Ұлы Жібек жолындағы діндердің таралуы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе2

Түркі тілдес тайпа халықтарының наным-сенімдері мен тәңіршілдік діні2

Ұлы Жібек жолындағы діндердің таралуы11

Мұсылман дінінің шапағаты мен нұрының таралуы16

Қорытынды18

Қолданылған әдебиеттер19

Кіріспе

Тарихи жадығы тиесілі тарихының өң бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлығы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, деннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті “религия”, сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де “біріктіру”, “байланыстыру”, “қатынасты қалыптастыру” дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады.

Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйі құрастырушы факторы деп анықтауға болады.

Дін - қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Діннің мән-мағынасын қаншама ғұламалар ашып көрсетуге талпынған болатын. Дін жөнінде жазылған мақалалар, ғылыми еңбектер саны некен-саяқ. Дегенмен “діннің бастауы мен тұңғиық терең мәні ел көзінен тасада қалып қойды”. 1 Қорқыныш-үрей де, сүйіспеншілік те, ата-бабаларды қастерлеу де және т. с. с. да діни сенімнің өз алдына жеке тұрған бастауы бола алмасы анық.

Түркі тілдес тайпа халықтарының наным-сенімдері мен тәңіршілдік діні

Ежелгі қазақ жерін қоныс еткен түркі тілдес тайпалардан сақталған, өзгеріп жаңа мән-мағынаға ие болған, сөйтіп осы тайпалардан сұрыпталып шыққан қазақ халқының бүгінгі рухани болмысының сол бір алыста, артта қалған замандармен сабақтастығын дәлелдейтін - салт, дәстүрлер, наным-сенімдер аз емес. Солардың ішінде V-Х ғасырларда өмір сүрген түркі тілдес тайпалардың наным-сенімінің тәңірі діні мен күнге, айға, жерге, отқа табынумен байланысты болғанын айту керек. Осы өңірде болып, ондағы осы тайпалардың тұрмыс тіршілігін, рухани өмірін, наным-сенімін зерттеген Еуропа саяхатшысы Плано Карпини олардың шығып келе жатқан күн мен айға табынатынын өз көзімен көрген. «Қыпшақтардың діні туралы сөз қозғасақ, - деп жазған араб саяхатшысы ибн Аль-Асир, - олар шығып келе жатқан күнге табынады»2.

Қазақта күн мен айдың құдіретті сұлулығы туралы аңыз әңгімелер аз кездеспейді. «Бір байдың Күн мен Ай деген екі сұлу қызы болыпты, - деп келеді солардың бірі. - Екеуі де бетінен нұры тамған теңдесі жоқ сұлу екен. Сөйтсе Ай Күнге қарағанда көріктірек болыпты. Күн сіңілісінің сұлулығын күндеп, бір күні Айдың бетін тырнап алыпты». Осы сияқты аңыз әңгімелер қазақтар арасында күні бүгінге дейін ұшырасады.

X ғасырда Еділ болгарларына келген араб елшісі Ибн Фадлан Маңғыстау түбегінде болғанда оның тұрғындарының басы ауырып, балтыры сыздаса, «бір тәңірі!» деп көк аспаннан көмек сұрайтынын байқаған. Мұсылман діні түркі тілдес халықтардың ресми дініне айналғаннан кейін де бұқара халық Тәңірге табыну жоралғысынан бас тартпаган. Оның кейбір қалдықтарын халық арасынан қазір де байқауға болады. Шоқан «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген мақаласында әлемдік дүниені сүюді, табиғатқа деген шексіз махаббат пен адамдардың рухын қастерлеуді, аруағын ардақтауды шамандық деп атайды. «Шамандық діндегі адам, дейді ол, құдіретті күн нұрына қарап таңданды, осыншама жарықтың құпиясына түйсігі жетпей табынды, қара аспанға нұр сепкен айды көріп те табынды, ертедегі адам табиғаттың барлық құбылысына мінажат етті, өзінің ұғымы жетпейтін, уақыт сияқты мәңгі түсініксіз күштердің бәріне бас иді, көк аспанды, - Көк Тәңірі деп атады. Шамандық сенімнің дүниеге келуі жалпылай немесе жекелей табиғатты қадір тұту, қастерлеу болып саналады»3.

Түркі тілдес халық тайпаларының сенім-нанымында шамандық елеулі орын алған. Шаман дегеніміз емші, тамыр ұстаушы, балгер, жын құрсанған бақсы. Оларды абыз деп те атаған. Бұл қобыз деген сөздің өзгерген түрі. Алтай, Ойраттарда қобызды шамандар тартады. Ал қазақта, оның алыстағы аталары, Қыпшақта оны абыздар тартқан. Олар қолына қобыз алғанда:

Үйеңкінің түбінен

Үйіріп алған қобызым!

Қарағайдың түбінен,

Қайырып алған қобызым,

Қызыл қыршын тобылғы

Жәшік қылған қобызым,

Желмаяның терісінен

Қапшық қылған қобызым

Жүйрік аттың құйрығын

Ішек қылған қобызым!

Ортекенің мүйізін

Тиек қылған қобызым!

Тасқа шыққан ырғайдан,

Құлақ қылған қобызым!

Сексендегі кемпірдей,

Белі бүкір қобызым!

Буаз қатын секілді

Арты шөмек қобызым!

Әбденде болжа, қобызым! - деп сарнайды.

Қобыз - түркі тілдес халықтардың ертеден келе жатқан көне өнер аспабы. Соған қарамастан абыздардың, бақсы-балгерлердін сиынатын пірі Қорқыт ата болған. Оның ұлылығына, құдіреттілігіне табынған бақсылар:

Бақсы баба сен қолда.

Мен сиындым тар жолда

Мен сиындым сіздерге,

Медет бергін біздерге, - деп, Қорқыт атаның қолпаштап-қолдауын, демеп-көтермелеуін сұрап жалбарынады екен. Одан кейінгі олардың жын шақырып тартатыны - «Қорқыт күйі». Тыңдаған адамының сай сүйегін қозғайтын бұл күйдің шынында да шипалық қасиеті бар ма деп қаласыз. Қорқыттан кейін өмір сүрген, аты әйгілі, киелі баксылардың бірі Қойлыбай туралы да қазақтар арасында аңыз көп. «Қойлыбай бар бақсының түп атасы, оқ тартар садағы іспетті» деп суреттейді оны Шоқан. Бірде ол қобызын аламан бәйгеге салған деген аңыз бар. Жүздеген сәйгүлік қосылған бәйге аттарының келе жатқанын көргенде қолына қанжарын алып әулие, пірлерін жәрдемге шақырып Қойлыбай сарнап қоя береді. Сол-ақ екен бәйге жақтан бір қара дауыл тұрып, отша лапылдаған аптап ыстық жел соғады. Бір кезде сол дауылдың артынан қалың қара көрініп, ат тұяғынын дүбірі естіледі. Демде бәйге аттарының алдынан қар борандатып, алты құлаш тамырымен ала жібін сүйреткен алып ағаш көрінеді. Сөйтсе ағаш дегені Қойлыбайдың қобызы, дауыл мен желді суырып келе жатқан көкаман жынының екпіні екен деп айтылады аңыз әңгімеде.

«Қорқыт Ата» дастанының «Ұлы бақсы» аталатын көлемді бір үзік жырында: байырғыдан беріде, бертінгіден әріде, ізет барда ініде, үлкендік барда кәріде, ынтымағы бар елінде, ырыс-құт бар белінде, қара бір жаудың төрінде, огыз-қыпшақ жерінде қоныс еткен қабырғалы ұлыстан шыққан, аққу қанат тағынған, өзінен өзі қағынған, қарадай жыны қыстаған, аса таяқ ұстаған қара бақсы атанған әулие бақсының бұқа жыны бұрқырап, құлын жыны шырқырап, пері жыны сақылдап, теке жыны бақылдап, жорға жыны бүлкілдеп, бура жыны зіркілдеп, айғыр жыны азынап, қоралы жыны қозылап, шұнақ жыны секіріп, өгіз жыны өкіріп, бөрі жыны ырсылдап, бүрге жыны бүрісіп, қара құрт жыны тырысып, көне жыны құрысып, жаңа жыны ұрысып пірлерімен ұстасып, жанарынан от шашып, екі езуі көпіріп, оң-солына жекіріп, керегесі күмістен, уықтары алтыннан, ақ боз үйде қауқарлы, тақ үстінде желпеуішпен шыбын қағып отырған бек-қағанның мекеніне ентелей басып енгені айрықша айбатты, құнар қуаты мол сөздермен суреттеледі де, бұдан әрі жыр жалғаса береді.

Жын, періште, пір бақсылардың жебеуші, демеуші, қолдаушысы. Оларға төрт түлік малдың пірлері Ойсыл қараны (түйенің пірі), Қамбар атаны (жылқының пірі), Сексек ата (ешкінің пірі), Шопан ата (қой малының пірі), Ғайып Ерен Қырық Шілтен (көзге түспейтін Қамқоршы пір), Баба түкті шашты Әзиз (Едіге ханның әкесі), Ұмай ана (босанатын әйел мен жас нәрестенің пірі) т. б. жатқызылады.

Қазақтар жаны қысылғанда сол періште пірлерге жалбарынып мінажат қылады. Соның бір мысалын «Қыз Жібек» қиссасынан кездестіреміз. Онда сүйікті ұлы Төлегенді ғашығына аттандырған анасы оны аллаға, әнбие-әулиелерге тапсырып былайша мінәжат етеді.

Көл егесі Қамбар-ау

Шөл егесі Қамбар-ау

Қарағыма көз сал-ау,

Рахым қылсаң құдая-ау!

Сенен өзге кім бар-ау?

Ғашықтардың пірі едің

Ләйлі-Мәжнүн Сәруар-ау!

Сүрінсе қолдап алып жүр,

Пәлекет келсе қағып жүр

Қосақтап қойдай бағып жүр,

Бір ғашықтың дертінен

Қарағым менің неғып жүр?

Ғазіреті ер сұлтан

Рахым қылып сен тұрсаң,

Баба түкті шашты Әзіз

Баламды Сізге тапсырдым.

Бұл қисса біз сөз етіп отырған VІІ-Х ғасырлардан кейін шыққан. Оны «алла», «құдай» деген кейінірек XIV ғасырларда ислам діні арқылы енген сөздерден аңғару қиын емес. Бірақ бұлайша мінәжат етудің тым ертеректен Тәңірі діні үстемдік етіп тұрған кездерден басталып жалғаса бергенін айту керек.

Ү-Х ғасырларда ежелгі қазақ даласын қоныс еткен түркі тілдес тайпалардың адамдарына тән салт-сана, ырым, жол-жоралғы, дәстүрлердің арасында адам мен табиғаттың, қоршаған ортаның қарым-қатынасына адамдардың күнделікті тұрмыс-тірлігіне, аруақты сыйлауға, үлкенді кұрметтеуге, кішіні әлпештеуге, той-тамашаларды өткізуге, өлік жөнелтуге байланысты өмірге келгендері көп. Солардың кейбірі адамдардың малға, үй хайуанаттарына көзқарасы негізінде туған. Сол ерте заманда қарапайым халық адамға малдың аз, көп бітуін мал иелеріне Шопан Ата, Зеңгі баба, Қамбар ата, Сексек ата сияқты мал пірлерінің ықылас-бейілінің түсуіне байланысты деп есептеген. Сондықтан да мал қадірін біліп өскен халық малдың басынан ұруды, малды аяқпен тебуді, құт қашыратын, мал басын өсірмейтін өрескелдік санаған. Обал болады, ырыстан айырыласың, деп ондай істерге тиым салып отырған. Береке, байлықтың көзі малды өсіргенде, оны орнына жарата білу керектігіне де халық қатты көңіл аударған. Шық бермес шіріген байдың суырға айналғаны, азған адамның маймыл болып кеткені туралы аңыздар ежелгі қазақ жерінде дүниеге келген. Осы жерді жайлаған түркі тілдес халықтардың наным-сенімдері жөнінде бұдан басқа да шындыққа негізделген аңыз әңгіме ретінде кездесетін мағлұматтар өте көп.

Малды қадірлемейтін халық малды құрбандыққа шалу, әртүрлі аурудан емдеу үшін малдың терісін, өкпесін, етін, майын қолдану жұрт арасына кеңінен тараған. Мәселен Күн жайлату, бұлт шақыру үшін де құрбанга мал шалған. Күн жайлату үшін бақсылар ақ боз жылкыны немесе маралды сойып, оның ішінен шығатын асықтың үлкендігіндей қызыл тасты алдына қойып шұбыртып оқу оқиды. Сондай-ақ бұлт шақыру рәсімінде де мал сойылып бақсылар оқу оқитын болған. Солардың оқуындағы сөздер былай болып келеді:

Тақ Сүлеймен, Сүлеймен

Сенен медет тілеймін!

Ат басындай ақ бұлт,

Алла сенен тілеймін!

Қой мойындай көк бұлт

Қожам сенен тілеймін!

Қоғалы көлдер құрыды

Құба жондар шөлдеді.

Қолдан қара жауын бер

Қара сабам қаусады,

Сары аяғым қаусады

Қасымнан қараң-құраң кетті ғой

Маңдайымнан ащы шуақ өтті ғой,

Жандай досым, ақ бұлт,

Омыраудан соқ бұлт!

Танап-танап ақ бұлт,

Омыраудан соқ бұлт

Есек желді сұр бұлт.

Еріктірмей жете көр,

Мен тасымды торлайын

Торсыққа салып қорлайын,

Тәңірі өзің берсең зорлайын

Тұңғиық қара көздерден

Шөп алайық, ақ бұлт,

Ербек-сербек бап атап,

Еркек қана күрең тай,

Шиып қара, шиып қара,

Құлан-жылан бұлан тай,

Мартай-Мартай,

Тері шоқым мар

Шұрғай, қап шырғай

Түрлен қара бұлтым,

Мен де сенің ұлтың!

Дария шор, Дария шор!

Бақсы балгерлер ырым, әдет-ғұрыптарды уағыздаушы, орнықтырушы болды. Жақсылыққа бағыштайтын, жамандыққа ұрындыратын ырымдарды жұрттың санасына сіңіріп, халықты оның жақсысын мұқият сақтап, жаманынан жиреніп қашық жүруге, қашып жүруге шақырған. Шоқан осындай ырымдардың ондаған түрін келтіреді. Мәселен кем-кетік адамға садақаға киім-кешек бергенде оның бір түймесін үзіп алып қалу керек. Мал сатқанда бас жібін, жүгенін қоса беруге болмайды. Мал сойғанда қары жілікті тастамай сақтап қойса ол малды, үйді ұры-қарыдан сақтайды деген сенім болған. Үйге тамақ шайнап кіру жаман ырым, ондай адам аузындағысын есіктен аттатпай түкіріп тастау керек. Келген адамға есік ашуға болады, кетерде есікті келген адам өзі ашып шығуы керек. «Қонақтың, кел демек бар, кет демек жоқ» деп рұқсат сұрап кетуге өзі қамдануы осыдан болса керек. Қазақтардың бас киімді, пышақты сыйламауы, ешкімге бермеуі де ырымға жатады. Үкінің қауырсыны, тұяғы жын-періден сақтайды деген де сенім бар. Қазақтар кірпі тікенектерін бесікке байлап, сәбиді жын періден сақтайды. Бірқатар нәрселерді қазақтар киелі деп есептейді.

Солардың ішінде қазақтар мал сүйектерінің кейбіреулерін де киелі санап оларды бал ашу үшін қолданған. Мәселен жауырын сүйекке қарап болжау жасайды. Асықты да тек ойын үшін емес, болжам жасау үшін пайдаланған. Асық алшы, тәйкі, бүк, шіктады. Оны әртүрлі ырымға бағыштайтын әдеттер де де болған. Бірде қалмақтар жауласамыз деп қазақтарға жалғыз асық әкеліп ишара жасайды. Мұны түсінген Майқы би:

Алты қыры асықтық сұрақ деді,

Бізге әкепті алтауын құрап деді.

Алшыға - тойке, бүгеге - шіге,

омпыға - омпы болып жауап берсек,

бас изеп тұрады деді.

Алшымын, бүгемін деу астамдығы

Тәйке, шіге, омпы боп жауап берсек

Ашылар-ау бастағы қастандығы» - деп шешкен дейді.

Баксылардың аруаққа, пірге сиынып, әртүрлі ауруларды емдеуі, тістің құртын, жылан, бүйі, қарақұрт шаққанын олардың зардапты уын шақыруы, дерт көшіруі, аластау, дуалау, өлікпен тілдесу, түс жоруы, сондай-ақ бұлт шақыруы шамандық діннің көрінісі, аруаққа сиынуы негізге алатын шамандық ІV-VІІІ ғасырларда Алтай, Орта Азиядағы монғол, түркі тайпаларды матриархат дәуірінен өтіп патриархат салтына көше бастаған кезде туған. Бұрын сақтар әлемге жарық беріп тұрған көктегі күнге табынып ас берсе, енді аруаққа табынып ас беретін болған. Аналық дәуір наным-сеніміне тән Ұмай тәңірі болған. Ұмай - жатыр, аруақтың басы. Әрбір айғырда ұма болған. Ол екі аруақтың (әйел мен ердің) қосындысы.

Балқы жырау Төребайға:

Апаң сенің сығайдан,

Анаң сенің Құмайдан

Екі асылдың белінен

Сәттілі күні пайда боп

Жаратқан сені лайдан, -

дегенде осы екі аруақты айтады. Құмай кейде желден жүйрік тазы, теңдесі жок сәйгүлік ретінде де суреттеледі.

Ұмай анаға табыну бірте-бірте өмірге шамандық таным-сенімді келтіреді. Оның көк тәңіріне сиыну мен монотеистік (бір жаратқанға) сену аралығында тұрған наным екенін Шоқан да айтқан. Жәділеу, күң жайлату ырымдары X ғасырда осы шамандар арқылы дүниеге келген. «Шаманист қайран болып күнге табынған. Айды көрсе оған да табынған, - дейді Шоқан, - олар табиғаттың түсініп болмайтын барлық кереметіне сиынған. Оны көк тәңірі деп атаған. Сонда шаманмын дегеніміздің өзі табиғатқа жекелеп және жинақталған түрде сиыну болмақ». Бұдан әрі ол «Екінші сиқыр адам, - дейді. Оның жаны, әрекеті бар, өзі ойлап сезінеді, танымпаз, ендеше манағы барлық түсініксіз күштің тәңірісі - адам . . . Сол үшін ол шаманға тірі аруақ, онгонға өлі аруақ деп табынған. Адамның әсіресе бөбектің өмірі үшін табиғат сиқыры аса күшті, бірақ ол өте әрекетшіл, сондықтан адам табиғат сырлары жөнінде өзіне ереже жасап алып, нені істеп, нені істемеу керек екенін белгілеп алған. Міне, әдет-ғұрыпқа негіз болған жайлар осы, соны біз шаман нанымы дейміз, өз кезінде ол наным болды және бүкпесіз, жанды наным болған»4.

Сөйтіп, Шоқан шамандықтың табиғатты тәңірге айналдыратынын, басында адамдардың, оның ішінде ежелгі қазақ жерін жайлаған түркі тайпаларынын күнге, айға, өзен, суға, тауға табынып, ақырында соларды жандандырып көк төңірісіне, онгонға, яғни аруаққа сиынғанын айтып, шамандықтың ғылыми түсінігін V-Х ғасырдағы түркі тектес тайпалардың сенім-нанымының айқын да ақиқат тұжырымдамасын берген.

Ұлы Жібек жолындағы діндердің таралуы

Жібек жолымен діни идеялар да кең таратылып отырған, ал миссионерлер өз дінін тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан. Үндістаннан Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы Қытайға буддизм келген, Сирия мен Ираннан, Аравиядан - христиан діні, сосын барып ислам жеткен.

Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Қытайға буддизм Үндиядан Орта Азия мен Қазақстан арқылы барған. Бұл әрекет б. з. бұрынғы I ғ. басталған. Шығыс Түркістан мен Қытайға будда дінін таратуда ортаазиялық діндарлар мен миссионерлер, әсіресе соғдылар, парфяндар мен қаңлылар көп еңбек сіңірген. Б. з. II-III ғғ. буддизм белсенді түрде таратылған, тегі, бұл Кушан империясының Шығыстағы саяси мақсаттарына байланысты болғанға ұқсайды.

Ерте ортағасырларда буддизмнің негізгі миссионерлері қызметін соғдылар өз міндетіне алған. Будда дінін Орталық Азияда тарату ісінде тек солар ғана маңызды рөл атқарады. Шығыс Түркістандағы түріктердің будда текстеріндегі терминдерді талдап тексергенде, олардың соғдының көмегімен алынғаны анықталды. Ұлы жібек жолы үстіндегі бірқатар қалалардан будда ескерткіштері табылды.

Түріктер VI ғ. бастап буддизмнің қатты ықпалын өз басынан өткерген. Сюань-Цзян Батыс түрік қағанының будда дініне ықылас білдіргенін жазады. Зерттеушілер пікіріне иісек, VII ғ. бірінші жартысында батыс түріктерінің кейбір билеушілері буддашы болған немесе буддизмге қамқорлық жасаған. Бұл жәйт олардың отырықшылыққа және қала өміріне өтуімен тығыз байланысты болған.

Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда буддизм едәуір дәрежеде кең тараған. Ең әуелі бұл осы өлкеден буддалық құрылыстардың табылуынан көрінеді. Будда ескерткіштері Шу алқабының Ақбешім, Қызылөзен, Новопокровск, Новопавловск секілді қала жұрттарынан кездесті: ғимараттар, әдарияттар (монастырлар), шіркеулер, будда кейіпкерлері мен көріністері бейнеленген мүсіншелер мен стеллалар.

Кездейсоқ табылған археологиялық олжалар ішінде Үндия импорты да көп кездеседі: буддалар мен буддашылардың қола мен күмістен құйылып, алтынмен апталып, асыл тастармен әшекейленген мүсіншелері, қола қаптырмалар мен пластиндер, уақ-түйек зат тәрізденіп жасалған тас бедерлер, біркездері будда ғимараттары мен одарияттарына қойылған әулие-әнбиелердің тас бейнелері, сирек мүліктері болған будда иконографиясы сюжеттері бар стеллалар көңіл аударады.

Археологтардың соңғы ашқан жаңалықтары қатарына орта ғасырдың белгілі қаласы Исфиджаб-Сайрам үйінділеріне таяу жерден табылған жер асты одарияты жатады.

Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жылжып оты бүддизмнен қалмай христиан діні де тараған. V ғ. Бірінші жартысында Шығыс Рим империясында священник Несторийдің «дінсіздік» мазһабы пайда болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.