Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша пікір-таластар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша пікір-таластар 5
Қазақстандағы индустрияландырудың барысы мен сипаты 12
Түрксіб темір жолын салу 14
Қазақстан металлургиясының өркендеуі 16
Қорытынды 18
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 20

Кіріспе

Тарих – халық зердесі. Әр халықтың, ол үлкен болсын, кіші болсын,
өзінің төл тарихы болады. Бірінің тарихы мыңдаған алып томдарға хатталып
қалды да, бірінікі "Уақыт" деген қайырымсыз алыптың аяғының астында
тапталып ғасырлар тұңғиығына батып кетті. Мұндай қасіретті кезеңдер жайлы
ақиық ақын Мұхтар Шаханов былай жырлайды:
Және туған тарихы, еске алуға қаншама
Ауыр әрі қасіретті болса да
Көне түркі даласын мекен өткен қазақ халқының да сан ғасырлық өмір
көшін басынан өткізген мол, құнарлы тарихы бар.
Менің рухани байлығым – халқым, қазақ халқы. Тарих төрінде көне түркі
ұрпағы болып, саңлақ "сақтар" деген асқақ атпен де танылып, бүгінде
тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің туын көтеріп отырған қазақ халқының жүріп
өткен жолы – шежірелі, қазыналы ғұмыр.
"Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ, ешкімге соқтықпай жай жатқан
елміз, елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын
деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан
сөз асырмаған елміз," - дейді Қазыбек би. Бұл даналық нақылдардан "ешкімге
соқтықпай жай жатқан елдің" ежелден құт-береке тілеп, бейбітшілік аңсаған
ел екенін көреміз. Бірақ, "Тамырсыз ағаш, тарихсыз халық болмайды".
Жақсысын асырып, жаманын жасырып өктемдеу – тарихқа жасалған қиянат. Біз
оны бар қайғы-қуанышымен, жеңіс-жеңілісімен бірдей қабылдауымыз керек.
Біздің жұмысымыз осындай қазақ халқының тағдырына ауыр соққан
индустрияландыру жылдары жөнінде болмақшы.
Бірінші дүние жүзілік және азамат соғыстарының қиратып-тонаушылық
зардаптарын шеккен Қазақстанның мешеу қалған отарлық экономикасы елдің
өнеркәсіп дамыған аудандарына қарағанда одан да ауыр жағдайда еді. Соғыстан
әсіресе өнеркәсіп пен транспорт ерекше зардап шекті. 1920 ж. ірі
өнеркәсіптің жалпы өнімі 1913 ж. салыстырғанда екі есе азайды, ал өндіріс
құралдарын өндіру 4,5 есе, мұнай шығару 4 есе қысқарды, мыс және жартылай
металл рудаларын шығару, мыс қорыту тоқталды, көптеген кеніштер мен көмір
шахталарын су басып кетті немесе электр станциялары талқандалғандықтан,
жабдықтары бүлінгендіктен және т.б. жұмыс істемей тұрды. Транспорт, әсіресе
теміржол транспорты күйреу қалінде еді, паровоздардың тең жартысы,
вагондардың 90 проц. күрделі жөндеуді қажет етті, жүздеген көпірлер қирап
жатты, жол шаруашылығы бәрінен де көп зардап шекті, тозғандарын айырбастау
үшін рельстер мен шпалдар және т.б. жетпеді.
Қазақстанның өнеркәсібі мен транспортындағы елдің жаңа экономикалық
саясатқа көшу (ЖӘС) жағдайында басталған қалпына келтіру жұмыстары
шаруашылықтың бүтіндей күйреу жағдайынан ғана емес, сонымен бірге көп мал
қырылған 1920—1921 жж. жұттың, сондай-ақ республиканы ашаршылыққа ұшыратқан
1921 ж. егіннің шықпай қалу салдарынан да күшті қиыншылықтарға кездесті.
1920—1921 жж. тек жеке кәсіпорындар ғана қалпына келтірілді, жалпы
алғанда бұл процесс 1922 ж. екінші жартысында ғана ойдағыдай өрістетілді.
1923 ж. республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіруде бетбұрыс жыл
болды. Бірінші кезекте ауылшаруашылық шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар
қалпына келтірілді, бұған 1922 ж. егін шаруашылығының жақсы болуы
көмектесті. Қостанай, Орал, Семей губернелерінде, Павлодарда және т.б.
жерлерде ірі диірмендер жұмыс істей бастады. Солтүстік Қазақстанда май
заводтары қалпына келтірілді, жаңадан 20 май заводы салынды. Тамақ
өнеркәсібінің басқа салаларында да белгілі табыстарға қол жетті, мәселен,
1923 ж. тамызда Елек және Коряков тұз кәсіпшіліктері қалпына келтірілді,
олар үлкен күрделі қаржыны талап етпеді.
Республиканың оңтүстігінде мақта тазалау заводтарының, тері илейтін,
жүн жуатын және жеңіл өнеркәсіптің басқа кәсіпорындарының жұмысы шабан
болса да жолға қойыла бастады. Петропавлда 1923 ж. қалпына келтірілген киіз
байпақ, тон, тері илейтін және шойын құятын заводтар біртұтас кәсіпорын —
өнеркәсіп комбинатына біріктірілді. Алматыда, Шымкентте, Талғарда тері
илейтін заводтар қайтадан жұмыс істей бастады.
Ауыр өнеркәсіп кәсіпорындарын қалпына келтіруде кейбір қадамдар
жасалды. Мұнай өнеркәсібі неғұрлым жедел қалпына келтірілді: Ембі мен
Доссор кәсіпшіліктері 1925 ж. өзінде-ақ өнімділігі 1913 ж. дәрежесінен
артты. Өндірісті техникалық қайта құру ісі ойдағыдай жүргізілді, мұнай
шығару үшін терең насостар қолданылды, кәсіпшіліктерді электрлендіру
өрістетілді, жабдықтар жаңғыртылды, барлау жұмыстарының геофизикалық тәсілі
қолданылды. Полиграфиялық өнеркәсібі де ойдағыдай жұмыс істеп, соғысқа
дейінгі дәрежеге шапшаң жетті, осының арқасында қазақ және орыс тілдерінде
газеттер шығару кеңейтілді.
Риддер жұмысшылары шахталарды, кеніштерді, байыту фабрикаларын, электр
станциясын, темір жолды және басқа объектілерді қалпына келтіру жолында
табанды күрес жүргізді, бірақ жабдықтардың және ақша қаражаттарының
жетіспеуінен бұл кәсіпорындар техникалық қорғау жағдайына өткізілді де, тек
1925 ж. ғана Риддердің кәсіпорындарын қалпына келтіру жұмыстары қайта
жүргізілді. Қарағанды және Екібастұз көмір кендері, Спасск заводы, Успенск
кеніші және басқа кен қазатын және кен қорытатын кәсіпорындар қарап тұрды.
Тек 1925 ж. ақырында ғана Қарсақпай мыс қорыту заводын және оның тартабанды
Байқоңыр — Қарсақпай — Жезқазған темір жолын қалпына келтіру жұмыстары
басталды.

Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша пікір-таластар

1925 ж. желтоқсанда өткен БК(б)П-ның ХІV съезінде Кеңестер Одағын
индустрияландыру бағыты белгіленді. Капиталистік шаруашылықтан ерекше,
елдің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, өзіндік машина, станок
жасау, металлургия, химия, қорғаныс және басқа да ірі өнеркәсіптері бар
жүйе құру қажет делінді. Шаруашылықтың барлық салаларын соның негізінде
техникалық қайта жасақтандыру мен еңбек өнімділігін арттыру үшін бүкіл
экономиканың негізі ретінде ең алдымен ауыр өнеркәсіпті дамыту, оның
шаруашылықтағы жетекшілік рөлін бекіту арқылы шет елдермен экономикалық
жарыста озып шығу мақсаты қойылды. Бұл сол кездер үшін дұрыс, бірақ күрделі
мақсат еді. Кеңестер Одағы көлемінде бұл бағытта біршама жетістікке қол
жеткізілді. Бірақ оның біржақты жүргізілгенін, дәлірек айтқанда, ұлттық
аймақтарды, соның ішінде, әсіресе, Қазақстанды патшалық билік кезіндегідей
шикізат көзі дәрежесінде қалдырғанын көреміз.
1925 жылдың қыркүйегі мен 1928 жылдың қыркүйегі арасындағы үш жылда
өнеркәсіп салу ісіне 3,3 млрд сом қаржы жұмсалды. Ол орасан зор қаржы
негізінен алғанда Ресей аумағындағы ескі өнеркәсіп орындарын қайта жөндеу
мен жаңа қуатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларын жасауға жұмсалды.
Соған қарамастан Қазақстандағы индустрияландыру ісі патриархаттық-феодалдық
қатынастарды, яғни дәстүрлі шаруашылық жүйесін біржолата жою, феодализмнен
капитализмге соқпай социализмге жедел қарқынмен өту сияқты ұрандармен
басталды. Жерді қайта бөлу, мал-мүлікті тәркілеу, күштеп ұжымдастыру
әрекеттері осылайша жаңа науқанмен ұласты.
1926 ж. 27—30 сәуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада
өнеркәсіптің дамуы мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді.
Онда Қазақстанның орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып,
зерттелмеген аймақтардағы қазба байлықтарын кең түрде барлау қажеттігі
көрсетілді. Қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік
жоспарлау Комитетіне республиканы өнеркәсіптік аудандастыру мен
өнеркәсіптің, ең алдымен түсті металлургияның дамуының перспективалық
жоспарын жасау тапсырылды. Кеңесте сондай-ақ Қазақ АКСР-ы жағдайында
“әсіресе жер және мал шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті
өнеркәсіпті кең түрде өрістету” өмірлік қажеттілік ретінде атап көрсетілді.
Осы негізде өңдеу өнеркәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау
сияқты салаларының даму жолдары айқындалды. Байқап отырғанымыздай, басты
назар патша заманындағыдай тау-кен ісі мен өңдеу өнеркәсібіне аударылған
екен. Демек, пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін орталықтағы
ірі кәсіпорындар үшін өндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бұл
Қазақстандағы индустрияландыру ісінің отаршылдық, дәлірек айтқанда, шикізат
көзі ретінде орталыққа қызмет еткізу бағытында басталғанын көрсетеді.
Бірнеше жылға созылған революция мен Азамат соғысы кезінде
капиталистік қатынастардың енуі кезеңінде пайда болған тау-кен орындары мен
кәсіпорындар қаңырап, иесіз қалған еді. Тек жаңа экономикалық саясат
кезінде олардың кейбіреулері қайтадан іске қосылды. Соның барысында Орал —
Ембі аймағындағы бірнеше мұнай кәсіпшіліктері, Орталық Қазақстандағы көмір,
Алтайдағы түсті металл өндіру кәсіпорындары қайта жанданды. Дегенмен,
Қазақстан экономикасында әлі де болса ауыл шаруашылығы негізгі сала болды.
Оның үлесіне жалпы шаруашылықтық өнімнің 84,4 пайызы тиетін және халықтың
90 пайызы ауылды жерлерде өмір сүретін еді. Осындай жағдайда бұрынғы ұлт
аймақтары делінгендерді, оның ішінде Қазақстан да бар, Ресей төңірегіне —
метрополияға топтастыру саясаты жалғаса берді. Ресей аумағында Волхов ГЭС-
ін, Днепрогэсті, Сталинград трактор, Ростов ауылшаруашылық машиналарын
жасау, Кузнецк, Магнитогорск, Кривой Рог және т.б. металлургиялық
зауыттарды салуға бар қаржы-қаражат пен күш жұмылдырылды. Ал дәл осындай
кәсіпорындардың Қазақстан жерінде де аса қажет екеніне назар аударылмады.
Мұндағы бай кен орындары мен бүкіл ауылшаруашылық өнімдері орталық
аймақтардағы осындай кәсіпорындарда өңделіп, тауарға айналдырылғаннан кейін
ғана қажет делінген мөлшерде қайта жеткізіліп отыратын еді. Кеңес
үкіметінің индустрияландыру барысындағы орашолақ, біржақты саясаты сол
кездің өзінде Троцкий, Бухарин, Зиновьев сияқты саясаткерлердің қарсылығын
тудырған болатын. Қазақстанда да бұл мәселе көлемінде қызу тартыстар болды.
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша бірнеше бағыттағы
көзқарастар арасында қызу пікірталас жүрді. Солардың негізгілеріне тоқталып
өтейік. Бірінші бағытты жақтаушылар — Қазақстан экономикасының орталыққа
тәуелділігін, шикізат көзі ретінде дамуын жақтады. Олар мемлекеттік саясат
негізінде, республиканың ерекшеліктерін ескере отырып, “партияның ауыл
шаруашылығы шикізат базасы есебінде оның өнімдерін өңдеумен ғана шектелуін,
ұсақ өнеркәсіпті дамыту жолын ұстануы бірден-бір дұрыс бағыт” деп
мәлімдеді.
Екінші бағыт бойынша — Қазақстанды тек шикізат базасы ретінде
пайдалану дұрыс емес екендігі, мұндағы индустрияландыруды жоғарғы
жақтағылардың талабы бойынша жүргізбей, жергілікті қажеттілікті ескере
отырып, өнеркәсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды.
Үшінші бағыттағылар — қазақ жерін индустрияландыруға қарсы болды. Олар
көшпелі өмір — қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы, ғасырлар бойы
қалыптасқан өзіндік ерекшелігі. Ал қарқынды түрде индустрияландыру оның
ұлттық болмысын бүлдіреді, “түйеден социализмге” тікелей өту мүмкін емес
деді.
Келесі, төртінші бағытты жақтаушылар шовинистік көзқараста болды. Олар
қазақ халқының индустрияландырудың қарқынына ілесе алатынына күмән
келтірді. Қазақтармен “өнеркәсіп-қаржы жоспарын орындай алмайсың”,
“өндірісті қазақтандыру пайда бермейді”, “қазақтандыру өндірісті
қымбаттатып жібереді”, “қазақ бәрібір жұмыс істемейді, ол қайтсе де далаға
қашады” және т.б. деп санады.
Бұл соңғы екі бағыт негізсіз, жеткілікті дәлелсіз пікірлерге
негізделген еді. Ал алғашқы екі бағытты жақтаушылар арасында күрделі тартыс
жүрді. Бірінші бағытты Голощекин мен оның төңірегіндегілер ұстанды. Олар
Сталин мен орталықтағы кейбір үкімет мүшелерінен қолдау тапты. Сондықтан
бұлар өктемдеу болды. Соған қарамастан екінші бағытты жақтаушылар ой-
тұжырымдарының тереңдігімен ерекшеленді. Қазақстанда “Кіші Қазан” науқанын
жүргізуге ұмтылған Голощекин мен оның төңірегіндегілер қазақ жерінде ірі
өнеркәсіп орындарын салуды жақтамады. “Өнеркәсіп саласында ең негізгісі
ірілендіру емес, қайта оны жергілікті ұсақ және орташа (жарма тартатын, жүн
жуатын, май шайқайтын орындар, жөндеу шеберханалары және т.б.) деңгейде,
яғни бәрін ауыл шаруашылығына байланысты және оны неғұрлым рентабельді
ететін деңгейде ұстау”, — деп мәлімдеді олар. Голощекин бұл бағытты 1927
ж. ұсынып, 1930 ж. мамыр-маусым айларында Алматыда өткен VІІ Бүкілқазақтық
партия конференциясында тағы да қайталады. Орталық Комитеттің Саяси
бюросының мүшелігіне кандидат А.Андреев VІ Бүкілқазақтық партия
конференциясында: “Біз КСРО-дағы индустрияландыру мәселесіне әрбір
республиканың өз ауыр индустриясын құру, әрбір республиканы бас-басына
индустрияландыру жолымен жүрмейміз”,— деп, Кеңес үкіметінің шет аймақтарды
орталыққа бағындыру, тәуелді ету саясатын ашық мәлімдеді. Бұл Қазақстандағы
Голощекиндік бағытты айқын қолдап, олардың әрекетін күшейте түсті. Соның
барысында К. Сарымолдаев: “Қазақстанның алдында да Одақ аумағында шешілетін
мәселелер тұр, сондықтан жалпы мәселелерден асатындай өзгешеліктер бізде
жоқ”, — деп бұл бағыттың ыңғайымен кетті.
С.Сәдуақасовтың индустрияландырудың отаршылдық бағытына қарсы күресі.
Индустрияландырудағы голощекиндік бағыттың біржақты отаршыл бағытын айқын
көре білгендердің алдыңғы қатарында тағы да С.Сәдуақасов тұрды. Ол: “Егер
империалистік орыс буржуазиясы шет өңірлерден тек шикізат талап, фабрикалар
мен зауыттарды өз қолтықтарының астына орналастырған болса, социалистік
өнеркәсіп шаруашылықтың қажеттілік жағдайына орайластырылып дамытылуы
қажет. Егер қалпына келтіру кезеңі кейбір ұлттардың нақты теңсіздігі сияқты
өткеннің “қарғыс атқан мұрасы” түріндегі қиындықтарға кездессе, қайта құру
кезеңі оларды жеңуі қажет. Міне, артта қалған аймақтарды социалистік
құрылысқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.