаттық, тәуелсіздік жолындағы осынау сан ғасырлық күрес –
халық тарихы, ел шежіресі.
Елімнің тарихына ой жүгіртсем, тәуелсіздік үшін күрес жолы көз
алдымнан өтеді.
Бұл жол – ата-бабаларымыздың көзінің қарашығындай сақтап, найзаның
ұшымен, біліктілік ісімен арыстанша алысқан ерлік жолы, бізге қалдырған
аманат жолы.
Ендеше, тәуелсіздік – аманат.
Тәуелсіздік - ел дәулеті, халқымыздың ертеңі.
Қилы-қилы қиын замандарда тарыдай шашылып тоз-тоз боп бара жатқан
халықтың елдігін, бірлігі мен тұтастығын ардагер ұлдары мен сүйікті
перзенттері Қасым хан, Тәуке, Абылай хан, Бұқар жырау тағы басқалар сақтай
білді. Ал қазақ халқының тарихында Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай,
Шапырашты Наурызбай, Райымбек батырдай бабаларымыз елін-жұртын аман алып
қалам деп жауларымен айқасты. Кенесары, Сырым, Исатай, Махамбет өткен жол -
ұрпақтарына үлгі - өнеге. Ал Абай, Шоқан, Ыбырай сияқты біртуар қазақ
азаматтары елінің, халқының мәдениетін, ғылым, білімін көтеруді армандады,
сол үшін өмірлерін сарп етті. Бұл – ел болып, өзгемен иық тіресудің үміт
сәулесін үзбеудің заман көшіндегі бір жолы еді.
Өткен ғасырлардағы қанды шайқастар, ірлі-ұсақты небір көтерілістер,
елдікті сақтау жолындағы жанталас – 1986 жылғы "Желтоқсан оқиғасы", сол
кездегі жастардың ерлігі халық санасынан өшер ме?! Желтоқсанда халқым деп
аттандап, ерлікпен қазаға ұшыраған жастардың даусы мұз құрсаудың көбесін
сөкті, халықты елең еткізіп есін жинады.
Тәуелсіз ел болдық. Еліміздің егемендік алуымен бірге "өшкеніміз
жанды, өлгеніміз тірілді". Ел басына күн туған қиын-қыстау кезеңде халқына,
ел-жұртына ақыл айтқан, жөнге салған билеріміз Төле би, Қаз дауысты Қазыбек
би, Әйтеке бимен табыстық, еліміздің шынайы тарихын зерделей бастадық.
Осы мен қалам алып отырған тақырыптың көбіміз елей бермейтін тұсы да
бар. Ол осы жылдар ішінде бірнеше ғасырлардан кейін бір мемлекеттің астына
(мейлі ол автономия болсын) жинақталған қазақ жерінің тұтастығын жүзеге
асырған жылдар еді. Мұндай еңбек еткен адамдардың аттары кешегі өткен
қайсар рухты тұлғалармен қатар тұруы да тиісті деп ойлаймын. Енді тікелей
тақырыптың өзіне кірісейік.
Менің тақырыбым большевиктердің жүргізген экономикалық саясаттары
туралы болмақ: әскери коммунизм саясаты мен жаңа экономикалық саясаты.
Бірінші саясаты ұрда-жық саясаты деп ойлаймын. Тіпті патшаны өлтіріп,
билікті тартып ала салысымен басталған бұл саясат утопиялық саясат екені
айдан анық. Ал екіншісі қайтадан нарыққа аздап қана қайта оралу деп
ойлаймын. Бұл амалсыздан туындаған саясат. Оны желеулетіп жаңа деудің
қажеті жоқ еді. Бірақ большевиктер насихатты әбден жетік меңгергендер
болғандықтан популизмді берік ұстана отырып жаңа саясат де ат қойып, айдар
тақты.

1. Әскери коммунизм саясаты – жер бетіндегі утопияны орнату саясаты

Қазақстан жерін ақгвардияшылардан босатуға сай, Кеңес өкіметі де қайта
қалпына келтіріледі. 1919 ж. 10 шілдесінде РКФСР Халық Комиссарлары
Кеңесінің жарлығы бойынша Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Революциялық
Комитет (Ревком) құрылды.
Оның бірінші құрамына: С. Пестковский (төраға), А. Байтұрсынов, В.
Лукашев, Ә. Жангелдин, М. Тұнғаншин, С. Меңдешев, Б. Қаратаев кіреді.
Әртүрлі уақытта Қазақ ревкомының мүшесі болып, Ә. Әйтиев, С. Арғыншиев, А.
Авдеев, Ғ. Әлібеков, Б. Қаралдин еңбек етті.
Казревком Өлкені жоғары әскери-азаматтық басқаруды өз қолына
жинақтайды, қазақ халқының мемлекеттігін құру мақсатында өлке Кеңестерінің
Құрылтайлық съезін шақыруға жағдай жасау оның басты міндеті болды. Шын
мәнінде революциялық өкіметтің Қазақстандағы осынау төтенше органының
әртүрлі саладағы орасан көп жұмысты атқаруына, Қазақстан Кеңестерінің
Құрылтайлық сьезін әзірлеп өткізуіне тура келді.
Азамат соғысының қиын да күрделі жағдайы Казревкомның төтенше жағдайда
жұмыс істеуін талап етеді. Казревком қызметінің әскери-азаматтық сипатын
осы соғыс анықтап берді. Казревкомның басқа бір аса маңызды міндеті —
қазақтың байырғы жерін бір қолға жинау, яғни болашақ қазақ кеңес
мемлекетінің территориялық тұтастығын қамтамасыз ету болып табылды. Сонымен
бірге Казревком әрекет-қимылда жүрген армияны азық-түлікпен жабдықтау,
астықты және басқа да тамақ өнімдерін Орталыққа, Түркістан АССР-на жеткізу
яғни соғыс коммунизм саясатының басты мәселесін шешу ісімен айналысты.
Казревком 1919 ж. шілдесінен 1920 ж. қазанын қосқанда 15 ай бойы жұмыс
істейді. Өзі пайда болған күннен бастап, Казревком қазақ халқының кеңестік
автономиясын жария ету жөніндегі қыруар көп әзірлік жұмыстарын жүзеге
асырды.
1918 жылдың көктемінен бастап большевиктер әскери коммунизм деп
аталған саясатты белсенді түрде жүргізе бастады. Соғыс жылдары көптеген
экономикалық проблемаларды нарық жағдайында шешу мүмкіән емес деп танылды,
сондықтан осы аталған саясатты жүргізуге барынша күш салынды. Әскери
коммунизм саясаты әкімшілік-командалық жүйенің белгілерін өзіне қабылдаған
еді. Сонымен қатар оған продразверстка енгізілген. Продразверстка
дегеніміз барлық шаруалар өндірген өнімнен артық деп табылған өнімдерді
мемлекетке өтеусіз беруі талап етілген болатын. Әскери коммунизм саясатының
тағы бір қыры ол нан сатуға мемлекеттің монополиясының орнауы, барплық
өндіріс орындарының национализациясы, өнеркәсіпті басқарудың мейлінше
орталықтандырылған жүйесі, жалпыға бірдей еңбек ету міндеттілігі және т.б.
еді. Жеке сауда-саттыққа қатаң тыйым салынды, тіпті ауыл мен қала арасында
тікелей тауар айырбасын орнату да көзделді. Бірақ бұдан мардымды ештеңе
шыға қоймады. Еңбекке ақы төлеу бірыңғайландырылып тепе-теңдікке
негізделмек болды. Осыған орай жалақының өз мәні жоғалды. Экономикаға бос
қағаз ақшалар саулап құйылып инфляция белең алды. Осының нәтижесінде тауар-
ақша қарым-қатынасы төмендеп, тұтыну мен өндіріс саласында натурализацияға
жол берілді.
Шаршалықытың әскери-коммунистік методтары экономикалық заңдарға
кереғар келіп, өнімді еңбек етуге ынталандыра қоймады, сөйтіп өндіріс
дамымады. Тіпті бейбітшілік кезеңнің өзінде-ақ әскери коммунизм саясаты
мемлекеттің экономикалық қажеттіліктерін өтей алмайтыны белгілі болды.
Сонымен қатар осы саясатқа орай большевиктердің билігіне қарсы келушілер
бой көрсете бастады. Ал шаруалар азамат соғысы бітісімен еркін сауданы
талап етіп және продразверстканы алып тастауды өтіне бастады. Ақыры осы бас
көтерулер большевиктерге сенімсіздік танытуға алып келді. Сөйтіп 1921
жылдың ақпанында саяси дағдарыс басталған сәтте шаруалар да Коммунистерсіз
Кеңес өкіметі ұранын қолдап шықты. Кейіннен Ленин былай деп жазды:
экономикалық майданда коммунизмге өтеміз дегеніміз босм далбаса болды,
сөйтіп біздерге Колчак, Деникин немесе Пилсудский әкелген жеңілістерге
қарағанда қатты зардап шектік. Деревнядағы продразверстка және қаладағы
коммунистік тәртіп – өндірістік күштерге кедергі келтірді және
экономикалық, саяси дағдарыстың негізгі себебі болды.
Жеті жылға созылған соғыста (бірінші дүниежүзілік және азамат соғысы)
жүздеген мың адам қырылды. Кейбір уездерде аштық басталды. Кеңес елінің
басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізілді. Ол
бойынша шаруалардың күн көрісінен артылған азық-түлік әскер мен өндіріс
орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай
шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты
наразы болды. Өйткені олардан азық-түлік неғұрлым көп және қайырымсыз қатал
әдістермен жиналды. Мұның өзі Қостанай, Орал, Семей, Шымкент уездерінде
шаруалардың Кеңес өкіметіне қарсы шығуына әкелді.
Мұндай наразылықтың күшеюі Кеңес өкіметін салғырттан, яғни "әскери
коммунизм" саясатынан салғырт кейде солай аталатын бас тартуға, жаңа
экономикалық саясатқа көшуге, салғыртты салықпен ауыстыруға мәжбүр етті.
Бұл арада "әскери коммунизм" саясатының социализм орнатуда неғұрлым тар
түсінігі болғанын да айту керек. Ол азық-түлікті күштеп алу, ірі, орта және
ұсақ кәсіпорындарды қоғамдастыру, сауда-саттыққа, рынокқа тыйым салу, ақша
айналымын тоқтатып, сол арқылы жаңа қоғам орнатуға болады деп әрекеттенудің
көрінісі. Оның тұсында өкімет барынша орталықтандырылып, әміршіл-әкімшіл
басқару жүйесі пайда болды. Барлық партия мүшелері әскери жағдайда деп
танылды. Көп адамдар мұндай жағдай социализмге барар жолды қысқартады деп
есептеді. Әрине "әскери коммунизм" социализмге жеткізетін шара емес,
ділгерліктен туған болатын. Сондықтан оны жаңа экономикалық саясатпен,
төтенше жағдайда енгізілген салғыртты енді салықпен ауыстыру уақыт талабы
еді.

2. Жаңа экономикалық саясаттың мәні, мақсаты және ерекшеліктері

Күйзеліс, жоқшылық, қайыршылану - В.И. Ленин азамат соғысы
аяқталғаннан кейінгі Кеңестер елінің жағдайын, міне, осылай бейнеледі.
Қазақстанда азамат соғысы аяқталғаннан кейін экономикалық және
әлеуметтік-саяси жағдай Ресейдің орталық аудандарымен салыстырғанда ауыр
болды. Бейбіт құрылысқа көшудің шаруашылық және саяси қиындықтары мұнда
бұрынғы феодалдық дәуірден мұра болып келген экономикалық және мәдени артта
қалушылықпен байланысты еді.
1920 жылдың аяғында Қазақстанда 4,7 миллион адам тұрды. Оның ішінде
қазақтары - 50,3, орыстары - 31,1, украиндары - 14,4 пайыз. Халықтың басым
көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Ал, ауыл шаруашылығы мешеу жете
дамымаған еді. Егіншілікте жерді біраз тыңайтып алып қайта жырту жүйесі,
мал шарушылығында көшпелі және жартылай көшпелі шараушылық басым болатын.
Егістің көлемі азамат соғысы жылдарында едәуір кеміп астықтың жалпы көлемі
мен түсімі үш есеге жуық азайды. Егер егістік көлемі 1914 ж. 3,6 млн.
десятина болса, 1922 ж. 1,6 млн. десятинаға қысқарды. Мал шаруашылығы да
ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922 жылдың аяғына дейін ірі қара мал саны
2,1 млн-ға, жылқы-2 млн-ға, қой-ешкі 6,5 млн-дай, түйе-0,3 млн-ға азайды.
Жалпы алғанда осы жылдары барлық мал түрі 10,8 млн. басқа кеміді.
Қазақстанның өнеркәсібі де құлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында ірі
кәсіпорындар түгелдей дерлік қирап бүлінді, істен шықты. Қазақстан халық
шаруашылығы жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлесі бар болғаны 6,5 пайыз құрады.
Өнеркәсіп халық қажеттерін қанағаттандыра алмады. Еңбек өнімділігі төмен,
шикізат пен отын жетіспеді.
Бұл кезде Қазақстанда да Ресейдегі сияқты экономикалық бірнеше меншік
түрі: париархалдық, ұсақ тауарлық, капиталистік жекеменшік, мемлекеттік-
капиталистік және социалистік меншіктер орын алды. Бірақ олардың
экономикадағы көлемі әртүрлі еді. Қазақстан экономикасында социалистік
үлестің меншік салмағы тіпті төмендеді.
Қазақ ауылында капитализмге дейінгі қатынастар таза түрінде болған жоқ.
Олар капиталистік қатынастармен тоғысып немесе ұштасып жатты. Қазақстан
халқының таптық құрылымының елдегі орталық аудандарынан айтарлықтай
айырмашылығы болды. Мұнда ұлттық буржуазияның тап ретінде қалыптасу процесі
аяқталмаған еді.
Жеті жылға созылған соғыста (бірінші дүниежүзілік және азамат соғысы)
жүздеген мың адам қырылды. Кейбір уездерде аштық басталды. Кеңес елінің
басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізілді. Ол
бойынша шаруалардың күн көрісінен артылған азық-түлік әскер мен өндіріс
орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай
шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты
наразы болды. Өйткені олардан азық-түлік неғұрлым көп және қайырымсыз қатал
әдістермен жиналды. Мұның өзі Қостанай, Орал, Семей, Шымкент уездерінде
шаруалардың Кеңес өкіметіне қарсы шығуына әкелді.
Мұндай наразылықтың күшеюі Кеңес өкіметін салғырттан, яғни "әскери
коммунизм" саясатынан салғырт кейде солай аталатын бас тартуға, жаңа
экономикалық саясатқа көшуге, салғыртты салықпен ауыстыруға мәжбүр етті.
Бұл арада "әскери коммунизм" саясатының социализм орнатуда неғұрлым тар
түсінігі болғанын да айту керек. Ол азық-түлікті күштеп алу, ірі, орта және
ұсақ кәсіпорындарды қоғамдастыру, сауда-саттыққа, рынокқа тыйым салу, ақша
айналымын тоқтатып, сол арқылы жаңа қоғам орнатуға болады деп әрекеттенудің
көрінісі. Оның тұсында өкімет барынша орталықтандырылып, әміршіл-әкімшіл
басқару жүйесі пайда болды. Барлық партия мүшелері әскери жағдайда деп
танылды. Көп адамдар мұндай жағдай социализмге барар жолды қысқартады деп
есептеді. Әрине "әскери коммунизм" социализмге жеткізетін шара емес,
ділгерліктен туған болатын. Сондықтан оны жаңа экономикалық саясатпен,
төтенше жағдайда енгізілген салғыртты енді салықпен ауыстыру уақыт талабы
еді.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатты НЭП-ті іске асыру 1921-1923
жылдарда Қазақ АКСР Орталық Атқару комитетінің азық-түлік салығына көшу
туралы шешімі негізінде жүргізілді. Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз
болды. Мәселен, 1920 жылы Жетісу және Сырдария облыстарында астық салғырты
бойынша 10,4 млн. пұт астық жиналса, 1921 жылы салық арқылы шаруалардан
жиналған астық 6,0 миллион пүттан асқан жоқ. Шаруалардан алынатын ауыл
шаруашылығы өнімдерінің мөлшерін салықпен шектеу ауыл-селолардың қалалармен
байланысын нығайтуға жол ашты. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға
апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік алды.
Алайда, жаңа экономикалық саясатты іске асыру барысында көптеген
қиыншылықтар да кездесті. Атап айтқанда, 1921 жылы жазда Еділ өзені
бойының, Солтүстiк және Батыс Қазақстанның халықтары күшті қуаңшылық
болуына байланысты аштыққа ұшырады. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және
Қостанай губернияларында егістің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай,
қырыла бастады. Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдық аштыққа
апарып соқты. Сол кездегі мәліметтерге карағанда республикада 2,3 млн. адам
ашыққан. Осы қиын-қыстау күндерде Қазақстан еңбекшілеріне Ресей халқы
елеулі көмек көрсетті. 1921 жылы күзде және 1922 жылы көктемде РКФСР
үкіметі толық емес есеп бойынша Қазақстанға 4475 мың пұт астық, 183 мың пұт
картоп жіберді. Түркістан мен Украина республикалары да Қазақстанға елеулі
көмек жасады. Жұт пен қуаңшылықтан зардап шеккен кедей шаруашылықтарға
ондаған мың ірі қара мал, 5 млн. пұттан астам тұқымдық дән берілді. Бұл дән
1921-1922 жж. бір милллион гектардан астам күздік және жаздық егістікке
себілді. Алайда Қазақ Республикасы халық шаруашылығының жағдайы өте ауыр
болып қала берді.
20-шы жылдардың басындағы жер реформаларының ерекше маңызды рөлі болды.
Мұның өзі жер мәселесіндегі патша өкіметінің отаршылдық саясатының
зардаптарын жою бағытында іске асырылған шаралар еді. Патша өкіметі алған
жерлер қазақ еңбекшілеріне қайтарылып берілді.
1921 жылы ақпан айында жер-су реформасы Түркістанның көптеген
аудандарында, оның ішінде Алматы, Қапал, Шымкент, Әулиеата уездерінде
жүргізілді. Жайық өзенінің сол жағалауының бөлігі межелеп бөлінді. Қазақ
шаруалары жайылымдарын алды.
Ауылда әлеуметтік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.