Мемлекеттік бюджетті басқару тиімділігін арттыру жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері және бюджетаралық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
2.3 Қызылорда облысындағы жергілікті бюджеттің құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджет құрылымының динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері және бюджетаралық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
2.3 Қызылорда облысындағы жергілікті бюджеттің құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджет құрылымының динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы 8
... ... ... ... ... ... ... ..
1.2Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері және бюджетаралық
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... ... ..
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары 22
... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН
БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы
мен 28
орындалуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.2Қызылорда облысындағы жергілікті бюджеттің құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджет құрылымының 46
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
3 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді
дамыту 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 2
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің Қазақстан-2030
Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде
белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, Үкімет ықшам, әрі кәсіби
деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс.
Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды
ұсынады [1].
Бюджеттік қатынастар бюджет жүйесінің негізі болғандықтан, әр түрлі
әдіс-тәсілдерді және нысандарды пайдаланып басқару қажеттілігі туындайды.
Бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша қаржылық ағындардың қалыптасуы
мен қозғалысының тәртібін және соған байланысты қатынастарды ұйымдастыру
мен өзара байланыстарын іске асыратын әдіс-тәсілдерді әр түрлі заңнамалық
актілерде бекіту негізінде бюджеттік реттеу механизмі қалыптастырылады және
солар арқылы билік пен басқару органдары өздерінің өкілдік және атқарушы
өкілеттіліктерін орындайды.
Бүгінгі таңда бюджет жүйесінің негізгі проблемаларының бірі -
бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмеуі болып табылады.
Трансферттерді анықтау әдістемесінің тұрақсыздығы, айқын еместігі Үкімет
пен жергілікті атқарушы органдардың арасындағы көптеген пікір-сайыстарға
итермелейді, олар көбіне шешусіз қалады және әрбір тарап өз пікірінде
қалады.
Осы проблеманың түп қазығы орталық пен аймақтардың арасында да,
әрбір облыстың ішіндегі мемлекеттік басқару деңгейлері арасында да
функцияларды бөлудің дәл еместігі болып табылады. Осыған байланысты,
қазіргі уақытта мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді
ажыратып жіктеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасының
жобасы әзірленді. Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық
функцияларын басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап
етіп қоймай, сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер
жіберіп алмау үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір
елдерде болған кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу,
өкілеттіктерді айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды
дұрыс шешу, ең маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып
жатуына аса сақтықты талап ететін мәселе.
Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық субъектілері болып
табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз аймағының халқының толып
жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне
жауапты өздерінше іздестіруі тиіс. Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы
республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының
мәселесіне, жергілікті бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны
жүзеге асыру нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа
көзқарасты талап етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
өкілеттіктерді айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңестіру туралы мәселе айырықша мәнділікке ие болып табылады.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Сол себепті
жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі ерекше
зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз. Сонымен, мәселенің өзектілігі
төмендегідей жайттармен түсіндіріледі: мемлекеттік бюджетті және жергілікті
деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі болып
табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастар
мәселелерінің шешімін табу.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық даму үдерісіндегі мемлекеттік бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық-әдіснамалық негіздерін талдау, бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру бағыттарын жасақтау болып табылады.
Зерттеудің пәні - мемлекеттік бюджетті жоспарлау үдерісі мен оны
басқару барысында қалыптасатын қатынастар жиынтығы.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасының мемлекеттік және жергілікті
бюджеті.
Диплом жұмысының құрылымы 3 тараудан, 8 бөлімнен, кіріспе және
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау Мемлекеттік бюджетті басқарудың теориялық негіздері
деп аталады. Тарауда бюджет түсінігіне қатысты негізгі теориялық
анықтамалар талданып, жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәні
айқындалып, оның әдіснамалық негізіне сипаттама берілді;
Екінші тарау Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджетті жоспарлау
мен басқару үдерісін талдау деген атпен Қазақстан Республикасының
бюджеттік кірістері мен шығыстарын, Қызылорда облысындағы бюджетаралық
мәселелер және оларды шешудің басым бағыттары мен іс-шаралардың бүгінгі
күнгі ерекшеліктері, мүмкіндіктері толық қарастырылып, қысқаша
тұжырымдамалар жасақталған;
Үшінші тарау Мемлекеттік бюджетті басқару тиімділігін арттыру жолдары
деп аталады. Мұнда аймақ экономикасын өркендетуде жергілікті басқару
органдарының міндеттері мен оларды іске асырудың қаржылық мүмкіндіктерінің
шектеулілігі салдарынан туындайтын бюджетаралық мәселелерді реттеудің нақты
іс-шаралары ұсынылды.
Зерттеу жұмысын орындау барысында отандық және шет елдік ғалымдардың
монографиялары, ғылыми мақалалары, бұқаралық және электронды ақпарат
құралдарының материалдары және Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметтері, Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігінің
деректері қолданылды.
Диплом жұмысының жалпы көлемі – 73 бет.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы
Бюджет (ағылшынның budget – ақша сөмкесі) – мемлекеттің, мекеменің,
жанұяның белгілі мерзімге кірістері мен шығыстарының жазбасы. Бір жағынан,
бюджет – ол мемлекет, аумақ, кәсіпорын немесе отбасы болсын, кез келген
экономикалық субьектіде болатын қаржы ресурстарының жиынтығы. Екінші
жағынан, бұл экономикалық субьектінің белгілі бір кезең аралығындағы,
көбінесе бір жылдағы кірістері мен шығыстарының арақатынасы, олардың осы
уақыттағы түсуі мен жұмсалуын бейнелейтін ақша құралдарының балансы.
Басқаша айтқанда, бюджет бұл ақша сөмкесінің ішіндегі ақша құралдарының
барлығын немесе тапшылығын, оның толтырылу мен босатылу қарқынын, ақшаның
келу мен жұмсалу бағыттарын, кірістер мен шығыстар арақатынасын анықтайды.
Жоғарыда келтірілген анықтама классикалық мәнде екендігін айта кеткен
жөн. Бюджет түсінігінің анықтамасы Бюджеттік жүйе туралы Қазақстан
Республикасының заңында былайша айтылады:
Бюджет – бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден,
капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және
заңда көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты екендігі белгілі қағида. Осы қаржы жүйесін тиімді басқару және
жоспарлау мәселесі кез-келген мемлекет үшін өзекті әрі күрделі мәселелер
қатарына жатқызылады. Жалпы алғанда қаржылар жүйесінің басты буыны
мемлекеттік бюджет болып табылады. Елдің бюджет қорын жасау мен пайдалану
жөніндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымын
құрайды. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік бюджет – бұл жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға арналған бюджет қорын жасау мен
пайдалануға байланысты ұлттық табысты қайта бөлу жөніндегі мемлекеттік
заңды және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша қатынастары. Бюджеттің
арқасында мемлекет қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік дамудың
шешуші тұстарына шоғырландыра алады [2].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатта болады. Оның экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің
мәні мен оның атқаратын функцияларына байланысты. Объективті бөлу
қатынастарының экономикалық нысаны бола отырып, қоғамдық айрықша арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Оны бөлудің дербес саласы ретінде болуы қоғамдық өндірістің дамуымен тиісті
орталықтандырылған ресурстар қажеттілігімен обьективті түрде анықталады.
Ақша құралдарын орталықтандыру жалпы экономиканың қызметін қамтамасыз ету
үшін бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы айналымын
ұйымдастыру үшін қажет. Құндық бөлудің арнайы бюджеттік саласының болуы
мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады. Мемлекет басыңқы
салаларды, бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шараларды жүргізуді,
қорғаныстық нышандағы міндеттерді шешуді, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабуды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қаржыны талап етеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті еркінің
нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің
табиғаты және қызметтерімен анықталған обьективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің айрықша саласы ретінде келесі
белгілермен анықталады:
Жиынтық қоғамдық өнімнің құнының бір бөлігін мемлекеттен оқшаулаумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты.
Құнды құру мен өнімді тұтыну үдерісін жүзеге асыратын материалдық
өндірістің қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
қаржыдан ерекшелендіретіні,құнды ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтары,
экономика секторлары, қоғамдық қызметтің салалары арасында қайта бөлуге
арналған.
Тауарлық нысандағы қоғамдық өнімнің қозғалысымен байланыссыз құндық бөлудің
кезеңін анықтайды және одан тәуелсіз жүзеге асырылады, ал материалдық пен
өндірістік емес салаларда қаржылық қатынастар тауар- ақшалық саламен тығыз
байланысады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық үдерістер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттік шығындар, мемлекеттік займдар және тағы да басқалары өзінің
шоғырланған көрінісін табатындықтан, мемлекеттік бюджетті мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде де сипаттауға болады.
Бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол
экономикаға бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осыдан көрінеді. Экономиканы реттеу
ақша құралдарының орталықтандырылған қорының сандық өлшемдерін белгілеу,
оны құрау және пайдалану нысандарын, әдістерін ретке келтіру, бюджеттің
қалыптасу мен орындау үдерісінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен
жүзеге асырылады.
Осылайша, мемлекеттік бюджет түсінігінің көптүрлілігі оның келесі
құрамдас бөліктерде түсіндірілуіне алып келеді:
– салыстырмалы түрде жеке дербес экономикалық категория ретінде;
– мемлекеттің ақша құралдарының орталықтандырылған қоры ретінде;
– экономикаға әсер ету құралы ретінде ( бюджеттік тетік арқылы);
– мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары ретінде;
– қоғамның барлық мүшелері және бюджеттік қатынастың барлық қатысушылары
орындауға міндетті заң ретінде.
Қоғамның ұдайы өндірісіндегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
мемлекеттік бюджеттің көмегімен (шығыс бөлігі) ұлттық табыстың шамамен 30%-
ы, жалпы ішкі өнімнің 20%-ы, жалпы ұлттық өнімнің 10%-ы бөлініп, қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ұлттық шаруашылықтың түрлі салалары
арасында, өндіріс секторлары, экономикалық аудандар мен ел аумақтарының
арасында ақша құралдарын бөледі.
Мемлекеттік бюджет экономикаға жалпы әсер етеді, себебі ол бүкіл ұлттық
шаруашылықтың бюджеті. Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында
үлкен рөл атқарып, оның өсуінің ынталандырушысы ретінде болады. Дегенмен,
осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген оқымыстылар оның әр түрлі
астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді. Мәселен, классикалық
экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе түсінігіне келесідей
анықтама береді: Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің ерекшеліктерін, оның
әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын көрсететін күрделі
механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын әлеуметтік-
экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының негізінде
құрылады.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің құрылымы, ең біріншіден оның мемлекеттік
құрылымына тәуелді. Унитарлы құрылымы бар мемлекеттерде бюджет жүйесі екі
деңгейлі болып келеді – мемлекеттік және жергілікті (аймақтық) бюджеттер,
федеративті мемлекеттік құрылымы бар елдерде (Ресей, АҚШ, Германия, т.б.)
аралық буындар – штаттар, жерлер және оларға сәйкес әкімшілік
құрылымдарының бюджеті [3].
Өз зерттеулерінде В.Н.Радионова бюджет жүйесін Экономикалық қатынастар
мен заң нормаларына негізделген, өзара заңмен белгіленген арақатынасы бар
мемлекет бюджеттерінің барлық түрлерінің жиынтығы – деп атап көрсетеді
[4]. А. Худяков заңды тұрғыдан бюджет жүйесін – берілген мемлекет аумағында
қызмет ететін, әр түрлі деңгейлі бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады [5].
Отандық ғалымдардың көзқарастары да осыған келіп саяды. Атап айтсақ,
А.Б. Зейнелгабдиннің ғылыми зерттеулерінде қарастырылып отырған түсінікке
келесідей анықтама беріледі: Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар
нысандарының жиынтығын, бюджет түрлерін (республикалық және жергілікті
бюджет), оны құру, атқарылу, сонымен қатар қаржылық және басқа да басқару
органдарының жиынтығын білдіреді. Ал бюджеттік қатынастардың жиынтығы
бюджет жүйесінің негізін құрайды [6]. Экономикалық сонымен қатар, қаржылық
ойды ескере отырып, В.Д. Мельников өз еңбектерінде Бюджет жүйесі – бұл
экономикалық және заңды нормаларға негізделген жеке дербес бюджеттердің
жиынтығы деп қарастырады [7].
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі -экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі - мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады (1-сурет).
Ескертпе - Таранов А.А. Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1999.
-с.5.
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және 2005
жылы қаңтар айында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодексіне сәйкес
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ұйымдастырушылық түрде
республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет –
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез-келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
– экономикалық тиімділік;
– әлеуметтік әділеттілік;
– саяси тұрақтылық;
– заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы [8].
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуде де қызмет етеді. Сонымен қатар, елдегі және шет
елдегі экономикалық коньюнктураға ықпал ету; ағымдық әлеуметтік
бағдарламаларды орындау мен алдағы әлеуметтік міндеттерді шешу; қоғамдық
өндіріс пен бюджетаралық қатынастардың салааралық құрылымын реттеу;
жергілікті өзін - өзі басқаруды дамыту және т.б. қызметтерді де атқарады.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды [9].
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде бюджеттік үдеріске
де тән нәрсе. Бюджетті басқару – бұл бюджет қатынастарының бүкіл
жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және осының негізінде тиісті
бюджет саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік шаралардың
жиынтығы. Бюджет жүйесінде басқару бюджет механизмі арқылы оның
әдістерінің, тұтқаларының, ынталандыруларының және санкцияларының көмегімен
жүзеге асырылады. Сонымен, бюджетті басқару – бұл тиісті бюджет саясатына
жетудің мақсаты; бюджет механизмі – бұл мақсатқа жетудің құралы; бюджет
саясаты – бюджетті басқарудың тиісті үдерісінің ақырғы қорытынды нәтижесі.
Бюджетті басқарудың екі қырын ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет
бюджетті елдің экономикалық және әлеуметтік даму барысын басқарудың құралы,
тұтқасы ретінде пайдаланады және сол арқылы тұтастай мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуына ықпалын тигізеді; екіншіден, бюджеттің өзі басқарудың
объектісі болып табылады, осыған орай бюджеттік қатынастың нысандары
басқарылады.
Жетілдірілген бюджеттік жүйеге қол жеткізу үшін жалпы елдің қарқынды
дамуын қамтамасыз ете алатын белгілі қағидалар негізіне ие болуы қажет.
Осылайша, бюджеттік жүйе келесі қағидаларға негізделеді:
– тұтастық қағидасы – Қазақстан Республикасының біртұтас бюджеттік
заңдылықтарын пайдалануын қамсыздандыру, сонымен бірге Қазақстан
Республикасының аумағында бюджеттік үдерістерді жүзеге асырудың біртұтас
процедураларын, біртұтас бюджеттік сыныптаманы пайдалану;
– толықтық қағидасы – бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорында Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылған барлық түсімдер
мен шығыстардың бейнеленуі, бюджеттік құралдарды пайдаланумен өзара
талаптарды есепке алуды, бюджеттік құралдар бойынша талап құқығын
шегеруді болдырмау;
– нақтылық қағидасы – бюджеттің бекітілген көрсеткіштерінің
(нақтыландырылған, түзетілген) орта мерзімді фискальдық саясаттың және
Қазақстан Республикасы мен өңірлерінің ортамерзімді әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарларының бекітілген көрсеткіштері мен бағыттарына
сай болуы;
– транспаренттілік қағидасы – Қазақстан Республикасының бюджеттік
заңдылықтар облысындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген
(нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың орындалуы жөніндегі
есептерді, мемлекеттің фискальдық саясатына қатысты басқа да,
мемлекеттік немесе заңмен күзетілетін басқа да құпия мәліметтерден
басқа, ақпараттарды жариялау, бюджеттік үдерістің ашықтығы, мемлекеттік
қаржылық бақылаудың жүргізілуі;
– кезектілік қағидасы – мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
қатынастар саласындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтауы ;
– нәтижелілік пен тиімділік қағидасы – бюджеттік бағдарламалардың
төлқұжаттарында қарастырылған белгілі нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігінен туындай отырып, осы нәтижелерге жету үшін қажетті
бюджеттік құралдардың оңтайлы көлемін пайдаланып, бюджеттерді өңдеу және
орындау немесе бюджет құралдарының бекітілген көлемін пайдалана отырып
жақсы нәтиежелерді қамтамасыз ету;
– басыңқылық қағидасы – республика немесе өңірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының басыңқы бағыттарына сәйкес бюджеттік үдерісті
жүзеге асыру ;
– жауапкершілік қағидасы – бюджеттік үдерістің қатысушыларын Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдылықтарын бұзғаны үшін жауапкершілікке
тарту;
– бюджеттердің дербестілік қағидасы – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және Кодекске сәйкес оларды жұмсау
бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің
бюджеттік үдерісті Кодекске сәйкес дербес жүзеге асыру құқығы [10].
Бюджетті басқарудағы маңыздысы, бюджеттік шығыстарды оның кірістеріне
теңестіру жолымен бюджеттік реттеу үдерісі, бюджеттік деңгейлер бойынша
шығыстар мен кірістердің құрылымдық тепе-теңдігін қамсыздандыру, құрылымдық
тепе-теңдік болмаған жағдайда төмен тұрған бюджеттерді жоғары тұрған
бюджеттер есебінен теңестіру болып табылады.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарда, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
карай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустриалды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламасы болып табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны – бюджетті
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халық шаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болып табылады. Сонымен
қатар қаржы ресурстарын басқарудағы бюджетті жоспарлаудың рөлі өте зор,
себебі ол тек ғана бюджеттің кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және
оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен
бюджеттік қаржыландыру көлемін анық-таумен шектелмейді. Бюджеттің басқа
қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджетті жоспарлауға
жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен
биліктік өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік үдеріске
қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың нысандары мен
қаржыландыру әдістерін ұтымды етуде де көрініс табады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
– орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
– бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық тұрғыдан
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін айқындау;
– қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
– салалар, іс-әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспарлары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әр
түрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
– бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және каржылық резервтер,
жоспарды орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау
қарастырылады [11].
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғи-климаттық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерді ескеру қажет деп есептейміз, себебі
олар әр аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары
болып табылады. Сондықтан бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер
пайдаланылады. Бюджеттік кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол
бюджетті жоспарлау мен атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды
немесе материалды емес қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері.
Олар Үкіметпен жасақталады және бекітіледі. Жергілікті бюджеттерде
қолданатын кірістерді бөлісу нормативтері - ол әр деңгейдегі бюджеттер
арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл нормативтердің тұрақты
сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық саясаттың негізінде
анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша шығындық
өкілеттілікті шектеуге байланысты болып келеді [12].
Бюджетті жоспарлау – әр түрлі статистикалық, экономикалық
математикалық, сараптамалық және арнайы әдістерді пайдалану арқылы іске
асырылады. Негізінде бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен
шығындарды есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл
әдіс бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бір де біреуі
болуға тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджетті құрудың бюджет-
брутто және бюджет-нетто әдістері де қолданылады. Егер де бюджетте
мемлекеттің барлық кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе,
онда мұндай бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде, бюджеттің
көрсеткіштері баптары бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни
кірістердің әрбір баптары бойьнша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға
жұмсалған шығындарсыз анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп
атайды.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы
бюджеттің құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға
сәйкес арнайы бюджеттендіру әдістері негізінде орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттеу әдісі тұрғысынан
бағдарламалық даму стратегиямен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланылады. Олар тігінен (вертикальды) және көлдеңенінен
(горизонтальды) теңестіру әдістеріне бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тігінен теңестіру әдістерінің көмегімен
шығындық функцияларды іске асырудың қаржылық базасын қамтамасыз ету мен
биліктің әр деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде
бекіту мәселесі шешіледі.
Бюджеттерді кірістер бойынша қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйекті
болып есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы – ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі [13].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей тұжырым жасауға
болады: егер бюджет жүйесін жеке қарастыратын болсақ, оны жетілдірудің
негізгі бағыттар ретінде келесілерді атап өтуге болады:
– бюджетті жоспарлау сапасын жақсарту және оның тиімділігі; бюджетаралық
қатынастардың үйлесімділігіне жету;
– бюджетті жоспарлау мен бюджетаралық қатынастарды заңнамалық негізге
көшіру.
1 1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері және бюджетаралық
қатынастар
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болғандықтан, көптеген басқару
функциялары орталықтан басқарылады. Оларды біртіндеп төменгі жергілікті
басқару органдарына беру процесі соңғы 5-6 жыл көлемінде жүргізілуде.
Жергілікті бюджеттің табыс көздерін нығайту үшін оларға берілетін өкілеттік
те тұрақты әрі қалыпты болуы міндетті деп санаймыз. ҚР-да мемлекеттің
басқару функцияларының шығындар бойынша бөлу саясаты қалыпты үрдіске еніп
келеді. Бірнеше жылдар бойы орын алған жағдай мемлекеттің қаржылық дамуы
үшін экономикалық дамуын жоспарлаудың көмекші бөлігі ретінде мемлекет
шығындарын басқару түсінігін енгізуге ықпал етті. Мемлекеттік шығыстар
мемлекеттің қызмет етуімен байланысты ақшалай шығындар болып табылады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік шығыстар қоғамдық өнідірісті
дамыту мен жетілдіру, қоғамның түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатындағы жиынтық қоғамдық өнімнің бөлігінің бөлінуімен, қайта
бөлінуімен, тұтынуымен байланысты экономикалық қатынастарды анықтайды.
Мемлекеттік шығыстарды шектеудің маңызды критерийлерінің бірі -олардың
материалдық өндіріс пен ұлттық табысты құру үдерісіне қатынасы болып
табылады. Осыған сәйкес мемлекеттік шығыстар экономикалық мазмұны жағынан
үш негізгі топқа бөлінеді :
– материалдық өндіріс пен өндірістік салаға жататын салалармен тікелей
байланысты шығыстар;
– қызметтің өндірістік емес саласындағы шығыстар;
– мемлекеттік резервтерді құруға шығыстар [14].
Шығыстардың бірінші тобы - мемлекеттің шаруашылық қызметімен анықталып,
ұлттық табысты құрумен байланысты.
Мемлекеттік шығыстардың екінші тобы - қоғамның қоғамдық қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін ұлттық табысты тұтынумен байланысты. Өндірістік емес
салаға жұмсалатын шығыстар ең алдымен, білім және денсаулық сақтау
мекемелерін ұстап тұруға, ғылым мен мәдениетті дамытуға, тұрғын және мәдени
– тұрмыстық құрылысқа, еңбеккерлерді әлеуметтік қамсыздандыруға, қоғамның
барлық мүшелерін әлеуметтік қамсыздандыруға бағытталады. Мемлекет сол
сияқты қорғанысқа, мемлекеттік аппаратты ұстап тұру мен мемлекеттік
органдардың қызметімен байланысты басқа да шараларға жұмсайды.
Өндірістік емес саланың қажеттіліктеріне шығыстар тұтыну қорына түсетін
ұлттық табыстың бөлігі болып табылады. Алайда, өндірістік емес саладағы
ақырында шығындардың өсуі қоғамдық өндірістің өсу қарқыны мен оның
нәтижелілігін арттыруға ықпал етеді. Оған білікті кадрларды дайындау,
өндіріске ғылым жетістіктерін енгізу, материалдық өндіріс саласы
еңбеккерлеріне медициналық қызмет көрсетілуін қамтамасыз ету арқылы қол
жеткізіледі.
Мемлекеттік шығыстардың жинақтау қоры мен тұтыну қорларының арасында
оңтайлы бөлу - мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды міндеті болып
табылады. Жинақтау қоры мен тұтыну қорының арақатынасы өзгерді, соңғы
жылдары тұтыну қорының өсу қарқыны жинақтау қорының өсу қарқынынан артық
болды. Тұтыну мен жинақтауға жұмсалатын ұлттық табыстағы тұтыну қорының
үлес салмағы Қазақстанда 83 % құрайды.
Салықтарды бюджет деңгейлері арасында нақты бөлу процесі де мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру элементтерінің бірі болып табылады. Қазіргі
таңда салықтар бюджет деңгейлері арасында былайша бөлінеді. Республикалық
бюджетке келесідей салық түрлері шоғырланады:
– корпорациялық табыс салығы – 100%;
– қосылған құн салығы – 100%;
– акциздер – жартылай.
Жергілікті бюджеттер мынадай салықтарды өздеріне қалдырады:
– жеке табыс салығы – 100%;
– әлеуметтік салық – 100%;
– жер салығы – 100%;
– мүлік салығы – 100%;
– көлік салығы – 100%;
– акциздер – жартылай [15].
Жергілікті бюджеттердің салықтан басқа да табыс көздері бар. Олар
аталмыш бюджетте ерекше рөл атқарады. Жергілікті бюджеттердің
әлеуметтік–экономикалық даму деңгейлерінің әр түрлі екендігі белгілі,
сондықтан соларды теңестіру үшін мемлекет тарапынан көптеген шаралар
қолданылады. Солардың шетелдік тәжірибесін қарастырар болсақ, ол үшін әр
елдің мемлекеттік құрылымына көңіл аудару керек деп есептейміз. Мемлекеттің
ел өміріндегі масштабы мен ерекшелігі оның басқару жүйесінде көп
деңгейліліктің қажеттілігін білдіреді. Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымының (ЭЫДҰ-ОЭСР) бюджеттік әдістемесі бойынша басқарудың үш деңгейі
бар:
– орталық;
– аймақтық (АҚШ-та – штаттар, Швейцарияда – кантондар, Канадада -
провинциялар, Жапонияда – префектуралар);
– жергілікті (мұнда барлық ұсақ әкімшілік-аумақтық бірлестіктер
біріктірілген) [16].
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар, өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті және елдің бюджет
жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу арқылы ғана қалыптастыруға болады.
Бюджеттер арасында салықтарды бөлу тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтарды республикалық және жергілікті
бюджетке бекіту. Мысалы, АҚШ-та салық оқшауланған жүйені білдіреді, штаттар
мен муниципалитеттердің салық жүйесі де дербес. Салық жүйесінің
дербестігіне қарамастан, федералды салықтардың бір бөлігі штаттардың
бюджеттеріне бөлінеді. Жергілікті бюджет табыстары да реттеліп отырады. АҚШ-
тың Федералды бюджеті негізінен тікелей салықтардың есебінен құралады.
Соның ішінде жеке табыс салығы 46%, әлеуметтік сақтандыру 34%, корпорация
салығы 11%, ал жанама салықтардың үлесі аз - акциздер 4%, кеден баждары 5%
құрайды. Штаттардың бюджеттері жанама салықтардың есебінен құралады.
Жергілікті бюджеттердің табыстары - қозғалмайтын мүлік салығы. Осылайша АҚШ-
та салықтардың 23 федералды бюджетке жинақталады, ал қалғаны штаттар мен
жергілікті билік арасында тепе-тең түрде бөлінеді.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл, жоғары бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді. Мұндай тәсіл - әлемнің барлық елдерінде
кеңінен тараған.
Көптеген шетелдерде орталық және аймақтық билік өкілдері нақты заңды
түрде ажыратылған және басты қағидаларға негізделген өзара қарым-
қатынасының жүйесі белгіленген:
– жалпымемлекеттік мүдде мен халық мүддесінің бірлігі;
– бюджет-салық өкілеттіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда,
оларды бөлуде орталықтандыру және орталықсыздандыру қағидаларының
болуы;
– бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
– мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатынасуы.
Осы аталған қағидалардың жиынтығы бюджетаралық қатынастарға
қатысушылардың мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ете алады.
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез-келген мемлекетке тән. Тігінен
тепе-теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары бюджеттердің
субсидиялауы арқылы шешіледі. Ақшалай қаржыларды бөлу күрделі саяси мәселе
және көптеген ішкі шиеленістерді туғызады.
Көлденеңінен тепе-теңсіздік аумақтардың салықтық базасының әртүрлігінен
туындайды.
Экономикалық проблемалардың сипатының әртүрлі болуы оларды шешудің
әртүрлі жолдарын ұсынады. Мемлекеттің әсер етуінің әртүрлі құралдары
қолданылады, солардың ішінде ерекше (спецификалық) бюджет механизмдері
маңызды рөл атқарады. Оларды екі топқа бөлуге болады:
– нормативті – есептеу әдісі;
– ерекше бюджет режимі.
Нормативті-есептеу әдісі Конституцияда, бюджет заңдарында бекітілген
түрде жоғары тұрған бюджеттен төменгіге әртүрлі трансферттерді пайдалануды
ұсынады.
Ерекше бюджет режимі капиталды тарту арқылы шаруашылық субъектілердің
белсенділігін арттыру үшін экономикалық дамуы артта қалған аймақтарда
инвестициялық климатты жақсартуға бағытталған салық-бюджеттік шаралар
кешенін пайдалануды ұсынады.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары:
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды және жоғары бюджеттен
трансферттер бөлу.
Тігінен теңестірудің басты құралы – бұл арнайы теңестіру қорлары болып
табылады. Әлемдік тәжірибеде теңестіруші қорлар пайдаланылады. Әдетте олар
орталық бюджетте болады, бірақ Дания мемлекетінде аумақтық бюджеттерде де
қарастырылады.
Теңестіруші қорлар бірнеше ұлттық салықтардан аудару жасау арқылы
қалыптасады. Мысалы, Жапонияда орталық бюджеттегі теңестіруші қор жеке
табыс салығынан 32%, корпорацияның пайдасына және алкоголді сусынға
салынатын салықтың 24%, тауарлар мен қызметтерге салынатын жалпы салықтан
24%, темекі бұйымдарына акциздерден 25% аудару арқылы қалыптасады.
Дамыған елдердің бөлу формулалары тәжірибесі көңіл аударарлықтай.
Мемлекеттік қызметтерді тең түрде пайдаланудың классикалық үлгісі бұл
бөлудің жапондық формуласы. Орталық бюджеттен аумақтарға (префектуралар)
теңестіруші трансферттер мынаған тең [17]:
Т=N-R, (1)
мұндағы: Т – теңестіруші трансферттер;
N – базистік қаржылық тұтынушылық;
R – базистік қаржылық табыстар.
Халықаралық тәжірибеде трансферттерді (гранттар) – төменгі бюджеттің
жоғары тұрған бюджеттен алатын қаржылық түсімдер және 10 жылға пайызсыз
берілетін немесе мерзімі белгіленбей берілетін қаржы деп түсінеді.
Проблемалы аумақтарды дамыту үшін көптеген елдерде жалпы және мақсатты
трансферттер жүйесі қолданылады. Жалпы теңестіруші трансферттер жүйесі
мемлекеттің бірлігін нығайтуға және аумақтардың әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейлерін теңестіруге баса назар аударатын елдерге тән. Мақсатты
трансферттер жедел экономикалық өсу және мемлекеттік басқару жүйесін
орталықсыздандыру, аймақтардың бюджеттік өкілеттілігін кеңейту бағытындағы
елдерге тән.
Көптеген елдер проблемалы аумақтарды дамытуға арналған арнайы
мақсатты трансферттерді қолданады. Мысалы, Германияда 1995 жылы Шығысты
қалпына келтіру онжылдық бағдарламасы іске қосылды. Осыған сәйкес жаңа
федералды жерлер жыл сайын шаруашылық инфрақұрылымды дамыту үшін қосымша
көмек алды. Одан басқа 1994-1998 жылдар аралығында қаржылық қиындыққа
ұшыраған Бремен и Саар жерлеріне арнайы трансферттер енгізілген. Мұндай
көмек олардың кредиттік қарыздарын жабу үшін қатаң белгіленген тәртіп
бойынша көрсетілді.
Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшындық
Г. Хьюджз және С. Смиттің бюджетаралық қатынастарды реттеу тәсілдерінің,
мемлекеттік қаржыны орталықтандыру дәрежесінің, орталық және орталық пен
жергілікті билік қарым-қатынасының ұқсастығына байланысты ЭЫДҰ-ы елдерін
топтастыруы көңіл аударарлық.
Нәтижесінде Г. Хьюджз және С. Смит ЭЫДҰ-ын төрт топқа бөлді [18].
Бірінші топқа үш федералды - Австралия, Канада және АҚШ, екі унитарлы –
Ұлыбритания және Жапония мемлекеттері кірді. Бұл елдер үшін аймақтық және
жергілікті билікте салықтық өкілдікке сүйенетін дербестік тән.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция
және Финляндия. Оларға әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда аймақтық
басқару органдарының үлесінің жоғары болуы тән.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия және Швейцария. Бұл елдер әртүрі деңгейдегі бюджеттерінің
дербестігімен сипатталады.
Төртінші топқа Оңтүстік және батыс Еуропа елдері кірді: Бельгия,
Франция, Греция, Италия, Нидерланды, Португалия, Испания. Бұл елдерді
орталыққа бюджеттерінің тәуелділігі біріктіреді.
ЭЫДҰ елдерінің аймақтық бюджеттерінде табыс салығы мен меншік салығы
үлес салмағы жоғары. Бұл салықтарды жергілікті басқару органдары мен
орталық органдар салады және әрқайсысы өз ставкаларын қояды. Мұндай
тәсілдің екі артықшылығы бар: бұл жергілікті билікке жергілікті тұтынуға
байланысты өздерінің шығындарын көбейтуге немесе азайтуға мүмкіндік береді.
Оған қоса, бұл салықтар өздерінің мүдделеріне жұмсауға орталық органдар
рұқсат берген нағыз табыс көздері.
Бюджетаралық қатынастардың екі үлгісі бар: орталықсыздандырылған және
кооперативті.
Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:
1. Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар: макроэкономикалық
тұрақтылық, ұлттық табысты қайта бөлу, мемлекеттік тауарлар мен
қызметтердің өндірісі. Осылардың алғашқы екеуі орталық үкіметтің іс-
әрекет сферасында орындалса, үшіншісі басқару деңгейлері арасында
бөлініске түседі.
2. Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілдіктерді бөлу
функциялары сәйкес жүреді. Орталық бюджеттің алатын салықтық түсімдері:
жеке және заңды тұлғалардың табыс салығы, акциздер мен кедендік салық.
Аймақтық бюджет қалған табыс көздеріне ризашылық білдіреді: тауарлар мен
қызметтерге салық, мүлік және жер салықтары.
3. Аймақтық биліктің қаржылық тәуелсіздіктері мен дербестіктері жоғары
деңгейде. Аймақтардың қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету оларға
(федералды-аймақ) салық базасын бірігіп пайдалану құқығы берілгендігін
білдіреді. Кейде оларға мемлекет пен аймақаралық сауда қарым-қатынасын
бұзбайтын жаңа салық түрлерін салуға рұқсат етілген. Тігінен диспропорция
проблемасы мақсатты гранттар бөлу арқылы шешіледі.
Орталықсыздандырылған үлгінің мысалы американың бюджеттік федерализм
варианты бола алады. Әлемде бюджетаралық қатынастардың
орталықсыздандырылған үлгісі емес, кооперативті үлгісі кеңінен қолданылады.
Бұл үлгіге төмендегілер тән:
– ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты
қалыптастыруға аймақтық билік органдарының қатысуы;
– салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билік органдарының
рөлінің жоғарылауы;
– орталық билік органдары көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын
белсенді жүргізу, аймақтың қаржысына жауапкершілікті арттыру,
аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
жұмыстарын жүзеге асыру арқылы аймақтардың дербестігіне шектеу
қоюы.
Бюджетаралық қатынастардың кооперативті үлгісін көптеген Еуропа елдері
қолданады, соның ішінде Скандинавия елдері.
6 1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары
Жергілікті бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде өзінің
объективті сипаттамасына ие. Оның жеке сала ретінде бөлінуі қоғамдық
өндірістің өзімен объективті түрде анықталған. Ақша қаражаттарының
орталықтандырылуы аймақ шаруашылығының кең ауқымда үздіксіз айналымын
ұйымдастыру және оның экономикасын тұтастай қамтамасыз ету үшін қажет.
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір
бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек
қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдері арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілікті
бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігін туындатады.
Жергілікті басқару органдарына орталықтандырылған ақша қаражаттары
басым бағытты салаларды қаржыландыру, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүргізу, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін қажет. Сондықтан
жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті бюджеттің пайда болуы жеке
адамдардың тілегінен емес, ұдайы өндірістің, табиғаттан және мемлекеттің
функцяларынан, сұраныстарынан пайда болды.
Қаржы құралдарын орталықтандыру арқылы әлеуметтік–экономикалық даму
мәселелерін шешу аса маңызды болып табылады. Осылайша жергілікті бюджет
аймақтық сұраныстарын қанағаттандыру үшін қызмет етеді. Жергілікті бюджет
қаржы қатынастарының жиынтығынан тұрады. Оның бюджет қатынастарына да
бөлушілік сипаты ақшалай формада жүзеге асады, мақсатты ақша қорларын
қалыптастырады және пайдаланады.
Жергілікті бюджеттің келесідей ерекшеліктері бар:
– бөлу қатынастарының экономикалық формасын білдіреді, ол жергілікті
басқару органдарының аймақтық өнімнің құнын оқшаулаумен және
қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты;
– материалды өндірістің қаржыларынан айырмашылығы аймақ салаларының
арасында құнды қайта бөлуге арналған.
– тауарлық формасында аймақ өнімінің қозғалысымен тікелей байланысы
жоқ құнды бөлу сатысын білдіреді [19].
Жергілікті бюджет – әкімшілік–аумақтық бірліктің ақша қорлары, ол
жергілікті маслихат (аудандық, қалалық, облыстық) шешімімен бекітіледі,
жергілікті атқарушы органдарға жүктелген міндеттерді орындау үшін
жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыру мен түсімдердің есебінен
қалыптасады.
Қазақстан Республикасында жергілікті қаржыларды ұйымдастыру мынадай:
жергілікті бюджет – аймақтық негізгі қаржы жоспары, мемлекеттің заңдары,
әлеуметтік – экономикалық дамуды басқару механизмі (субъективті жағы),
орталықтандырылған ақша қоры (ресурстар), экономикалық категория
(қарым–қатынастар) (объективті жағы).
Жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген функцияларға сәйкес
оларды жұмылдырады, бөледі, пайдаланады. Жергілікті қаржылар мемлекеттің
қаржы жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Мемлекеттің қаржы жүйесі:
жергілікті бюджеттерден, арнайы бюджеттен тыс қорлардан, шаруашылық
жергілікті басқару органдарының меншігіне қарайтын субъектілерінің
қаржыларынан тұрады.
Жергілікті қаржылардың құрылымы мен бағыттары жергілікті билік және
басқару органдарының (маслихаттардың) функцияларымен анықталады.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында жергілікті басқару органдары
әлеуметтік, экономикалық, демографиялық сияқты ауқымды мәселелерді шешуде
дербестік алып келе жатыр. Халыққа қызмет көрсету шараларын қаржыландыру
жергілікті қаржы көздерімен жүзеге асып келеді. Басым бөлігі жергілікті
қаржылардан тұратын қорлар арқылы халыққа әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым
салалары қызмет етеді.
Бюджеттік тапшылықтың табиғаты әр түрлі сипаттағы себептермен
байланысты, оның пайда болуының негізгі себебі бюджет шығындарының өсуімен
салыстырғанда бюджеттік кіріс түсімдерінің аз болуы. Экономикалық
әдебиеттерде бюджеттің тапшылығы бойынша көптеген көзқарастар бар, солардың
бірін келтірер бослақ, бір топ экономист оқымыстылардың пікірлерінше,
тапшылық мынадай себептерден болуы мүмкін:
– экономикалық дағдарыстар;
– елдің қаржы жүйесін бақылауда ұстаудағы үкіметтің әлсіздігі;
– төтенше жағдайлар (соғыс жағдайлары, ірі төтенше оқиғалар);
– бейбіт кезеңде экономиканы милитаризациялау;
– өндірісті дамытуда ірі орталықтандырылған салым салуды жүзеге
асыру және оның құрылысын өзгерту;
– әлеуметтік шығындардың өсу үрдісі жалпы ішкі өніммен салыстырғанда
асып кетуі.
Сонымен қатар, бюджеттік тапшылықтың пайда болуының бірқатар себептері
бар, олар: экономиканың тұрақсыздығы, оның бөлінуі, үкіметтің бюджет–салық
саясатының тиімсіздігі, өндірістің төмендеуі және өндірістік емес
шығындардың өсуі, ұлттық валютаның құнсыздануы мен инфляцияның артуы.
Бүкіләлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, экономикасы дамыған елдерде
тапшылық жалпы ішкі өнімнің 2-3%-ын құрайды. Егер тапшылық осы көрсеткіштен
асып кетсе, онда экономика дағдарысты болып, үкімет қаржы жағдайын
басқаруға қабілетсіз болғаны. Сонымен бірге, әлем тәжірибесі мемлекеттік
бюджет тапшылығының ЖІӨ-ге байланысты деңгейі әр мемлекетке әр түрлі екенін
кездейсоқтық еместігін білдіреді. Біздің елімізде 1990 жылдардың басында
болған бюджет тапшылықтарының негізгі себептері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы 8
... ... ... ... ... ... ... ..
1.2Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері және бюджетаралық
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... ... ..
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары 22
... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН
БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы
мен 28
орындалуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.2Қызылорда облысындағы жергілікті бюджеттің құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджет құрылымының 46
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
3 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді
дамыту 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 2
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің Қазақстан-2030
Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде
белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, Үкімет ықшам, әрі кәсіби
деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс.
Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды
ұсынады [1].
Бюджеттік қатынастар бюджет жүйесінің негізі болғандықтан, әр түрлі
әдіс-тәсілдерді және нысандарды пайдаланып басқару қажеттілігі туындайды.
Бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша қаржылық ағындардың қалыптасуы
мен қозғалысының тәртібін және соған байланысты қатынастарды ұйымдастыру
мен өзара байланыстарын іске асыратын әдіс-тәсілдерді әр түрлі заңнамалық
актілерде бекіту негізінде бюджеттік реттеу механизмі қалыптастырылады және
солар арқылы билік пен басқару органдары өздерінің өкілдік және атқарушы
өкілеттіліктерін орындайды.
Бүгінгі таңда бюджет жүйесінің негізгі проблемаларының бірі -
бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмеуі болып табылады.
Трансферттерді анықтау әдістемесінің тұрақсыздығы, айқын еместігі Үкімет
пен жергілікті атқарушы органдардың арасындағы көптеген пікір-сайыстарға
итермелейді, олар көбіне шешусіз қалады және әрбір тарап өз пікірінде
қалады.
Осы проблеманың түп қазығы орталық пен аймақтардың арасында да,
әрбір облыстың ішіндегі мемлекеттік басқару деңгейлері арасында да
функцияларды бөлудің дәл еместігі болып табылады. Осыған байланысты,
қазіргі уақытта мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді
ажыратып жіктеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасының
жобасы әзірленді. Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық
функцияларын басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап
етіп қоймай, сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер
жіберіп алмау үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір
елдерде болған кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу,
өкілеттіктерді айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды
дұрыс шешу, ең маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып
жатуына аса сақтықты талап ететін мәселе.
Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық субъектілері болып
табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз аймағының халқының толып
жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне
жауапты өздерінше іздестіруі тиіс. Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы
республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының
мәселесіне, жергілікті бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны
жүзеге асыру нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа
көзқарасты талап етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
өкілеттіктерді айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңестіру туралы мәселе айырықша мәнділікке ие болып табылады.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Сол себепті
жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі ерекше
зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз. Сонымен, мәселенің өзектілігі
төмендегідей жайттармен түсіндіріледі: мемлекеттік бюджетті және жергілікті
деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі болып
табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастар
мәселелерінің шешімін табу.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық даму үдерісіндегі мемлекеттік бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық-әдіснамалық негіздерін талдау, бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру бағыттарын жасақтау болып табылады.
Зерттеудің пәні - мемлекеттік бюджетті жоспарлау үдерісі мен оны
басқару барысында қалыптасатын қатынастар жиынтығы.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасының мемлекеттік және жергілікті
бюджеті.
Диплом жұмысының құрылымы 3 тараудан, 8 бөлімнен, кіріспе және
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау Мемлекеттік бюджетті басқарудың теориялық негіздері
деп аталады. Тарауда бюджет түсінігіне қатысты негізгі теориялық
анықтамалар талданып, жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәні
айқындалып, оның әдіснамалық негізіне сипаттама берілді;
Екінші тарау Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджетті жоспарлау
мен басқару үдерісін талдау деген атпен Қазақстан Республикасының
бюджеттік кірістері мен шығыстарын, Қызылорда облысындағы бюджетаралық
мәселелер және оларды шешудің басым бағыттары мен іс-шаралардың бүгінгі
күнгі ерекшеліктері, мүмкіндіктері толық қарастырылып, қысқаша
тұжырымдамалар жасақталған;
Үшінші тарау Мемлекеттік бюджетті басқару тиімділігін арттыру жолдары
деп аталады. Мұнда аймақ экономикасын өркендетуде жергілікті басқару
органдарының міндеттері мен оларды іске асырудың қаржылық мүмкіндіктерінің
шектеулілігі салдарынан туындайтын бюджетаралық мәселелерді реттеудің нақты
іс-шаралары ұсынылды.
Зерттеу жұмысын орындау барысында отандық және шет елдік ғалымдардың
монографиялары, ғылыми мақалалары, бұқаралық және электронды ақпарат
құралдарының материалдары және Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметтері, Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігінің
деректері қолданылды.
Диплом жұмысының жалпы көлемі – 73 бет.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы
Бюджет (ағылшынның budget – ақша сөмкесі) – мемлекеттің, мекеменің,
жанұяның белгілі мерзімге кірістері мен шығыстарының жазбасы. Бір жағынан,
бюджет – ол мемлекет, аумақ, кәсіпорын немесе отбасы болсын, кез келген
экономикалық субьектіде болатын қаржы ресурстарының жиынтығы. Екінші
жағынан, бұл экономикалық субьектінің белгілі бір кезең аралығындағы,
көбінесе бір жылдағы кірістері мен шығыстарының арақатынасы, олардың осы
уақыттағы түсуі мен жұмсалуын бейнелейтін ақша құралдарының балансы.
Басқаша айтқанда, бюджет бұл ақша сөмкесінің ішіндегі ақша құралдарының
барлығын немесе тапшылығын, оның толтырылу мен босатылу қарқынын, ақшаның
келу мен жұмсалу бағыттарын, кірістер мен шығыстар арақатынасын анықтайды.
Жоғарыда келтірілген анықтама классикалық мәнде екендігін айта кеткен
жөн. Бюджет түсінігінің анықтамасы Бюджеттік жүйе туралы Қазақстан
Республикасының заңында былайша айтылады:
Бюджет – бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден,
капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және
заңда көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты екендігі белгілі қағида. Осы қаржы жүйесін тиімді басқару және
жоспарлау мәселесі кез-келген мемлекет үшін өзекті әрі күрделі мәселелер
қатарына жатқызылады. Жалпы алғанда қаржылар жүйесінің басты буыны
мемлекеттік бюджет болып табылады. Елдің бюджет қорын жасау мен пайдалану
жөніндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымын
құрайды. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік бюджет – бұл жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға арналған бюджет қорын жасау мен
пайдалануға байланысты ұлттық табысты қайта бөлу жөніндегі мемлекеттік
заңды және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша қатынастары. Бюджеттің
арқасында мемлекет қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік дамудың
шешуші тұстарына шоғырландыра алады [2].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатта болады. Оның экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің
мәні мен оның атқаратын функцияларына байланысты. Объективті бөлу
қатынастарының экономикалық нысаны бола отырып, қоғамдық айрықша арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Оны бөлудің дербес саласы ретінде болуы қоғамдық өндірістің дамуымен тиісті
орталықтандырылған ресурстар қажеттілігімен обьективті түрде анықталады.
Ақша құралдарын орталықтандыру жалпы экономиканың қызметін қамтамасыз ету
үшін бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы айналымын
ұйымдастыру үшін қажет. Құндық бөлудің арнайы бюджеттік саласының болуы
мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады. Мемлекет басыңқы
салаларды, бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шараларды жүргізуді,
қорғаныстық нышандағы міндеттерді шешуді, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабуды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қаржыны талап етеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті еркінің
нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің
табиғаты және қызметтерімен анықталған обьективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің айрықша саласы ретінде келесі
белгілермен анықталады:
Жиынтық қоғамдық өнімнің құнының бір бөлігін мемлекеттен оқшаулаумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты.
Құнды құру мен өнімді тұтыну үдерісін жүзеге асыратын материалдық
өндірістің қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
қаржыдан ерекшелендіретіні,құнды ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтары,
экономика секторлары, қоғамдық қызметтің салалары арасында қайта бөлуге
арналған.
Тауарлық нысандағы қоғамдық өнімнің қозғалысымен байланыссыз құндық бөлудің
кезеңін анықтайды және одан тәуелсіз жүзеге асырылады, ал материалдық пен
өндірістік емес салаларда қаржылық қатынастар тауар- ақшалық саламен тығыз
байланысады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық үдерістер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттік шығындар, мемлекеттік займдар және тағы да басқалары өзінің
шоғырланған көрінісін табатындықтан, мемлекеттік бюджетті мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде де сипаттауға болады.
Бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол
экономикаға бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осыдан көрінеді. Экономиканы реттеу
ақша құралдарының орталықтандырылған қорының сандық өлшемдерін белгілеу,
оны құрау және пайдалану нысандарын, әдістерін ретке келтіру, бюджеттің
қалыптасу мен орындау үдерісінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен
жүзеге асырылады.
Осылайша, мемлекеттік бюджет түсінігінің көптүрлілігі оның келесі
құрамдас бөліктерде түсіндірілуіне алып келеді:
– салыстырмалы түрде жеке дербес экономикалық категория ретінде;
– мемлекеттің ақша құралдарының орталықтандырылған қоры ретінде;
– экономикаға әсер ету құралы ретінде ( бюджеттік тетік арқылы);
– мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары ретінде;
– қоғамның барлық мүшелері және бюджеттік қатынастың барлық қатысушылары
орындауға міндетті заң ретінде.
Қоғамның ұдайы өндірісіндегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
мемлекеттік бюджеттің көмегімен (шығыс бөлігі) ұлттық табыстың шамамен 30%-
ы, жалпы ішкі өнімнің 20%-ы, жалпы ұлттық өнімнің 10%-ы бөлініп, қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ұлттық шаруашылықтың түрлі салалары
арасында, өндіріс секторлары, экономикалық аудандар мен ел аумақтарының
арасында ақша құралдарын бөледі.
Мемлекеттік бюджет экономикаға жалпы әсер етеді, себебі ол бүкіл ұлттық
шаруашылықтың бюджеті. Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында
үлкен рөл атқарып, оның өсуінің ынталандырушысы ретінде болады. Дегенмен,
осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген оқымыстылар оның әр түрлі
астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді. Мәселен, классикалық
экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе түсінігіне келесідей
анықтама береді: Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің ерекшеліктерін, оның
әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын көрсететін күрделі
механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын әлеуметтік-
экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының негізінде
құрылады.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің құрылымы, ең біріншіден оның мемлекеттік
құрылымына тәуелді. Унитарлы құрылымы бар мемлекеттерде бюджет жүйесі екі
деңгейлі болып келеді – мемлекеттік және жергілікті (аймақтық) бюджеттер,
федеративті мемлекеттік құрылымы бар елдерде (Ресей, АҚШ, Германия, т.б.)
аралық буындар – штаттар, жерлер және оларға сәйкес әкімшілік
құрылымдарының бюджеті [3].
Өз зерттеулерінде В.Н.Радионова бюджет жүйесін Экономикалық қатынастар
мен заң нормаларына негізделген, өзара заңмен белгіленген арақатынасы бар
мемлекет бюджеттерінің барлық түрлерінің жиынтығы – деп атап көрсетеді
[4]. А. Худяков заңды тұрғыдан бюджет жүйесін – берілген мемлекет аумағында
қызмет ететін, әр түрлі деңгейлі бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады [5].
Отандық ғалымдардың көзқарастары да осыған келіп саяды. Атап айтсақ,
А.Б. Зейнелгабдиннің ғылыми зерттеулерінде қарастырылып отырған түсінікке
келесідей анықтама беріледі: Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар
нысандарының жиынтығын, бюджет түрлерін (республикалық және жергілікті
бюджет), оны құру, атқарылу, сонымен қатар қаржылық және басқа да басқару
органдарының жиынтығын білдіреді. Ал бюджеттік қатынастардың жиынтығы
бюджет жүйесінің негізін құрайды [6]. Экономикалық сонымен қатар, қаржылық
ойды ескере отырып, В.Д. Мельников өз еңбектерінде Бюджет жүйесі – бұл
экономикалық және заңды нормаларға негізделген жеке дербес бюджеттердің
жиынтығы деп қарастырады [7].
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі -экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі - мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады (1-сурет).
Ескертпе - Таранов А.А. Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1999.
-с.5.
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және 2005
жылы қаңтар айында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодексіне сәйкес
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ұйымдастырушылық түрде
республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет –
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез-келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
– экономикалық тиімділік;
– әлеуметтік әділеттілік;
– саяси тұрақтылық;
– заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы [8].
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуде де қызмет етеді. Сонымен қатар, елдегі және шет
елдегі экономикалық коньюнктураға ықпал ету; ағымдық әлеуметтік
бағдарламаларды орындау мен алдағы әлеуметтік міндеттерді шешу; қоғамдық
өндіріс пен бюджетаралық қатынастардың салааралық құрылымын реттеу;
жергілікті өзін - өзі басқаруды дамыту және т.б. қызметтерді де атқарады.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды [9].
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде бюджеттік үдеріске
де тән нәрсе. Бюджетті басқару – бұл бюджет қатынастарының бүкіл
жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және осының негізінде тиісті
бюджет саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік шаралардың
жиынтығы. Бюджет жүйесінде басқару бюджет механизмі арқылы оның
әдістерінің, тұтқаларының, ынталандыруларының және санкцияларының көмегімен
жүзеге асырылады. Сонымен, бюджетті басқару – бұл тиісті бюджет саясатына
жетудің мақсаты; бюджет механизмі – бұл мақсатқа жетудің құралы; бюджет
саясаты – бюджетті басқарудың тиісті үдерісінің ақырғы қорытынды нәтижесі.
Бюджетті басқарудың екі қырын ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет
бюджетті елдің экономикалық және әлеуметтік даму барысын басқарудың құралы,
тұтқасы ретінде пайдаланады және сол арқылы тұтастай мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуына ықпалын тигізеді; екіншіден, бюджеттің өзі басқарудың
объектісі болып табылады, осыған орай бюджеттік қатынастың нысандары
басқарылады.
Жетілдірілген бюджеттік жүйеге қол жеткізу үшін жалпы елдің қарқынды
дамуын қамтамасыз ете алатын белгілі қағидалар негізіне ие болуы қажет.
Осылайша, бюджеттік жүйе келесі қағидаларға негізделеді:
– тұтастық қағидасы – Қазақстан Республикасының біртұтас бюджеттік
заңдылықтарын пайдалануын қамсыздандыру, сонымен бірге Қазақстан
Республикасының аумағында бюджеттік үдерістерді жүзеге асырудың біртұтас
процедураларын, біртұтас бюджеттік сыныптаманы пайдалану;
– толықтық қағидасы – бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорында Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылған барлық түсімдер
мен шығыстардың бейнеленуі, бюджеттік құралдарды пайдаланумен өзара
талаптарды есепке алуды, бюджеттік құралдар бойынша талап құқығын
шегеруді болдырмау;
– нақтылық қағидасы – бюджеттің бекітілген көрсеткіштерінің
(нақтыландырылған, түзетілген) орта мерзімді фискальдық саясаттың және
Қазақстан Республикасы мен өңірлерінің ортамерзімді әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарларының бекітілген көрсеткіштері мен бағыттарына
сай болуы;
– транспаренттілік қағидасы – Қазақстан Республикасының бюджеттік
заңдылықтар облысындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген
(нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың орындалуы жөніндегі
есептерді, мемлекеттің фискальдық саясатына қатысты басқа да,
мемлекеттік немесе заңмен күзетілетін басқа да құпия мәліметтерден
басқа, ақпараттарды жариялау, бюджеттік үдерістің ашықтығы, мемлекеттік
қаржылық бақылаудың жүргізілуі;
– кезектілік қағидасы – мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
қатынастар саласындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтауы ;
– нәтижелілік пен тиімділік қағидасы – бюджеттік бағдарламалардың
төлқұжаттарында қарастырылған белгілі нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігінен туындай отырып, осы нәтижелерге жету үшін қажетті
бюджеттік құралдардың оңтайлы көлемін пайдаланып, бюджеттерді өңдеу және
орындау немесе бюджет құралдарының бекітілген көлемін пайдалана отырып
жақсы нәтиежелерді қамтамасыз ету;
– басыңқылық қағидасы – республика немесе өңірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының басыңқы бағыттарына сәйкес бюджеттік үдерісті
жүзеге асыру ;
– жауапкершілік қағидасы – бюджеттік үдерістің қатысушыларын Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдылықтарын бұзғаны үшін жауапкершілікке
тарту;
– бюджеттердің дербестілік қағидасы – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және Кодекске сәйкес оларды жұмсау
бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің
бюджеттік үдерісті Кодекске сәйкес дербес жүзеге асыру құқығы [10].
Бюджетті басқарудағы маңыздысы, бюджеттік шығыстарды оның кірістеріне
теңестіру жолымен бюджеттік реттеу үдерісі, бюджеттік деңгейлер бойынша
шығыстар мен кірістердің құрылымдық тепе-теңдігін қамсыздандыру, құрылымдық
тепе-теңдік болмаған жағдайда төмен тұрған бюджеттерді жоғары тұрған
бюджеттер есебінен теңестіру болып табылады.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарда, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
карай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустриалды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламасы болып табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны – бюджетті
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халық шаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болып табылады. Сонымен
қатар қаржы ресурстарын басқарудағы бюджетті жоспарлаудың рөлі өте зор,
себебі ол тек ғана бюджеттің кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және
оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен
бюджеттік қаржыландыру көлемін анық-таумен шектелмейді. Бюджеттің басқа
қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджетті жоспарлауға
жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен
биліктік өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік үдеріске
қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың нысандары мен
қаржыландыру әдістерін ұтымды етуде де көрініс табады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
– орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
– бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық тұрғыдан
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін айқындау;
– қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
– салалар, іс-әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспарлары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әр
түрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
– бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және каржылық резервтер,
жоспарды орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау
қарастырылады [11].
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғи-климаттық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерді ескеру қажет деп есептейміз, себебі
олар әр аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары
болып табылады. Сондықтан бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер
пайдаланылады. Бюджеттік кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол
бюджетті жоспарлау мен атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды
немесе материалды емес қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері.
Олар Үкіметпен жасақталады және бекітіледі. Жергілікті бюджеттерде
қолданатын кірістерді бөлісу нормативтері - ол әр деңгейдегі бюджеттер
арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл нормативтердің тұрақты
сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық саясаттың негізінде
анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша шығындық
өкілеттілікті шектеуге байланысты болып келеді [12].
Бюджетті жоспарлау – әр түрлі статистикалық, экономикалық
математикалық, сараптамалық және арнайы әдістерді пайдалану арқылы іске
асырылады. Негізінде бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен
шығындарды есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл
әдіс бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бір де біреуі
болуға тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджетті құрудың бюджет-
брутто және бюджет-нетто әдістері де қолданылады. Егер де бюджетте
мемлекеттің барлық кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе,
онда мұндай бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде, бюджеттің
көрсеткіштері баптары бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни
кірістердің әрбір баптары бойьнша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға
жұмсалған шығындарсыз анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп
атайды.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы
бюджеттің құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға
сәйкес арнайы бюджеттендіру әдістері негізінде орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттеу әдісі тұрғысынан
бағдарламалық даму стратегиямен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланылады. Олар тігінен (вертикальды) және көлдеңенінен
(горизонтальды) теңестіру әдістеріне бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тігінен теңестіру әдістерінің көмегімен
шығындық функцияларды іске асырудың қаржылық базасын қамтамасыз ету мен
биліктің әр деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде
бекіту мәселесі шешіледі.
Бюджеттерді кірістер бойынша қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйекті
болып есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы – ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі [13].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей тұжырым жасауға
болады: егер бюджет жүйесін жеке қарастыратын болсақ, оны жетілдірудің
негізгі бағыттар ретінде келесілерді атап өтуге болады:
– бюджетті жоспарлау сапасын жақсарту және оның тиімділігі; бюджетаралық
қатынастардың үйлесімділігіне жету;
– бюджетті жоспарлау мен бюджетаралық қатынастарды заңнамалық негізге
көшіру.
1 1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері және бюджетаралық
қатынастар
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болғандықтан, көптеген басқару
функциялары орталықтан басқарылады. Оларды біртіндеп төменгі жергілікті
басқару органдарына беру процесі соңғы 5-6 жыл көлемінде жүргізілуде.
Жергілікті бюджеттің табыс көздерін нығайту үшін оларға берілетін өкілеттік
те тұрақты әрі қалыпты болуы міндетті деп санаймыз. ҚР-да мемлекеттің
басқару функцияларының шығындар бойынша бөлу саясаты қалыпты үрдіске еніп
келеді. Бірнеше жылдар бойы орын алған жағдай мемлекеттің қаржылық дамуы
үшін экономикалық дамуын жоспарлаудың көмекші бөлігі ретінде мемлекет
шығындарын басқару түсінігін енгізуге ықпал етті. Мемлекеттік шығыстар
мемлекеттің қызмет етуімен байланысты ақшалай шығындар болып табылады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік шығыстар қоғамдық өнідірісті
дамыту мен жетілдіру, қоғамның түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатындағы жиынтық қоғамдық өнімнің бөлігінің бөлінуімен, қайта
бөлінуімен, тұтынуымен байланысты экономикалық қатынастарды анықтайды.
Мемлекеттік шығыстарды шектеудің маңызды критерийлерінің бірі -олардың
материалдық өндіріс пен ұлттық табысты құру үдерісіне қатынасы болып
табылады. Осыған сәйкес мемлекеттік шығыстар экономикалық мазмұны жағынан
үш негізгі топқа бөлінеді :
– материалдық өндіріс пен өндірістік салаға жататын салалармен тікелей
байланысты шығыстар;
– қызметтің өндірістік емес саласындағы шығыстар;
– мемлекеттік резервтерді құруға шығыстар [14].
Шығыстардың бірінші тобы - мемлекеттің шаруашылық қызметімен анықталып,
ұлттық табысты құрумен байланысты.
Мемлекеттік шығыстардың екінші тобы - қоғамның қоғамдық қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін ұлттық табысты тұтынумен байланысты. Өндірістік емес
салаға жұмсалатын шығыстар ең алдымен, білім және денсаулық сақтау
мекемелерін ұстап тұруға, ғылым мен мәдениетті дамытуға, тұрғын және мәдени
– тұрмыстық құрылысқа, еңбеккерлерді әлеуметтік қамсыздандыруға, қоғамның
барлық мүшелерін әлеуметтік қамсыздандыруға бағытталады. Мемлекет сол
сияқты қорғанысқа, мемлекеттік аппаратты ұстап тұру мен мемлекеттік
органдардың қызметімен байланысты басқа да шараларға жұмсайды.
Өндірістік емес саланың қажеттіліктеріне шығыстар тұтыну қорына түсетін
ұлттық табыстың бөлігі болып табылады. Алайда, өндірістік емес саладағы
ақырында шығындардың өсуі қоғамдық өндірістің өсу қарқыны мен оның
нәтижелілігін арттыруға ықпал етеді. Оған білікті кадрларды дайындау,
өндіріске ғылым жетістіктерін енгізу, материалдық өндіріс саласы
еңбеккерлеріне медициналық қызмет көрсетілуін қамтамасыз ету арқылы қол
жеткізіледі.
Мемлекеттік шығыстардың жинақтау қоры мен тұтыну қорларының арасында
оңтайлы бөлу - мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды міндеті болып
табылады. Жинақтау қоры мен тұтыну қорының арақатынасы өзгерді, соңғы
жылдары тұтыну қорының өсу қарқыны жинақтау қорының өсу қарқынынан артық
болды. Тұтыну мен жинақтауға жұмсалатын ұлттық табыстағы тұтыну қорының
үлес салмағы Қазақстанда 83 % құрайды.
Салықтарды бюджет деңгейлері арасында нақты бөлу процесі де мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру элементтерінің бірі болып табылады. Қазіргі
таңда салықтар бюджет деңгейлері арасында былайша бөлінеді. Республикалық
бюджетке келесідей салық түрлері шоғырланады:
– корпорациялық табыс салығы – 100%;
– қосылған құн салығы – 100%;
– акциздер – жартылай.
Жергілікті бюджеттер мынадай салықтарды өздеріне қалдырады:
– жеке табыс салығы – 100%;
– әлеуметтік салық – 100%;
– жер салығы – 100%;
– мүлік салығы – 100%;
– көлік салығы – 100%;
– акциздер – жартылай [15].
Жергілікті бюджеттердің салықтан басқа да табыс көздері бар. Олар
аталмыш бюджетте ерекше рөл атқарады. Жергілікті бюджеттердің
әлеуметтік–экономикалық даму деңгейлерінің әр түрлі екендігі белгілі,
сондықтан соларды теңестіру үшін мемлекет тарапынан көптеген шаралар
қолданылады. Солардың шетелдік тәжірибесін қарастырар болсақ, ол үшін әр
елдің мемлекеттік құрылымына көңіл аудару керек деп есептейміз. Мемлекеттің
ел өміріндегі масштабы мен ерекшелігі оның басқару жүйесінде көп
деңгейліліктің қажеттілігін білдіреді. Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымының (ЭЫДҰ-ОЭСР) бюджеттік әдістемесі бойынша басқарудың үш деңгейі
бар:
– орталық;
– аймақтық (АҚШ-та – штаттар, Швейцарияда – кантондар, Канадада -
провинциялар, Жапонияда – префектуралар);
– жергілікті (мұнда барлық ұсақ әкімшілік-аумақтық бірлестіктер
біріктірілген) [16].
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар, өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті және елдің бюджет
жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу арқылы ғана қалыптастыруға болады.
Бюджеттер арасында салықтарды бөлу тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтарды республикалық және жергілікті
бюджетке бекіту. Мысалы, АҚШ-та салық оқшауланған жүйені білдіреді, штаттар
мен муниципалитеттердің салық жүйесі де дербес. Салық жүйесінің
дербестігіне қарамастан, федералды салықтардың бір бөлігі штаттардың
бюджеттеріне бөлінеді. Жергілікті бюджет табыстары да реттеліп отырады. АҚШ-
тың Федералды бюджеті негізінен тікелей салықтардың есебінен құралады.
Соның ішінде жеке табыс салығы 46%, әлеуметтік сақтандыру 34%, корпорация
салығы 11%, ал жанама салықтардың үлесі аз - акциздер 4%, кеден баждары 5%
құрайды. Штаттардың бюджеттері жанама салықтардың есебінен құралады.
Жергілікті бюджеттердің табыстары - қозғалмайтын мүлік салығы. Осылайша АҚШ-
та салықтардың 23 федералды бюджетке жинақталады, ал қалғаны штаттар мен
жергілікті билік арасында тепе-тең түрде бөлінеді.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл, жоғары бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді. Мұндай тәсіл - әлемнің барлық елдерінде
кеңінен тараған.
Көптеген шетелдерде орталық және аймақтық билік өкілдері нақты заңды
түрде ажыратылған және басты қағидаларға негізделген өзара қарым-
қатынасының жүйесі белгіленген:
– жалпымемлекеттік мүдде мен халық мүддесінің бірлігі;
– бюджет-салық өкілеттіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда,
оларды бөлуде орталықтандыру және орталықсыздандыру қағидаларының
болуы;
– бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
– мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатынасуы.
Осы аталған қағидалардың жиынтығы бюджетаралық қатынастарға
қатысушылардың мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ете алады.
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез-келген мемлекетке тән. Тігінен
тепе-теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары бюджеттердің
субсидиялауы арқылы шешіледі. Ақшалай қаржыларды бөлу күрделі саяси мәселе
және көптеген ішкі шиеленістерді туғызады.
Көлденеңінен тепе-теңсіздік аумақтардың салықтық базасының әртүрлігінен
туындайды.
Экономикалық проблемалардың сипатының әртүрлі болуы оларды шешудің
әртүрлі жолдарын ұсынады. Мемлекеттің әсер етуінің әртүрлі құралдары
қолданылады, солардың ішінде ерекше (спецификалық) бюджет механизмдері
маңызды рөл атқарады. Оларды екі топқа бөлуге болады:
– нормативті – есептеу әдісі;
– ерекше бюджет режимі.
Нормативті-есептеу әдісі Конституцияда, бюджет заңдарында бекітілген
түрде жоғары тұрған бюджеттен төменгіге әртүрлі трансферттерді пайдалануды
ұсынады.
Ерекше бюджет режимі капиталды тарту арқылы шаруашылық субъектілердің
белсенділігін арттыру үшін экономикалық дамуы артта қалған аймақтарда
инвестициялық климатты жақсартуға бағытталған салық-бюджеттік шаралар
кешенін пайдалануды ұсынады.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары:
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды және жоғары бюджеттен
трансферттер бөлу.
Тігінен теңестірудің басты құралы – бұл арнайы теңестіру қорлары болып
табылады. Әлемдік тәжірибеде теңестіруші қорлар пайдаланылады. Әдетте олар
орталық бюджетте болады, бірақ Дания мемлекетінде аумақтық бюджеттерде де
қарастырылады.
Теңестіруші қорлар бірнеше ұлттық салықтардан аудару жасау арқылы
қалыптасады. Мысалы, Жапонияда орталық бюджеттегі теңестіруші қор жеке
табыс салығынан 32%, корпорацияның пайдасына және алкоголді сусынға
салынатын салықтың 24%, тауарлар мен қызметтерге салынатын жалпы салықтан
24%, темекі бұйымдарына акциздерден 25% аудару арқылы қалыптасады.
Дамыған елдердің бөлу формулалары тәжірибесі көңіл аударарлықтай.
Мемлекеттік қызметтерді тең түрде пайдаланудың классикалық үлгісі бұл
бөлудің жапондық формуласы. Орталық бюджеттен аумақтарға (префектуралар)
теңестіруші трансферттер мынаған тең [17]:
Т=N-R, (1)
мұндағы: Т – теңестіруші трансферттер;
N – базистік қаржылық тұтынушылық;
R – базистік қаржылық табыстар.
Халықаралық тәжірибеде трансферттерді (гранттар) – төменгі бюджеттің
жоғары тұрған бюджеттен алатын қаржылық түсімдер және 10 жылға пайызсыз
берілетін немесе мерзімі белгіленбей берілетін қаржы деп түсінеді.
Проблемалы аумақтарды дамыту үшін көптеген елдерде жалпы және мақсатты
трансферттер жүйесі қолданылады. Жалпы теңестіруші трансферттер жүйесі
мемлекеттің бірлігін нығайтуға және аумақтардың әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейлерін теңестіруге баса назар аударатын елдерге тән. Мақсатты
трансферттер жедел экономикалық өсу және мемлекеттік басқару жүйесін
орталықсыздандыру, аймақтардың бюджеттік өкілеттілігін кеңейту бағытындағы
елдерге тән.
Көптеген елдер проблемалы аумақтарды дамытуға арналған арнайы
мақсатты трансферттерді қолданады. Мысалы, Германияда 1995 жылы Шығысты
қалпына келтіру онжылдық бағдарламасы іске қосылды. Осыған сәйкес жаңа
федералды жерлер жыл сайын шаруашылық инфрақұрылымды дамыту үшін қосымша
көмек алды. Одан басқа 1994-1998 жылдар аралығында қаржылық қиындыққа
ұшыраған Бремен и Саар жерлеріне арнайы трансферттер енгізілген. Мұндай
көмек олардың кредиттік қарыздарын жабу үшін қатаң белгіленген тәртіп
бойынша көрсетілді.
Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшындық
Г. Хьюджз және С. Смиттің бюджетаралық қатынастарды реттеу тәсілдерінің,
мемлекеттік қаржыны орталықтандыру дәрежесінің, орталық және орталық пен
жергілікті билік қарым-қатынасының ұқсастығына байланысты ЭЫДҰ-ы елдерін
топтастыруы көңіл аударарлық.
Нәтижесінде Г. Хьюджз және С. Смит ЭЫДҰ-ын төрт топқа бөлді [18].
Бірінші топқа үш федералды - Австралия, Канада және АҚШ, екі унитарлы –
Ұлыбритания және Жапония мемлекеттері кірді. Бұл елдер үшін аймақтық және
жергілікті билікте салықтық өкілдікке сүйенетін дербестік тән.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция
және Финляндия. Оларға әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда аймақтық
басқару органдарының үлесінің жоғары болуы тән.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия және Швейцария. Бұл елдер әртүрі деңгейдегі бюджеттерінің
дербестігімен сипатталады.
Төртінші топқа Оңтүстік және батыс Еуропа елдері кірді: Бельгия,
Франция, Греция, Италия, Нидерланды, Португалия, Испания. Бұл елдерді
орталыққа бюджеттерінің тәуелділігі біріктіреді.
ЭЫДҰ елдерінің аймақтық бюджеттерінде табыс салығы мен меншік салығы
үлес салмағы жоғары. Бұл салықтарды жергілікті басқару органдары мен
орталық органдар салады және әрқайсысы өз ставкаларын қояды. Мұндай
тәсілдің екі артықшылығы бар: бұл жергілікті билікке жергілікті тұтынуға
байланысты өздерінің шығындарын көбейтуге немесе азайтуға мүмкіндік береді.
Оған қоса, бұл салықтар өздерінің мүдделеріне жұмсауға орталық органдар
рұқсат берген нағыз табыс көздері.
Бюджетаралық қатынастардың екі үлгісі бар: орталықсыздандырылған және
кооперативті.
Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:
1. Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар: макроэкономикалық
тұрақтылық, ұлттық табысты қайта бөлу, мемлекеттік тауарлар мен
қызметтердің өндірісі. Осылардың алғашқы екеуі орталық үкіметтің іс-
әрекет сферасында орындалса, үшіншісі басқару деңгейлері арасында
бөлініске түседі.
2. Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілдіктерді бөлу
функциялары сәйкес жүреді. Орталық бюджеттің алатын салықтық түсімдері:
жеке және заңды тұлғалардың табыс салығы, акциздер мен кедендік салық.
Аймақтық бюджет қалған табыс көздеріне ризашылық білдіреді: тауарлар мен
қызметтерге салық, мүлік және жер салықтары.
3. Аймақтық биліктің қаржылық тәуелсіздіктері мен дербестіктері жоғары
деңгейде. Аймақтардың қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету оларға
(федералды-аймақ) салық базасын бірігіп пайдалану құқығы берілгендігін
білдіреді. Кейде оларға мемлекет пен аймақаралық сауда қарым-қатынасын
бұзбайтын жаңа салық түрлерін салуға рұқсат етілген. Тігінен диспропорция
проблемасы мақсатты гранттар бөлу арқылы шешіледі.
Орталықсыздандырылған үлгінің мысалы американың бюджеттік федерализм
варианты бола алады. Әлемде бюджетаралық қатынастардың
орталықсыздандырылған үлгісі емес, кооперативті үлгісі кеңінен қолданылады.
Бұл үлгіге төмендегілер тән:
– ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты
қалыптастыруға аймақтық билік органдарының қатысуы;
– салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билік органдарының
рөлінің жоғарылауы;
– орталық билік органдары көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын
белсенді жүргізу, аймақтың қаржысына жауапкершілікті арттыру,
аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
жұмыстарын жүзеге асыру арқылы аймақтардың дербестігіне шектеу
қоюы.
Бюджетаралық қатынастардың кооперативті үлгісін көптеген Еуропа елдері
қолданады, соның ішінде Скандинавия елдері.
6 1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары
Жергілікті бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде өзінің
объективті сипаттамасына ие. Оның жеке сала ретінде бөлінуі қоғамдық
өндірістің өзімен объективті түрде анықталған. Ақша қаражаттарының
орталықтандырылуы аймақ шаруашылығының кең ауқымда үздіксіз айналымын
ұйымдастыру және оның экономикасын тұтастай қамтамасыз ету үшін қажет.
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір
бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек
қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдері арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілікті
бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігін туындатады.
Жергілікті басқару органдарына орталықтандырылған ақша қаражаттары
басым бағытты салаларды қаржыландыру, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүргізу, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін қажет. Сондықтан
жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті бюджеттің пайда болуы жеке
адамдардың тілегінен емес, ұдайы өндірістің, табиғаттан және мемлекеттің
функцяларынан, сұраныстарынан пайда болды.
Қаржы құралдарын орталықтандыру арқылы әлеуметтік–экономикалық даму
мәселелерін шешу аса маңызды болып табылады. Осылайша жергілікті бюджет
аймақтық сұраныстарын қанағаттандыру үшін қызмет етеді. Жергілікті бюджет
қаржы қатынастарының жиынтығынан тұрады. Оның бюджет қатынастарына да
бөлушілік сипаты ақшалай формада жүзеге асады, мақсатты ақша қорларын
қалыптастырады және пайдаланады.
Жергілікті бюджеттің келесідей ерекшеліктері бар:
– бөлу қатынастарының экономикалық формасын білдіреді, ол жергілікті
басқару органдарының аймақтық өнімнің құнын оқшаулаумен және
қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты;
– материалды өндірістің қаржыларынан айырмашылығы аймақ салаларының
арасында құнды қайта бөлуге арналған.
– тауарлық формасында аймақ өнімінің қозғалысымен тікелей байланысы
жоқ құнды бөлу сатысын білдіреді [19].
Жергілікті бюджет – әкімшілік–аумақтық бірліктің ақша қорлары, ол
жергілікті маслихат (аудандық, қалалық, облыстық) шешімімен бекітіледі,
жергілікті атқарушы органдарға жүктелген міндеттерді орындау үшін
жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыру мен түсімдердің есебінен
қалыптасады.
Қазақстан Республикасында жергілікті қаржыларды ұйымдастыру мынадай:
жергілікті бюджет – аймақтық негізгі қаржы жоспары, мемлекеттің заңдары,
әлеуметтік – экономикалық дамуды басқару механизмі (субъективті жағы),
орталықтандырылған ақша қоры (ресурстар), экономикалық категория
(қарым–қатынастар) (объективті жағы).
Жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген функцияларға сәйкес
оларды жұмылдырады, бөледі, пайдаланады. Жергілікті қаржылар мемлекеттің
қаржы жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Мемлекеттің қаржы жүйесі:
жергілікті бюджеттерден, арнайы бюджеттен тыс қорлардан, шаруашылық
жергілікті басқару органдарының меншігіне қарайтын субъектілерінің
қаржыларынан тұрады.
Жергілікті қаржылардың құрылымы мен бағыттары жергілікті билік және
басқару органдарының (маслихаттардың) функцияларымен анықталады.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында жергілікті басқару органдары
әлеуметтік, экономикалық, демографиялық сияқты ауқымды мәселелерді шешуде
дербестік алып келе жатыр. Халыққа қызмет көрсету шараларын қаржыландыру
жергілікті қаржы көздерімен жүзеге асып келеді. Басым бөлігі жергілікті
қаржылардан тұратын қорлар арқылы халыққа әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым
салалары қызмет етеді.
Бюджеттік тапшылықтың табиғаты әр түрлі сипаттағы себептермен
байланысты, оның пайда болуының негізгі себебі бюджет шығындарының өсуімен
салыстырғанда бюджеттік кіріс түсімдерінің аз болуы. Экономикалық
әдебиеттерде бюджеттің тапшылығы бойынша көптеген көзқарастар бар, солардың
бірін келтірер бослақ, бір топ экономист оқымыстылардың пікірлерінше,
тапшылық мынадай себептерден болуы мүмкін:
– экономикалық дағдарыстар;
– елдің қаржы жүйесін бақылауда ұстаудағы үкіметтің әлсіздігі;
– төтенше жағдайлар (соғыс жағдайлары, ірі төтенше оқиғалар);
– бейбіт кезеңде экономиканы милитаризациялау;
– өндірісті дамытуда ірі орталықтандырылған салым салуды жүзеге
асыру және оның құрылысын өзгерту;
– әлеуметтік шығындардың өсу үрдісі жалпы ішкі өніммен салыстырғанда
асып кетуі.
Сонымен қатар, бюджеттік тапшылықтың пайда болуының бірқатар себептері
бар, олар: экономиканың тұрақсыздығы, оның бөлінуі, үкіметтің бюджет–салық
саясатының тиімсіздігі, өндірістің төмендеуі және өндірістік емес
шығындардың өсуі, ұлттық валютаның құнсыздануы мен инфляцияның артуы.
Бүкіләлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, экономикасы дамыған елдерде
тапшылық жалпы ішкі өнімнің 2-3%-ын құрайды. Егер тапшылық осы көрсеткіштен
асып кетсе, онда экономика дағдарысты болып, үкімет қаржы жағдайын
басқаруға қабілетсіз болғаны. Сонымен бірге, әлем тәжірибесі мемлекеттік
бюджет тапшылығының ЖІӨ-ге байланысты деңгейі әр мемлекетке әр түрлі екенін
кездейсоқтық еместігін білдіреді. Біздің елімізде 1990 жылдардың басында
болған бюджет тапшылықтарының негізгі себептері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz