Братья Махмадовы ЖШС- гі жайлы жалпы мәліметтер
1. Братья Махмадовы ЖШС- гі жайлы жалпы мәліметтер
БМ ЖШС-ігі Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Жалпақ төбе ауылында, облыс
орталығы Тараз қаласынан оңтүстікке қарай 7 км қашықтықта орналасқан.
Кәсіпорын төрт өндірістік алаңнан тұрады:
- № 1 өндірістік алаң (өндірістік база) негізгі өндірістік база, Жалпақ
төбе ауылының орталығында орналасқан;
- № 2 өндірістік алаң (материалды-техникалық база), Жалпақ төбе
ауылының оңтүстік бөлігінде немесе № 1 өндірістік алаңнан 1,5 км қашықта
орналасқан;
- № 3 өндірістік алаң (тазалау құрылғылары (БТС) Жалпақ төбе ауылының
солтүстік-шығыс бөлігінде, Талас өзені аңғарында немесе № 1 өндірістік
алаңнан 1,8 км қашықтықта орналасқан;
- № 4 өндірістік алаң (элеватор) Тараз қаласының солтүстік бөлігінде
орналасқан (Бұрыл көшесінің аяғында).
Аталған бағдарлама өндірістік мониторинг жүргізу үшін құралған және
кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің нәтижесінде қоршаған орта жағдайына әсер
етуін талдау және бағалау, өндірістік бақылау жүргізуге бағытталған.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік алаңы Жалпақ төбе ауылының орталық
бөлігінде орналасқан. Тұрғын зонасына дейінгі арақашықтық 300-350 м
құрайды, тек солтүстік – шығыс бөлігіндегі тұрғын зонасына дейінгі
арақашықтық 100 м шамасында.
Ауыл аймағы III климаттық ауданда орналасқан. Климаты тәуліктік және
жылдық тербелісінің жоғары амплитудасымен ерекшеленетін континентальды.
Орташа жылдық температура +9,10С құрайды. Абсолютті максималь температура
+440С құрайды. Ең жоғарғы орташа жылдық жел жылдамдығы 8,3 мс. Орташа
саластырмалы ауа ылғалдығы қаңтарда 67 %, ал шілдеде 31%. Жауын-шашынның
орташа жылдық мөлшері – 324-354 мм.
Геоморфологиялық жағдайы бойынша кәсіпорын Талас өзенінің жоғары
аңғарында және қырғыз жотасының таулы беткейіндегі жазық алаңда орналасқан,
және орташа-жоғары төрттік және төменгі төрттік жасты аллювиальды және
пролювиальды қабаттардың шығу жеріне бекітілген.
Кәсіпорынның орналасу аймағының геологиялық құрылысында аллювиальді
төрттік қабаттар негізгі орын алады.
Аллювиальді-пролювиальді төрттік қабаттар кең таралған және аймақтық су
ұстағыш болып табылатын төмен жататын неогенді қабаттарды мықты қабатпен
(қалыңдығы 300 м дейін) жауып жатады.
Сулы қабаттар тасты-шағалды-қиыршықты құмды толтырғыштармен
ерекшеленген. Сулары қысымды пьезометрикалық деңгейлері 2,8-23,3 м
тереңдіктегі беткі қабатқа жақын орналасқан. Судың тұздылығы 0,8 гл,
химиялық құрамы бойынша – гидрокарбонатты – сульфатты кальцийлі.
№ 1 - өндірістік алаң - өндірістік база топырақ - өсімдік жамылғысының
қалыңдығы 0,2-0,3 м құрайтын аймақта орналасқан. Топырақ - өсімдік
жамылғысының астында қатты күйінен жамылғысы таралған. Топырақ қабаты 1,1-
4,9 м. Саздақ топырақ астында қиыршықты тасты, құмды, құмдақты топырақтар
жатыр. Кей жерлерде жер бетінде жергілікті жыныс-порфиттер шығып жатады.
№ 2 - өндірістік алаң орналасқан аймақтың геологиялық құрылымында
литологиялық құмдақты және қиыршықты тасты топырақты жоғары төрттік тасты
аллювиольды-пролювиальды жыныстар қең таралған. Құмдақ сарылы-сұр түсті,
қатты, аз ылғалды, үлкен саңылаулы, шағал мен тастық 15-20 % қабатымен,
қалыңдығы 0,4-0,6 м. Төменгі жағы аз таралған және аз созылған сынықты
қиыршақ тасты жыныстар құрайды. Едәуір көп кездесетін мөлшері – 80-120 мм.
№ 3 - өндірістік алаңның (тазалау құрылғылары) аймағында үш инженерлі-
геологиялық элемент ерекшеленген: үйілген топырақ, қалыңдығы 0,4 м,
отыратын құмдақ, қалындығы – 1,4 м және қиыршық тасты топырақ – 3,0 м.
Буландырғыш – тоғандар орналасқан аймақта екі инженерлі-геологиялық
элементтерді ажыратады: саздақ, қалыңдығы – 2,0 м және құмдақ, қалыңдығы –
1,0 м.
№ 1 - өндірістік алаң аймағының ыза сулары 1,6-3,8 м тереңдікте
кездеседі, № 2 -өндірістік алаңда - 4,8 -5,3 м, № 3 -өндірістік алаңда –
2,7 м, буландырғыш – тоғандар тұсында – 8,0 м.
Ыза сулары агрессивті қасиеттерімен ерекшеленбейді. Жерасты суларымен
су алуды (басуды) есептейтін аймақтық карта бойынша өндірістік аймақтар I
провинцияға –яғни су баспайтын аймаққа жатады. Саздықтардың қатуының
нормативті тереңдігі – 0,73 м, ірі түйірленген жыныстар үшін – 1,08 м.
1.1. Өндірістік жұмыс сипаттамасы
БМ ЖШС-і шығаратын өнім құрамы бойынша көп салалы кәсіпорын болып
табылады. Кәсіпорынның негізгі әрекеті ас спирті мен арақ өндірумен
байланысты. Сондай-ақ, кәсіпорын жемістер мен көкөніс өңдеумен, шырындар
мен сусындар өндірумен, оған қоса халық тұтынатын заттар (пластмассадан
жасалған заттар, шиша банкалар қақпағы) шығарумен айналысады.
Негізгі өндірістен бөлек резина өндіретін цех, таралы цех, механикалық
цех, баспалы цех, бетон даярлайтын алаң, отын цехы, автогараж, кілегей
өндіретін цех және басқа қосалқы цехтар мен алаңдар бар.
Крахмалды шикізаттан этил спиртін өндіру. Зауытқа келіп түсетін дән
өңдеуден өтіп (сепараторда тазалаудан өтіп балғалы ұнтақталады) пісіру
бағандарына пісуге келіп түседі. Бұдан әрі пісірілген сұйықтық жәшікті
(арла үшін) және ағынды (тары үшін) типті жармалы жүйектерде өсірілген
жарма ферменттеріндегі қантпен араласады.
Қантпен араласқан сұйықтық ашыту ыдыстарына ашу үшін түсіп, онда 3
тәулік бойы ашып жатады. Ашып болғаннан кейін ашыту ректификациялық
құрылғыға түсіп, одан этил спирті алынады. Дайын спирт сақтағышқа беріліп,
сонда сақталады.
Томат шырынын өндіру технологиясы. Қызанақтар сұрыптау мен алғашқы
өңдеуден өткеннен кейін ұсақталу мен сызылу үшін сығу машинасына түседі.
Одан кейін томатты сұйықтық стериализация мен гомогенизациядан өтеді.
Алынған томат шырыны құю желісіне беріледі, одан әрі бөтелкелерде
пастеризация мен автоклавтан өтеді. Пастеризациядан кейін дайын томат
шырыны жүк тасушы машинкасымен дайын өнімдер қоймасына жіберіледі.
Металлды заттар өндірісі. Металл қақпақ, кронен тығын, алюминийлі
қақпашық қаңылтырдан жасалады. Қаңылтыр лактаудың 3 сатысынан өтеді
(топырақтық, түсті және қорғаныш қабаты лакы). Лактанған қаңылтыр
гильотикада логотип бойынша кесіледі. Әрі қарай, кесілгеннен кейін белгілі
бір өнім дайындау үшін пресске басуға беріледі. Дайын өнім қораптар мен
қағаз қапталарға оранып дайын өнім қоймасына жөнелтіледі. Пластмассадан
жасалған заттар өндірісінің технологиясы. Сұрыпталып алынған пленка
ұсақталып, боялады. Гранулятор бункеріне шикізат салынып, тығыздауы үшін
оны грануляциялауды жүргізеді. Содан кейін алынған гранулаларды термопласт
автоматтарына салып, жартылай автоматты жұмыс режимінде тауардың престелуі
жүргізіледі.
Дайын өнімдер контейнерлерге салынып, кейін өнім қоймасына жөнелтіледі.
Кілегей өндірісі. Ұн сумен біртекті паста түріндегі қойыртпаққа дейін
араластырылады. Содан кейін ол жоғары қысымды насосқа кілегей бөлшектерінің
суды сіңіруі үшін айдалады. Әрі қарай пайда болған суспензияны кілегей мен
крахмалға бөлу процесі жүргізіледі. Кілегей кептіріліп, тараптылуға
беріледі.
Мал азығын өнімдерін өндіру. Мал азығы өнімдерін өндіруде негізгі
технологиялық үрдіске барданы фугаттау, барданы бұқтыру, кептіру және
азықтық өнімдерді гранулалау жатады.
Фугаттау секциясына жіберілетін жартылай сұйық немесе ылғалды жмых;
кептіру секциясына жіберілетін жартылай сұйық немесе тұндырылған барда;
сироп тектес күйге дейінгі қанықтырылған сұйық немесе ылғалды жмых.
Ылғалды жмых пен сироп араластырылып, кептіру секциясында кептіріледі.
Ылғалды жмых тұндырылған барданың сепарациясы барабан типті төрт
горизонтальды детантаторлар көмегімен іске асырылады.
Бұқтыру секциясының міндеті – тұндырылған барда құрамындағы құрғақ
заттардың мөлшерін 30-35 % дейін арттыру.
Сироп жмых пен араластырылып, гранулаланған өнім алу тынық бөлігі
технологиялық үрдіске қайтарылады, ал қалған бөлігі ақаба сулар
канализациясына тасталады.
1.2. Комбинаттың экологиялық қызметінің ұйымдастыру – функционалды
құрылымы
Кәсіпорын экологиялық қызметінің ұйымдастыру-функционалды құрылымы
сұлбада келтірілген қоршаған ортаны қорғау жұмыстарымен кәсіпорын экологы
айналысады. Жалпы басшылықты бас инженер жүргізеді.
Кәсіпорын экологиялық қызметінің ұйымдастыру-функциональды құрылымының
сұлбасы (сурет 1.1.)
Сурет 1. Кәсіпорынның экологиялық қызметін ұйымдастыру жүйесі
БМ ЖШС- -де еңбекті қорғауды ұйымдастыру негізінде жүйелі түрде
мекемедегі жұмыскерлердің еңбек өнімділігі жоғары болуын жәнеде қауіпсіз,
адамдардың ден-саулығына зиян келмейтін жағдай жасау болып табылады. Сол
себептен барлық жұмыс орындарында автоматтандырылған жүйені енгізу,
қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ол үшін қосымша осы
саладағы жоғары кәсіби мамандығы бар инженер қабылдау керек.
Автоматтанған жұмыс орындары, орталық информациялы-аналитикалық
ортамен байланысады, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қажетті
сұрақтармен, инструкциялармен, қаулы және заңдармен толықтырылады.
Өндірістегі еңбекті қорғау басқармасы төмендегідей мәселелерді шешуден
басталады:
• жұмыскерлерді техника қауіпсіздігі мен еңбек қорғау сұрақтарымен
оқыту;
• өндірістегі құрал жабдықтармен жұмыс орындаудың қауіпсіздігін үйрету;
• өндірістік процестерімен технологиялардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
• ғимараттар мен құрылымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• жұмыс орындарында санитарлық – гигиеналық жағдайларды жақсарту;
• жұмыскерлерді жеке қорғаныс құралдарымен қамтамасыздау;
• жұмыс істеу режимдері мен демалуды оптималдау;
• жұмыскерлерге емдеу-профилактикалық қызметтерін ұйымдастыру;
• қызметкерлердің санитарлық тұрмыстық жағдайын жақсарту;
• кейбір арнайы мамандықтарға кәсіби дәрежесі жоғары жұмысшыларды
таңдау.
Өндірістегі еңбекті қорғауды басқару үшін қажетті жұмыстар:
• еңбекті қорғау жұмыстарын жоспарлау;
• еңбекті қорғау бағытындағы жұмыстарды ұйымдастыру және
координациялау;
• еңбекті қорғау жұмыстарын есептеу және сараптама жасап отыру, оны
қорғауды функционалды жүйемен басқару;
• еңбекті қорғау жүйесін бақылау;
• еңбекті қорғауды жетілдіруді ынталандыру.
Осы мекемедегі еңбекті қорғаудың негізгі міндеті – жұмыскерлердің
жарақаттануы мен ауру – сырқауға ұшырауын болдырмау жәнеде өндірістегі
еңбек өнімділігін арттыру.
БМ ЖШС-де жұмысшылар мен инженерлердің ден-саулығын жақсарту,
оларға қосымша ақы төлеу туралы жағдай жасалуда және бұйрықтар шығарылуда.
Мекеме бас инженерінің бұйрығымен зиянды өндіріс орындарында істейтіндерге
сүт , тәулігіне бір рет тегін тамақ беріледі.
БМ ЖШС-де еңбек қауіпсіздігі мен техника қауіпсіздігінің орындалуын
бақылау, ережелер мен нормалардың сақталуы әрбір жұмысшымен, техникалық
қызметкерлермен, инженерлер, лаборанттармен өткізіледі. Ол талаптардың
дұрыс орындалуына әр цехтағы техника қауіпсіздігі инженері жауап береді.
Айына бір рет Техника қауіпсіздігі күні жүргізіледі, олардың нәтижесі
коллектив алдында талқыланады. Қабылданған шешім хаттамамен бекітіліп цех
бастығы немесе бас инженермен бекітіледі, орындалуы қадағаланады.
Еңбек қорғау шаралары өндіріс көлемінде бас инженерге, цехтар мен
өндіріс көлемінде бас инженерге, цехтар мен өндіріс орындарында олардың
басшыларымен жүргізіледі.
Шараларды іске асыруа еңбек қорғау инженерлері үлкен жұмыс атқарады. Оны
төмендегі кесте 1.1. көруге болады.
Кесте 1.1. Еңбек және техника қауіпсіздігі шаралары (2006ж.)
№ ЕҚ және ТҚ шаралары Бөлінген
рс қаржылар, тг.
1 Еңбек қорғау шаралары
Санитарлық-шаруашылық бөлмені жөндеу. 50 мың тенге.
Қызметкерлерді сүтпен қамтамасыздау. 31,0 мың тенге.
Медициналық аптечкалар сатып алу. 18,0 мың тенге.
Арнайы киімдер мен жеке қорғау құралдары. 285,0 мың тенге.
Дезинфекция және тазалау заттар алу. 19,0 мың тенге.
2 Қажетті нормативті құжаттар, бұйрықтар, құсқаулар
2.1. Жауапты адамдарды тағайындау. №4 Бұйрық
6.01.2006ж.
2.2. Шараларды мемлекеттік инспекцияда бекіту. №146 Бұйрық
1.04.2006ж.
2.3. Арнайы сертификаттармен киімдер, құрал жаб- №28 Бұйрық
дықтар алу. 6.06.2006ж.
Комиссия құрамымен оларды қоймаға тапсыру. №192 Бұйрық
2.5. Жарамсыз арнайы киімдерді жою (списание). 20.12.2006ж.
3 Мамандарды дайындау және қайта дайындау
3.1. Электрослесарлер – 4 адам.
3.2. Технологтар – 6 адам.
3.3. Инженерлер – 7 адам.
3.4. Слесарлар – 8 адам.
3.5. Сорттаушылар – 7 адам.
3.6. Қайнатушылар – 8 адам.
3.7. Әртүрлі жұмысшылар – 14 адам.
4 Мемлекттік органдардан тексерулер жүргізілген
3.1. Облыстық инспекциядан. 12.02.2006ж.
3.2. Санитарлық-эпидемиологиялық станциядан. 18.04.2006ж.
3.3. Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы. 25.06.2006ж.
3.4. Өрт сөндіру департаменті. 20.04.2006ж.
2.09.2006ж.
9.11.2006ж.
2.Өндіріс ақаба суының сапасы және оны бағалау
2.1. Ақаба суының сапасын бағалау тәсілдері
"БЖ" ЖШС-і Ақаба суының сапасын тұздылығы, сутекті көрсеткіші рН, су
температурасы, макро және микроэлементер құрамы, иондар арақатынасы,
санитарлы – гигиеналы көрсеткіштері арқылы бағаланады.
Ақаба суы көрсеткіші рН 7,0 ... 8,4 болғанда барлық типті
топырақтарда ауыл шаруашылығы дақылдарын суғаруға жарамды; рН 6,0...7,0
суды пайдалануға болады; рН ( 6,0 және рН( 8,4 суды пайдалану арнайы түрде
негізделуі тиісті.
Орманды және ормандалалы аймақтағы ауыл шаруашылық дақылдарын суғаруға
қажет су тепературасының тиімді аралығы 10-25 0С құрайды, құрғақ далалы,
далалы және шөлді аймақтарда – 15-25 0С (жер бетімен суғаруда), 15-300С
жаңбырлатуда.
Ақаба суының температурасын жоғарылату кезінде кальцийдің белсенділігі
төмендейді, ал натрийдік өзгеріссіз қалады. Тәуліктің ыстық кезінде
жаңбырлата суғару кезінде топырақтың ертіндісіне рН ұлғайып, рН 9-дан
асып кетуі мүмкін, бұл тамыр талшықтарын күйдіріп жіберуі мүмкін, бұл 1-3
тәулік сақталып, өсімдіктердің құрғауына және өнімділігінің төмеңдеуіне
алып келеді. Осыған байланысты суғаруды тәуліктің кешкі және түнгі
уақытында жүргізу керек. Ылғалдағыш суғару суының температурасы 50С аспауы
қажет .
Ақаба суының сапасын және хлорлы тұздануы, натрийлі және магнийлі
тұздану мен топырақтың сода түзілу деңгейінің қауіптілігін бағалау үшін
топыраққа қатысты суды төрт классқа бөлу арқылы топтау ұсынылады 9:
- ауыр механикалық құрылымды және сіңіру сыйымдылығы 30 мг- экв100 г
топырақ үшін;
- орташа механикалық құрылымды және сіңіру сыйымдылығы 15 тен 30 мг-
экв 100 г топырақ үшін;
- жеңіл механикалық құрылымды және сіңіру сыйымдылығы 15 мг-экв100 г
төмен топырақ үшін.
Натрийлі тұзданудың қауіптілігін бағалау үшін кешенді көрсеткіш Са+
Nа+ қолдану ұсынылады, ал магнийлі тұздану қауіптілігін бағалауды- Са2+Мg,
сода түзілуде натрий карбонатының қалдығы (СО3+ НСО3)- (Ca2++ Mg2+) I
класты суды қолдану топырақ бойынша да, ауыл шаруашылық дақылдары бойынша
да ешқандай шектелмейді; II, III, IV классты суларды пайдалану тиісінше IV
классқа жақындаған сайын өсе беретін шектеулермен ерекшеленеді. Бұл
топтама ақаба суының сапасын тағайындауда негіз бола алады.
III және IV классты ақаба суларымен суғаруға пайдалану кезіндегі
шығындарды азайту үшін су сапасын жақсарту, пайдаланылатын технологияны
негіздеу және дақылдарды тұзға тұрақтылығы бойынша таңдау керек. Тиімді
нұсқасын таңдап алу үшін су көзінің суғаруға жарамдылығын бағалаудың
экономикалық критериясын пайдалану ұсынылады.
Шектелген табиғи- климаттық жағдайларға су көзінің суғаруға
жарамдылығы топырақтың сулы- тұзды, қоректік және микробиологиялық
режимінің болжамы негізінде, өсімдіктердегі улы заттардың жиналуы
мен тасымалдалуы болжамы, жер асты суларына түсіп, жиналады,
құрылғыларға экологиялық, агрономиялық және техникалық критериялардың
әсер етуімен бағалануы мүмкін.
Ақаба суындағы тұздардың құрамын арттыру топырақтың минералдылығының
ұлғаюына алып келеді. Тұздардың жиналу жылдамдығы суғару нормасының шайылу
бөлігінің шамасына байланысты. Бір жағынан, ақаба суының рұқсат етілетін
минералдық мөлшері мен химиялық құрамы топырақтың сулы- физикалық, физико-
химиялық қасиеттеріне, территорияның жасанды және табиғи кәрізділігіне
байланысты.
Ұзақ жылғы зерттеулер мен ғылыми жұмыстарды шолу нәтижелері ақаба
сулар үшін химиялық құрамы бойынша дифференциялданған кәріздік сулар
сапасының топтамасын ұсынуға болады.
Аталған топтама ақаба суының минералдылығының сульфат- хлоридті
(сульфаттыдан хлоридтіге дейін) түріне қолайлы келеді. Мұнда жалпы
минералдық , ионды құрам мен оның арақатынасы ескеріледі.
Өсімдіктер үшін ең зияндысы натрий тұздары. Судағы натрий иондарының
жоғары концентрациясы топырақтың тұзануына алып келіп, өсімдіктердің өсуі
мен дамуына кері әсерін тигізеді. Ирригациялық коэффициентті есептеудің
түрлі амалдарының ішінде судағы тұздардың топырақты тұздандыру
қабілетінің мүмкіндігін ескеретін И.Н. Антипов- Каратаев, Г.М.Кадер
теңдеулері қолайлы.
И.Н. Антипов- Каратаев, Г.М. Кадер бойынша кәрізді –тастанды сулардың
суғаруға жарамдылығын келесі теңдеумен анықтайды:
К = (Са2++ Мg2+) (Na++ 0,23 С) , (3.1)
Мұнда: Са2+, Мg2+ , Na+- судағы катиондар құрамы, мг-эквл;
С- су минералдылығы, гл.
К(1 кезінде топырақтың тұздануы байқалмайды, яғни су мен онымен
әрекеттесетін топырақ арасында ионды- ауыспалы тепетеңдік қамтамасыз
етіледі. К(1 болса, су суғаруға жарамсыз болып саналады.
Топырақ тұздануының қауіптілігі ақаба су құрамында сода болған
жағдайда анағұрлым артрады. Қалыпты соданың(натрий карбонаты) улылығы
натрий бикарбонатынан 4 есе жоғары. Су құрамындағы натрий бикорбанаты 1,25
мг-эквл болған жағдайда гипссіз топырақтарды суғаруға жарамсыз етіп
тастайды. Сондай- ақ, суғаруға 0,6 мг-эквл қалыпты содасы бар сулар да
жарамсыз. Қалыпты содасы 0,3-0,6 мг-эквл су да шектеулі қолданысқа ие.
Ауыспалы егіншілігінің дақылдарына өсу мен даму кезінде судың тек
жалпы минералдылығы ғана емес, сондай- ақ жекелеген улы иондар да әсер
етеді. әсіресе олар хлор мен натрий иондарына сезімтал. Жекелеген улы
иондардың және топырақтың тұздану қаупіне байланысты су сапасын тазалау
үшін Стеблер ұсынған теңдеуді қолдану керек:
К= 288(Na++ 4 CL+) , (3.2)
Мұнда: Na++4 CL+- натрий мен хлор иондарының құрамы, мг-эквл.
К(4 кезінде су ұзақ суғаруға жарамсыз, оны өзен суымен араластыру
арқылы сапалық құрамын жақсарту керек.
Суғару кезеңінде кәріздік ақаба сулар тастанды сулардан құралады,
ролардың минералдылығы 1,5 ... 6,0 мгл аралығында өзгереді.
Суғарылмайтын кезінде, кәріздік жүйеге негізінен ыза сулары түсетін
кезде, олардың минералдылығы 2,5гл жоғары, сулар- тұзданудың хлоридті-
сульфатты түріне жатады. Суда сульфат, хлор және натрий иондарды басым.
Ақаба кәрізді- тастанды суларды құрамындағы сульфат иондары 0,3- тен
3,0 гл дейінгі аралықта өзгереді, ал кейбір коллекторларда 4,5гл дейін
жетеді. Кәрізді- тастанды суда натрий мен хлор иондары 0,2 ... 1,50 гл,
судағы бұл иондардың көп мөлшерде болуы натрийлі және хлорлы тұздар жеңіл
еритіндіктен топырақтан шайылып, коллекторлы- кәрізді желіге түсіумен
сипатталады. Тастанды сулардағы кальций, магний, бикорбонат иондары 0,19
дан 0,70 гл аралығында өзгереді.
Ақаба тастанды сулардың көп мөлшердегі химиялық анализінің
статистикалық өңдеуі көрсететініндей, судың жалпы минералдылығы (С) мен
ондағы иондар мөлшері арасында байланыс бар, коррекция коэффициенті 0,65
... .0,90 құрайды. Минералдылық пен иондар арасындағы байланыс регрессияның
келесі теңдеулерімен анықталады:
HCO3=0,09С+0,12 Ca=0,06С+0,04
CL= 0,14C+0,11 Mg=0,07С+0,02 , (3.3)
SО4=0,48C+0,05 Na+К=0,25C-0,22
Осы теңдеулер бойынша, жалпы минералдылықты біле отырып, су
құрамындағы кез - келген ионды анықтауға болады және жоғарыда ұсынған
формулалар бойынша ирригациялық коэффициент пен судың суғаруға жарамдылығын
анықтауға болады.
2000-2006 жж. кезеңінде аталған алқаптың кәрізді- тастанды суларының
сапалық құрамы мен ирригациялық коэффициенті келесідей (кесте 3.1.)
Ақаба тастанды суларын сапасын бағалау көрсеткендей, топырақтың
тұздану қаупін туындырмас үшін бұл сулардың минералдылығы 2,5 ... 3,0
гл аспауы керек, ал тұз жиналу мен ейбір иондар улылығы бойынша
рұқсат етілетін су минералдылығы 2,0 ... 2,5гл.
Кесте 2.1. Ақаба тастанды суларының сапалық құрамы мен
ирригациялық коэффициенті
Минерал-дыХлор Натрий Тұздар Коэффициент
лық, гл иондары, және калий
гл иондары,
гл
Зиянсыз Улы Ионды Ирригациялық
алмасу
1,5 0,21 0,20 30 ... 35 65...70 1,6 5,5
2,0 0,28 0,32 30 ... 35 65...70 1,4 4,0
2,5 0,40 0,48 25 ... 30 70 ... 75 1,2 2,7
3,0 0,55 0,62 25 ... 30 70...75 1,0 2,0
4,0 0,75 0,96 20 ... 25 75...80 0,8 1,4
5,0 0,96 1,11 20 ... 25 75...80 0,6 1,1
6,0 1,10 1,22 15 ... 20 80...85 0,5 0,7
7,0 1,28 1,38 10 ... 15 85...90 0,3 0,5
Стеблердің ирригациялық коэффициенті және И.Н. Антипов- Каратаевтің
ионды алмасу коэффициенті бойынша өндіріс ақаба тастанды сулары көлемінің
20 ... 25 % суғару кезеңінде ауыспалы егіншілік дақылдарын өзен суымен
араластырмай- ақ суғара беруге болады. Қалған 75 – 80 % кәрізді- тастанды
суларды тек өзен суымен аралас-тырғаннан кейін қолдану шарт.
Ақаба тастанды сулар минералдылығы рұқсат етілген шамадан (2,5 гл
жоғары) жоғары болған барлық жағадайларда оны ақаба суымен араластыру
қажет. Негізгі технологиялық сұлбе ретінде кәрізді- тастанды суларды
коллекторлардан суару каналдары жерлерінде толтыру болып табылады. Кәріздік-
тастанды суды суару каналына косу кезіндегі насосты құрылғының қажетті
шығыны төмендегі теңдеу бойынша анықталады:
Q= Qш(Sш-Sс ) (Sк-Sш), (3.4)
Мұнда: Qш- суару комолының шығыны, м3с;
Sк, Sс – сәйкесінше кәріздік- тастанды және суғару суларының
минералдылығы, гл;
Sш – суғаратын судың рұқсатетілетін(шекті) минералдылығы, гл.
Егер ақаба тастанды және ақаба суларын араластырғандағы су
минералдылығы рұқсат етілген шамаға дейін төмендесе, ал сапалық құрамы
жарамсыз болып қалса (натрийдің жоғары пайызды құрамы), онда химиялық
мелиоранттар қосу қажет. химиялық мелиорант дозасын формула бойынша
есептелінеді:
Мх= () К , (2.5)
Мұнда: М- ақаба суының 1000 м3 тоннаның есептелетін мелиорант мөлшері;
А- суғаратын судағы натрий ионының құрамы, мг-эквл;
Е- судағы рұқсат етілетін натрий иондардың құрамы, катиондар
қосындысынан % түрінде;
S- ақаба суының минералдылығы, мг-эквл;
К- қолданылатын химиялық мелиорант түрінің есептесу коэффициенті.
Гипс үшін (Ca SO4 2H2 O) К= 0,086; темір тотығы үшін (Fе2 О4 7Н2О) К=
0,139; күкірт қышқылы ( Н2 SО4) К= 0,49.
Натрий ионының құрамы барлық катион косындысына 60 % аспауы қажет.
Гипске қатысты түрлі химиялық мелиоранттар үлесінің эквиваленттігі
келесі коэффициенттермен ескеріледі (кесте 3.2).
Кесте 2.2. Өзге химиялық мелиоранттарға гипс нормасының
есептелу
коэффициентті
№ 1сМелиорантты заттар Коэффициенттер
1 Гипс (Ca SO4 2H2 O) 1,0
2 Хлорлы кальций (Ca CL22 Н2О ) 0,85
3 Әк тас(СаСО3) 0,58
4 Күкірт қышқылы (Н2 SО4) 0,57
5 Темір сульфаты (FеSО4) 1,62
6 Алюминий сульфаты (АL(SО4)3 1,29
7 Кальций полисульфаты(СаS5) 24% 0,77
күкіртпен
Химиялық мелиоранттары тікелей суғару каналдарына салу керек. Қазіргі
кезде химмелиоранттарды шашуға арналған арнайы машиналар жоқ. Сондықтан ГУД-
3250 – Геличанка типті үлестіргіш гидроциклонды құрылғыны пайдалануға
болады. Гидроциклонды үлестіргіш – құрлығы насос көмегімен суғарғыш
каналдан судың бір бөлігін алып, оған қажетті көлемде суспензия түрінде
мелиорант қосып, қайтадан сол суарғыш каналға тастайды.
2.2.Ақаба суларын тазалау тәсілдері
Ақаба суларды қосымша тазарту екінші қайтара тазартудан қалған
ластағыштарды бөліп шығаруға негізделген. Ақаба суларды өңдеудің бұл түрін
түрліше атайды: үшінші ретті тазарту , терең тазарту немесе қосымша тазарту
, сондай- ақ шет елдерде таралған тазалаудың озық әдісі.
Қолданылып жүрген су тазалау технологиясы қосымша тазартуды тек ШРЕМ
деңгейінде дейін- ақ тазалауға мүмкіндік береді . Бірақ олар экономикалық
тиімсіз, әсіресе аз қуатты тазарту құрылғылары пайдаланылатын болса.
Ақаба суларды қайтара тазалаудың және оны қайта пайдаланудың тиімді
бір тәсілі АССЖ (ОССВ) топырақтық тәсілі болып табылады.
Ақаба суларды тазалауда топырақтың тазалау әдістерін пайдалану
мынандай ерекшеліктерге ие:
- суы аз Қазақстан үшін ақаба су қосымша қор болып табылатын. Ауыл
шаруашылық жерлерін суғаруға арналған таза табиғи суды алу мөлшері кемиді;
- су қорларын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді;
- табиғи су көздеріне тазартылған және тазартылмаған ақаба сулардың
тасталуын жойып, сол арқылы су көздерінің санитарлы қорғалу проблемасын
шешуді жеңілдетеді;
- топырақ құнарлығын үздіксіз арттырып, ауыл шаруашылық дақылдарының
жоғары тұрақты өнімдерін алуды қамтамасыз етеді;
- ауыл шаруашылығы айналымына қала маңындағы аз өнімді және тиімділігі
төмен жерлерді тыңайттырып суғарусыз- ақ қосу мүмкін болады.
Егін суаруға қайтарымды және ақаба суларды пайдаланудың басты бір
талабы судың сапалық құрамы болып табылады. Суаруға пайдаланылатын судың
сапалық құрамын бағалау тек су мен топырақтың құрамын, ауыл шаруашылық
дақылдарының тұзға қарсы тұрақтылығын ғана емес, сонымен қатар,
агроэкожүйесінің агрономиялық , гидротехникалық , экономикалық және басқа
да көрсеткіштерін есептейтін жеке табиғи – климаттық , топырақтық-
мелиоративтік, су шаруашылықтың және әлеуметтік – экономикалық шарттар үшін
кешенді болуы тиіс.
Алматы, Тараз, Шымкент қалаларының ақаба сулардың химиялық құрамы және
сапасы жағынан Прогрес ҰӨБ топтамасы бойынша қалалық шаруашылық-
тұрмыстық ақаба суларға жатады. Химиялық құрамы бойынша бұл сулар
тұрақтырақ және негізінен шаруашылық – тұрмыстық ақаба суларға жатады.
Химиялық құрамы бойынша бұл сулар тұрақтырақ және негізінен шарушылық –
тұрмыстық қалдықтармен ластанған.
Агромелиоративтік көрсеткіштері бойынша бірінші топқа жатады.Бұл сулар
тиісті тазартудан өткеннен кейін барлық топырақ түрлерінде суғаруға
жарамды.
Аталған ақаба сулар тұздың шынтық қосындысы бойынша суғару суына
қойылатын талаптарға сай және ауыл шаруашылық дақылдарын суғаруға қолдануға
болады (кесте 3.3.)
Кесте 2.3. Қалалық ақаба сулардың химиялық құрамы
Көрсеткіштер Қалалар
Алматы Тараз Шымкент Қызылорда
сүзілу Бүржар сузілу
алақдары қоймасы алаңдарындағы
жер асты сулары
Биологиялық Сорбұлақ
тазалаудан көлі
кейін
рН 7 - 8 8 -9 7,8 -8,2 7,1 -7,8 7,5 -7,8
БПК5 6 -8 30-35 8-16 30-60 -
Минералдылығы,гл 0,5-0,6 1,1-1,3 0,5-0,6 0,6-0,8 1,4-2,3
Ақаба сулар гидрокарбонаты иондармен ерекшеленетін төмен сілтілі
раекциялы (рН = 7 - 8,2 ) карбонатты кермектілігінен сипатталады. БПК5
– ластану деңгейін және органикалық заттардың үлесін анықтайтын көрсеткіш,
6-16 мгл шамасында және өте лас суларға жатады. Бірақ , судағы
органикалық заттардың құрамы (БПК және ХПК бойынша) ақаба суының сапасын
мөлшерлейтін шама ретінде есептелмейді, себебі ластағыш заттар қышқылдануға
қабілетті, бұл оларды суғару кезінде пайдалануға жақсы алғы шарт болады.
Өсімдіктердің қоректенуінің негізгі элементтері азот, фосфор, калийға
байланысты қалалық ақаба сулар тыңайтқыштық қасиеті төмен суларға жатады
(кесте 3.4).
Кесте 2.4. Ақаба сулардың тыңайтқыштың қасиеті, мг л
Қалалар Азот Фосфот Калий
Алматы 30-35 10-15 10-12
Сорыбұлақ көлі 25-30 5-7 10-15
Тараз 35-40 15-18 17-20
Шымкент 25-30 15-17 15-20
Қызылорда 19-22 5-7 21-23
Суару суындағы ШРЕМ 30-150 6,0 -----
Топырақтың тұздық режимінің бағыттылығына байланысты бір және екі
валентті катиондардың құрамы мен қаттынасы келешектегі зерттеулерде
дәлелдеулерді қажет етеді. Жоғарыда айтылғанды негізге ала отырып,
біз коллекторлы- кәрізді және ақаба суларды қайта пайдалануда қазіргі бар
және жобаланатын мелиоративтік жүйелердің экономикалық тиімді техникалық,
агротехникалық және құрылыстық табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін, экологиялық жетілдірілген табиғат қорғау шараларының
тиімді құрамын анықтап алу қажет деп санаймыз.
Суармалы жүйедегі су шаруашылық жағдайды тұрақтандыру үшін қажет су
қорғау шараларының кешені келесі жұмыстарды қамтиды: топырақтын құнарлығы
мен минералдылығы бойынша коллекторлы – кәрізді суларды және оларды қайта
өндеуді картаға түсіру; суағарды мөлшерлеу; суғару жүйелеріндегі су
айналымы; су қоймасы түндырмаларын құру; балықтар мен құстар өсіруге қажет
тоған қоймалар құру; рекреация аймақтарын құру және т.б.Жасалған тәсілдер
негізінде табиғат қорғау шараларының типтік схемалары құрылатын болады.Су
қорларының тапшылығы Қазақстанның тұрақты дамуына кедергі келтіріп тұрған
басты экологиялық проблемасы.Қазақстанның өзендерінің су қоры соңғы 20
жылда 100,5 км3 құрап отыр. Республика территориясында 54,7 км3 түзіледі,
ал қалғаны шекаралас елдерден келіп түседі. Суы аз жылдары өзен суы 58 км3
дейін азаяды, ал қолатыны – 25 км3 дейін. Қайтарымды су мөлшері 9,0 км3
шамасында. Тұщы жерасты суларының қоры 15,1 км3 көлемінде бекітілген.
Олардың пайдалану деңгейі небәрі 11,3 % құрайды.
Өзен суының көлемі бойынша Қазақстан әлемнің ең суы аз елдері
қатарына жатады. Сумен қамтылғандығы 37 шаршы км құрайды және жылына1
адамға 6 мың м3.
БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының деректері бойынша
бір адамға 15 мың м3 аспайтын су қорлары бар елдер сумен қамтамасыз
етілмеген елдер қатарыны жатады.
Республикамыздың су қорларын сақтау проблемасы жыл өткен сайын арта
түседе. Өнеркәсіптің дамуы, ауыл шаруашылығының өркендеуі, суармалы
жерлердің ауданының кеңеюі барлығы таза тұщы судағы қажеттілікті
арттырады.
Қазіргі кезде халық шарушылығында пайдалануға мүмкін су қорларының
шынтық көлемі шамамен 50,0 км3 бағаланады.Аталған өзен суының қорларын
толығымен экономикада пайдалану түрлі себептермен мүмкін болмай отыр.
Атап айтқанда, өзендердің экологиялық және санитарлық
талаптарын қанағаттандыру үшін жіберілетін міндетті су көлемі 29,0 км3
жыл. Қазіргі кезде Қазақстанның халық шаруашылығының түрлі су көздерінен
су тұтыну 30-35 км3 аралығында. Су көздерінен су алу 33,0 тен 38 км3
құрайды. Пайдаланатын су көлемінің тұрақсыздығы жылдардың сулылығымен , ал
ең бастысы - өндірістің төмендеуінен түсіндіріледі.
Су қорлары тапшылығы нәтижесінде және 1990 жылдан 2005 жылға
дейінгі аралықта Кеңес Одағының тарауынан кейін барлық өндірістік-
шаруашылықтың нысандарды қамтыған елдегі экономиалық жағдайдың
нәтижесінде экономиканың барлық салаларында су пайдалану көлемінің азаюы,
содан кейін оның көбеюі, және тиісінше су тастау көлемінің ұлғаюы байқалды
(кесте2.5.).
Кесте 2.5. ҚР су алудың, пайдаланудың және су тастаудың динамикасы
млн. м3
Көрсеткіштер 1992 1995 2000 2005
Су алу, барлығы
34,017.6528.807.1019.830.0624.7 97.50
Су пайдалану, барлығы
27,477.3622.239.1714.058.7718.8 89.20
Су тастау, барлығы 8.717.68 7.069.67 4.055.63 7.121.53
Атап айтқанда,
а) жер беті су көздеріне 6.934.20 5.780.80 3.404.08 3.791.23
б) жер астына 0.009.13 0.015.24 0,001.56.
в) су жинағыштарға, жер
рельефіне 1.774.35 1.273.63 0.649.99 3.330,30
Су тұтынушыларды су есептегіш құралдарымен жабдықтау коммуналдық
шаруашылықта су тұтынуды едәуір кемітуге көмектеседі, Мысалы Шымкент
қаласында 100% су есептегіш құралдарымен жабдықтау су тұтынуды 1990-1995
жылдары 1 адамға 450 лтәуліктен 2006жылы 1 адамға 150 л тәуікке дейін
азайтты, сәйкесінше тасталатын ақаба сулар көлемі де азайды .
Кесте2.10. Жамбыл облысы қалаларының су тастау динамикасы
Көрсеткіштер Жылдар
1998 2000 2002 2006
Барлығы облысы бойынша 72,6 48,84 41,44 31,5
Атап айтқанда, су 18,7 12,81 1,34 0,57
нысандарына
Су сақтағыштарға, сүзілу 53,9 36,03 40,1 30,98
алаңдарына және т.б.
Облыс қалалары бойынша 64,45 47,57 28,73 25,3
Соның ішінде:
Тараз қаласы 55,32 42,78 24,5 21,98
Қаратау қаласы 8,92 3,87 1,45 1,27
Жанатас қаласы 3,34 0,92 1,88 1,31
Шу қаласы 1,87 0,9 0,74
Есептелгеніндей, мысалы қала күніне 600мың м3 су тұтынатын болса,
соның 500 мың м3-ке жуығын ақаба су ретінде шығарады.
Тәжірибе көрсететініндей, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен коммуналды
шаруашылық су қоймаларынан алынатын судың 5-10 % қайтарымсыз шығындайды.
Қалған ақаба сулар қайтадан су қоймаларына ластанған күйінде тасталады
Су пайдаланудың мәліметтерінің көрсетуі бойынша су тастау су алу
мөлшерінің 25-30% құрайды, оның ішінде негізгі бөлігі ( 50 - 85% )
жербеті су нысалдарына тасталады. Таза сумен араластырып залалсыздандыру
үшін 40-70 км3 таза су қажет, бұл өзен суының түзілетін көлемінен асып
түседі.
Өткен ғасырдың орытасында ақаба суларды араластыру арқылы
тазалау кең таралған болса, 70-і жылдарда пайда болған су қорларының
тапшылығы оны келешексіз етін тастады.
Ақаба суларды тазалау проблемасы түрлі тарихи кезеңдерде өркендеу
мен техникалық дамуының тарихын көрсетеді.Ақаба сулардан ластағыш
заттарды шығаруға арналған құрылғылар табиғи жағдайдағы судың өзін-
өзін тазалауы құбылысын жүргізеді, бірақ олардағы процесстердің
қарқындылығы анағұрлым жоғары. Ақаба суларды тазалаудың толық сұлбасы
механикалық тазалау желісінен, биологиялық тазалау желісінен, тазаланған
суды залалсыздандыру желісінен және қалдықтарды өңдеу желісінен тұрады.
Ақаба суларды механикалық тазалау – соңғы кезең саналады, егер жергілікті
жағдайға және санитарлық ережелерге сәйкес ақаба суларды
залалсыздандырылғаннан кейін су қоймасына тастауға болады. Дегенмен көп
жағдайда механикалық тазалау – биохимиялық тазалаудың алдындағы кезең
болып саналады.
"БМ" ЖШС-де қазіргі кезде ақаба суларды биологиялық тазалаудың
негізгі құрлығысы- аэротенк. Аэротенктің негізгі екі түрі бар: аэротенк-
шығарғыш және аэротенк – араластырғыш. Біріншісінде ақаба су аэротенк
басына беріліп оның аяқ жағынан шығады, ал екіншісінде су аэротенктің
кеңірек жағынан беріліп, оны бойлай өтіп, аэротенктің қарсы жағында
орналасқан каналда жиналады.
Аэротенктен су екінші ретті тұндырмаға түседі, ондағы белсенді
шөгінді тұндырылады. Тұндырылған су залалалсыздандырылғаннан кейін су
қоймасына жіберіледі.
БМ ЖШС –де ақаба суларды тазалау толық және жартылай болып
бөлінеді.Бірінші жағдайда ОБҚ толық (БПК поли ) және қалқымалы заттардың
мөлшері тазаланған суда 15-25 мгл –ден аспауы керек, әйтпесе тазалау
жартылай деп сапалады. Су тазалаудың қажетті деңгейі әр жағдайда
әртүрлі, су қоймасына тасталуына немесе егер су өндіріске қайтарылатын
болса технологиялық талаптарға байланысты анықталады.
Ақаба суларды биологиялық тазалауды табиғи немесе жасанды
жағдайларда жұмыс істейтін құрылғыларда жүргізеді. Алғашқысына
биологиялық тоғандар, суару алаңдары және сүзілу алаңдары жатады.
Судың су қоймаларында тазалау принципіне негізделіп жұмыс
істейтін биология-лық тазалау құрылғыларына биологилық тоғандар мен
аэротенктер жатады. Бұл құрылғыларды тазалаудағы негізгі ролді судағы
микроағзалар атқарады.
Ақаба суларды тазалаудың технологиясы қазіргі кезде
мақсаты терең тазалаудан өткен ақаба суларды өнеркәсіптік
кәсіпорындарда қайтара пайдалану болып табылатын биохимиялық және физико-
химиялық тазалау әдістерінің қарқындылығының ұлғаюы бағытында дамып
келеді.
Кесте 3.7-де ақаба сулардың типтік, алдыңғы қатарлы және ең жақсы
тазалау технологиясынан өткеннен кейінгі құрамының көрсеткіштері
келтірілген. Курсивпен балық шарушылығы су қоймаларының ШРЕМ
талаптарына сәйкес мөлшерлер көрсетілген қалған мөлшерлер (толық
шрифтпен белгіленген) ең жақсы тазалау технологияларында да жетуге мүмкін
емес көрсеткіштер.
Кесте.2.7. Тазаланған қалалық ақаба сулар құрамының
Заттар Кіру Типті технолгия Су қорғаудың алдыңғы Ең жақсы
кезінде, қатарлы технологиясы технология
мгл
Ерімейтін БПК3
заттар
бойынша
Механикалық ( тұндыру ) 60 ... ..90 30 ... ..4
Механикалық (коагуляция, бейтараптау араластыру 0
арқылы) 80 ... ..85
Физика- химиялық (электростатикалық, ионды 40 ... ..5
алмасу, сорбция) 90 0
Биологиялық
90 50 ... ...
75
80 ... ..9
0
Кесте.2.9. Тұрмыстық ақаба суларды тазалаудың түрлі тәсілдерінің
салыстырмалы тиімділігі.
Тазалау тәсілдері Азаю
БПК5 Қалқыма заттар Бактериялар мөлшері
Механикалық 30-35 50-60 40-60
Биологиялық
сүзгілерде 70-80 70-80 85-90
Белсенді шөгінділі 75-85 85-90 90-95
құрылғылар
Суару алаңдары 90-95 90-95 90-95
Кесте 3.9-де көрінетіндей, ақаба суларды тазалау технолгиясы,
тіпті ең жақсыларының өзі ШРЕМ сәйкес шамаларды қамтамасыз ете
алмайды, ең тұрақты ластағыштардың 10-15 % су қоймаларына түседі, ал
өнеркәсіптің қарқынды дамуының және қалалардың жаппай өсуі жағдайында
Бұл пайыз өте жоғары. Тек жасанды механикалық , тіпті биологиялық
тазалау жетіліксіз – су қоймалары тазалаудан кейін қалған
ластағыштардан өз беттерінше тазалана алмайды.
БМ ЖШС -де қосымша тазалау ақаба суды екінші қайтара тазалаудан
кейін қалған ластағыштардан тазалауға бағытталған. Ақаба суды
тазалаудың бұл тәсілін түрліше атайды: үшінші ретті тазалау, терең
тазалау , немес қосымша тазалау, сондай- ақ шет елдерде кең тараған
алдыңғы қатарлы тәсіл.
Оңтайлы жұмыс істейтін аэрациялық құрал немесе биологиялық сүзгілерде
ақаба суларды тазалау олардағы БПК азаюын 10-12 мгл (сирек жағдай 8 мгл)
дейін жеткізеді, ал қалқыма заттардың екінші ретті тұндырмалар суда 10
мгл дейін азайтады. Ақаба суларда ХПК мәні анағұрлым деңгейде
канализацияға түсетін өндірістік ақаба сулардың сипаты мен мөлшеріне
байланысты.
БПК, ХПК және қалқыма заттар құрамы мәнінен биохимиялық тазалау
құрылғылары жұмысының тиімділігі бақыланады. Қазіргі кезде көп жағдайда БПК
және қалқыма заттар құрамы бойынша тазалау көрсеткішін нольге жуық мәнге
жеткізу керек, оған қоса тазаланған ақаба суда су қоймаларында
балдырлардың өсуіне алып келетін фосфор мен азоттың мәнін максималды
азайту жөн.
ШРЕМ мәнін жетуге технологиялық мүмкіндіктер болғанымен,
кедергі болып көп жағдайларда тазалаудың жоғары бағасы, әсіресе судың
көлемінің бірлігіне салыстырмалы қажеттілік жоғары өнімділікті тазалау
құрылғыларымен салыстырғанда бірнеше рет жоғары аз өнімді тазалау
технологиясында тазалаудың өте жоғары бағасы болып табылады.
Бірақ , зерттеулер көрсеткендей БМ ЖШС -де ақаба суларды толық
тазалау арқылы су қоймаларын ластанудан қорғау проблемасының шешілуі,
тәжірибелі сынақтар көрсеткеніндей техникалық және экономикалық қиын
болып табылады. Тазалау құрылғыларын салу көптеген қаражат шығынымен
байланысты, кейде өндірістік кешен бағасының 20-30 % - ін құрайды. Бұл
ақаба суларды толық тазалау мәселесі қойылған кезде тіпті мүмкін емес
болып кетеді.
Қазіргі кезде су қоймаларының ластануымен күресудегі негізгі
бағыт айналмалы және қайта пайдаланатын сумен қамту жүйесін, қалдық
сусыз технологиялық сұлбалар, аз қалдықты немесе қалдықсыз өндірістер
енгізу болып табылады. Қазақстанда сумен қамту жүйесінің мәні 5-6
млрд.м3 жыл немесе жалпы су тұтынудың 25- 30% құрайды.
Айналмалы сумен қамту жүйесінде суды технологиялық үрдістерде
тазартылған суды пайдалануды мүмкін етпейтін тұздар жиналады. Қосымша
тазарту құрылғыларында ақаба суларды тазалау кезінде түрлі дәрежеде
жекелеген талаптарға сәйкес көрсетілген ластанулардың құрамы кемиді.
Дегенмен, өнеркәсіпте, коммуникалдық шаруашылықта және мал өсіру
кешендерінде түзілетін барлық ақаба су мөлшерін қайтадан сумен қамту
жүйесіне жіберу мүмкін емес. Осыған байланысты, су қорларын қорғау мен
тиімді пайдалану мәселесінде тиімді. Таңдау кезінде жекелеген жағдайларда
барлық мүмкін шараларды пайдалану қажет:
- өндірісті құрғақ технологияға ауыстыруды орындау;
- өндірістің салыстырмалы су сыйымдылығын төмендету;
- өндірісті қайтарма суммен қайту жүйесіне ауыстыру;
- ақаба суларды тазалаудың тиімді тәсілдерін енгізу.
Ақаба суларды қосымша тазалаудың және оны қайтара пайдаланудың
тиімді тәсілінің бірі ОССВ суару жүйелеріндегі топырақты пайдалану тәсілі
болып табылады.Ақаба суларды суару жүйелерінде пайдалану экономикалық
тиімді, себебі тасталатын ластанған ақаба сулармен бірге ауыл
шаруашылық дақындардың өнімділігін арттыратын, топырақтың құнарлығын
қалпына келтіретін және жайылымды жерлер құруға пайдалануға болатын аса
зор көлемде тыңайтқыш заттар пайдасыз құрып кету.
Ғылым мен тәжірибенің дәлелдеуі бойынша БМЖШС -деақаба суларды
тазалаудың барлық белгілі әдістерінің ішінде анағұрлым тиімді, ұзақ
шыдайтын, құрастыруда және пайдалануда ыңғайлысы топырақтық тазалау
әдісі болып табылады.
Ақаба суларды тазалауды топырақтық тазалау әдістерін пайдалану мынадай
ерекшеліктерге ие: суы аз Қазақстан үшін суаратын судың қоры болып
табылатын суаруға арналған таза табиғи суды алу мөлшері кемиді; су
қорларын тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді;табиғи су көздеріне
тазартылған және тазартылған ақаба сулардың тасталуын жойып, сол арқылы
су көздерінің санитарлы қорғалу проблемасын шешуді жеңілдетеді; топырақ
құнарлығын үздіксіз арттырып, ауыл шаруашылық дақылдарының жоғары тұрақты
өнімдерін алуды қамтамасыз етеді; ауыл шаруашылығы айналымына қала
маңынд аз өнімді және тиімділігі төмен жерлерді тыңайттырып суғарусыз –
ақ қосу мүмкін болады.
Ақаба суларды суару жүйелерінде ауыл шаруашылықтық пайдалану мен
залалсыздандырудың негізінде топырақтың судағы ластағыш заттарды
ұстап қалу қабілеті, дәлірек айтқанда топырақтың тұтып қалу қабілеті:
механикалық , сондай – ақ өзінің құнарлығын арттыру қабілеті жатады.
Тазартылған ақаба сулармен жер суару топырақтың құнарлығын үздіксіз
арттыруға және ауыл шаруашылық дақылдарының тұрақты жоғары өнімдерін
алуға, өсірілетін өнімдегі көміртектер, протеин, азот, фосфор және
калийдің арттыру негізінде қоректік құнарлығын жақсартуға, тыңайттыру
мақсатындағы суғарусыз-ақ аз өнімді және жарамсыз жерлерді ауыл
шаруашылық айналымына қосуға мүмкіндік береді.
Тәжірибеге БМ ЖШС-де ақаба суларды топырақтық тазалау
әдістерін енгізу едәуір қосымша табыс береді, осының есебінен
құрылғыларды орнатуға кеткен шығынды қысқа мерзімде жабуға болады.
Ақаба сулардың біршама көлемін шағын су қоймаларыга тастау
кезінде және екінші ретті тазалау құрылғыларында қажетті тазалау
деңгейі жетілмеген жағдайда топырақтық тазалау әдісін
пайдалананады.
Басқа тәсілдерден тек суару алаңдарындағы топырақтың
тазалау әдісі ғана бактериалы тазалауға жуық мәнге ие.
БМ ЖШС-де Санитарлы бақылау тәжірибесі көрсететініндей,
ақаба суларды ауру тудыратын инфекциялардан толық тазалайтын шарт
тұратын болса міндетті түрде топырақтың тазарту суару алаңдарында
жүргізілуі тиіс.
Бұл кезде 5-10 тәуліктік көлемге есептелген тоғандар арқылы
кәріздік суларды өткізіп, бірлік алаңға тиетін шамасымен сәйкестенуі
керек. Егер климаттық жағдайлар бойынша тоғандарды құру мен
пайдалану мумкін болмаған жағдайда топырақ арқылы қайтара сүзілуден
өткізу қажет. Бұл тазалау дұрыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БМ ЖШС-ігі Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Жалпақ төбе ауылында, облыс
орталығы Тараз қаласынан оңтүстікке қарай 7 км қашықтықта орналасқан.
Кәсіпорын төрт өндірістік алаңнан тұрады:
- № 1 өндірістік алаң (өндірістік база) негізгі өндірістік база, Жалпақ
төбе ауылының орталығында орналасқан;
- № 2 өндірістік алаң (материалды-техникалық база), Жалпақ төбе
ауылының оңтүстік бөлігінде немесе № 1 өндірістік алаңнан 1,5 км қашықта
орналасқан;
- № 3 өндірістік алаң (тазалау құрылғылары (БТС) Жалпақ төбе ауылының
солтүстік-шығыс бөлігінде, Талас өзені аңғарында немесе № 1 өндірістік
алаңнан 1,8 км қашықтықта орналасқан;
- № 4 өндірістік алаң (элеватор) Тараз қаласының солтүстік бөлігінде
орналасқан (Бұрыл көшесінің аяғында).
Аталған бағдарлама өндірістік мониторинг жүргізу үшін құралған және
кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің нәтижесінде қоршаған орта жағдайына әсер
етуін талдау және бағалау, өндірістік бақылау жүргізуге бағытталған.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік алаңы Жалпақ төбе ауылының орталық
бөлігінде орналасқан. Тұрғын зонасына дейінгі арақашықтық 300-350 м
құрайды, тек солтүстік – шығыс бөлігіндегі тұрғын зонасына дейінгі
арақашықтық 100 м шамасында.
Ауыл аймағы III климаттық ауданда орналасқан. Климаты тәуліктік және
жылдық тербелісінің жоғары амплитудасымен ерекшеленетін континентальды.
Орташа жылдық температура +9,10С құрайды. Абсолютті максималь температура
+440С құрайды. Ең жоғарғы орташа жылдық жел жылдамдығы 8,3 мс. Орташа
саластырмалы ауа ылғалдығы қаңтарда 67 %, ал шілдеде 31%. Жауын-шашынның
орташа жылдық мөлшері – 324-354 мм.
Геоморфологиялық жағдайы бойынша кәсіпорын Талас өзенінің жоғары
аңғарында және қырғыз жотасының таулы беткейіндегі жазық алаңда орналасқан,
және орташа-жоғары төрттік және төменгі төрттік жасты аллювиальды және
пролювиальды қабаттардың шығу жеріне бекітілген.
Кәсіпорынның орналасу аймағының геологиялық құрылысында аллювиальді
төрттік қабаттар негізгі орын алады.
Аллювиальді-пролювиальді төрттік қабаттар кең таралған және аймақтық су
ұстағыш болып табылатын төмен жататын неогенді қабаттарды мықты қабатпен
(қалыңдығы 300 м дейін) жауып жатады.
Сулы қабаттар тасты-шағалды-қиыршықты құмды толтырғыштармен
ерекшеленген. Сулары қысымды пьезометрикалық деңгейлері 2,8-23,3 м
тереңдіктегі беткі қабатқа жақын орналасқан. Судың тұздылығы 0,8 гл,
химиялық құрамы бойынша – гидрокарбонатты – сульфатты кальцийлі.
№ 1 - өндірістік алаң - өндірістік база топырақ - өсімдік жамылғысының
қалыңдығы 0,2-0,3 м құрайтын аймақта орналасқан. Топырақ - өсімдік
жамылғысының астында қатты күйінен жамылғысы таралған. Топырақ қабаты 1,1-
4,9 м. Саздақ топырақ астында қиыршықты тасты, құмды, құмдақты топырақтар
жатыр. Кей жерлерде жер бетінде жергілікті жыныс-порфиттер шығып жатады.
№ 2 - өндірістік алаң орналасқан аймақтың геологиялық құрылымында
литологиялық құмдақты және қиыршықты тасты топырақты жоғары төрттік тасты
аллювиольды-пролювиальды жыныстар қең таралған. Құмдақ сарылы-сұр түсті,
қатты, аз ылғалды, үлкен саңылаулы, шағал мен тастық 15-20 % қабатымен,
қалыңдығы 0,4-0,6 м. Төменгі жағы аз таралған және аз созылған сынықты
қиыршақ тасты жыныстар құрайды. Едәуір көп кездесетін мөлшері – 80-120 мм.
№ 3 - өндірістік алаңның (тазалау құрылғылары) аймағында үш инженерлі-
геологиялық элемент ерекшеленген: үйілген топырақ, қалыңдығы 0,4 м,
отыратын құмдақ, қалындығы – 1,4 м және қиыршық тасты топырақ – 3,0 м.
Буландырғыш – тоғандар орналасқан аймақта екі инженерлі-геологиялық
элементтерді ажыратады: саздақ, қалыңдығы – 2,0 м және құмдақ, қалыңдығы –
1,0 м.
№ 1 - өндірістік алаң аймағының ыза сулары 1,6-3,8 м тереңдікте
кездеседі, № 2 -өндірістік алаңда - 4,8 -5,3 м, № 3 -өндірістік алаңда –
2,7 м, буландырғыш – тоғандар тұсында – 8,0 м.
Ыза сулары агрессивті қасиеттерімен ерекшеленбейді. Жерасты суларымен
су алуды (басуды) есептейтін аймақтық карта бойынша өндірістік аймақтар I
провинцияға –яғни су баспайтын аймаққа жатады. Саздықтардың қатуының
нормативті тереңдігі – 0,73 м, ірі түйірленген жыныстар үшін – 1,08 м.
1.1. Өндірістік жұмыс сипаттамасы
БМ ЖШС-і шығаратын өнім құрамы бойынша көп салалы кәсіпорын болып
табылады. Кәсіпорынның негізгі әрекеті ас спирті мен арақ өндірумен
байланысты. Сондай-ақ, кәсіпорын жемістер мен көкөніс өңдеумен, шырындар
мен сусындар өндірумен, оған қоса халық тұтынатын заттар (пластмассадан
жасалған заттар, шиша банкалар қақпағы) шығарумен айналысады.
Негізгі өндірістен бөлек резина өндіретін цех, таралы цех, механикалық
цех, баспалы цех, бетон даярлайтын алаң, отын цехы, автогараж, кілегей
өндіретін цех және басқа қосалқы цехтар мен алаңдар бар.
Крахмалды шикізаттан этил спиртін өндіру. Зауытқа келіп түсетін дән
өңдеуден өтіп (сепараторда тазалаудан өтіп балғалы ұнтақталады) пісіру
бағандарына пісуге келіп түседі. Бұдан әрі пісірілген сұйықтық жәшікті
(арла үшін) және ағынды (тары үшін) типті жармалы жүйектерде өсірілген
жарма ферменттеріндегі қантпен араласады.
Қантпен араласқан сұйықтық ашыту ыдыстарына ашу үшін түсіп, онда 3
тәулік бойы ашып жатады. Ашып болғаннан кейін ашыту ректификациялық
құрылғыға түсіп, одан этил спирті алынады. Дайын спирт сақтағышқа беріліп,
сонда сақталады.
Томат шырынын өндіру технологиясы. Қызанақтар сұрыптау мен алғашқы
өңдеуден өткеннен кейін ұсақталу мен сызылу үшін сығу машинасына түседі.
Одан кейін томатты сұйықтық стериализация мен гомогенизациядан өтеді.
Алынған томат шырыны құю желісіне беріледі, одан әрі бөтелкелерде
пастеризация мен автоклавтан өтеді. Пастеризациядан кейін дайын томат
шырыны жүк тасушы машинкасымен дайын өнімдер қоймасына жіберіледі.
Металлды заттар өндірісі. Металл қақпақ, кронен тығын, алюминийлі
қақпашық қаңылтырдан жасалады. Қаңылтыр лактаудың 3 сатысынан өтеді
(топырақтық, түсті және қорғаныш қабаты лакы). Лактанған қаңылтыр
гильотикада логотип бойынша кесіледі. Әрі қарай, кесілгеннен кейін белгілі
бір өнім дайындау үшін пресске басуға беріледі. Дайын өнім қораптар мен
қағаз қапталарға оранып дайын өнім қоймасына жөнелтіледі. Пластмассадан
жасалған заттар өндірісінің технологиясы. Сұрыпталып алынған пленка
ұсақталып, боялады. Гранулятор бункеріне шикізат салынып, тығыздауы үшін
оны грануляциялауды жүргізеді. Содан кейін алынған гранулаларды термопласт
автоматтарына салып, жартылай автоматты жұмыс режимінде тауардың престелуі
жүргізіледі.
Дайын өнімдер контейнерлерге салынып, кейін өнім қоймасына жөнелтіледі.
Кілегей өндірісі. Ұн сумен біртекті паста түріндегі қойыртпаққа дейін
араластырылады. Содан кейін ол жоғары қысымды насосқа кілегей бөлшектерінің
суды сіңіруі үшін айдалады. Әрі қарай пайда болған суспензияны кілегей мен
крахмалға бөлу процесі жүргізіледі. Кілегей кептіріліп, тараптылуға
беріледі.
Мал азығын өнімдерін өндіру. Мал азығы өнімдерін өндіруде негізгі
технологиялық үрдіске барданы фугаттау, барданы бұқтыру, кептіру және
азықтық өнімдерді гранулалау жатады.
Фугаттау секциясына жіберілетін жартылай сұйық немесе ылғалды жмых;
кептіру секциясына жіберілетін жартылай сұйық немесе тұндырылған барда;
сироп тектес күйге дейінгі қанықтырылған сұйық немесе ылғалды жмых.
Ылғалды жмых пен сироп араластырылып, кептіру секциясында кептіріледі.
Ылғалды жмых тұндырылған барданың сепарациясы барабан типті төрт
горизонтальды детантаторлар көмегімен іске асырылады.
Бұқтыру секциясының міндеті – тұндырылған барда құрамындағы құрғақ
заттардың мөлшерін 30-35 % дейін арттыру.
Сироп жмых пен араластырылып, гранулаланған өнім алу тынық бөлігі
технологиялық үрдіске қайтарылады, ал қалған бөлігі ақаба сулар
канализациясына тасталады.
1.2. Комбинаттың экологиялық қызметінің ұйымдастыру – функционалды
құрылымы
Кәсіпорын экологиялық қызметінің ұйымдастыру-функционалды құрылымы
сұлбада келтірілген қоршаған ортаны қорғау жұмыстарымен кәсіпорын экологы
айналысады. Жалпы басшылықты бас инженер жүргізеді.
Кәсіпорын экологиялық қызметінің ұйымдастыру-функциональды құрылымының
сұлбасы (сурет 1.1.)
Сурет 1. Кәсіпорынның экологиялық қызметін ұйымдастыру жүйесі
БМ ЖШС- -де еңбекті қорғауды ұйымдастыру негізінде жүйелі түрде
мекемедегі жұмыскерлердің еңбек өнімділігі жоғары болуын жәнеде қауіпсіз,
адамдардың ден-саулығына зиян келмейтін жағдай жасау болып табылады. Сол
себептен барлық жұмыс орындарында автоматтандырылған жүйені енгізу,
қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ол үшін қосымша осы
саладағы жоғары кәсіби мамандығы бар инженер қабылдау керек.
Автоматтанған жұмыс орындары, орталық информациялы-аналитикалық
ортамен байланысады, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қажетті
сұрақтармен, инструкциялармен, қаулы және заңдармен толықтырылады.
Өндірістегі еңбекті қорғау басқармасы төмендегідей мәселелерді шешуден
басталады:
• жұмыскерлерді техника қауіпсіздігі мен еңбек қорғау сұрақтарымен
оқыту;
• өндірістегі құрал жабдықтармен жұмыс орындаудың қауіпсіздігін үйрету;
• өндірістік процестерімен технологиялардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
• ғимараттар мен құрылымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• жұмыс орындарында санитарлық – гигиеналық жағдайларды жақсарту;
• жұмыскерлерді жеке қорғаныс құралдарымен қамтамасыздау;
• жұмыс істеу режимдері мен демалуды оптималдау;
• жұмыскерлерге емдеу-профилактикалық қызметтерін ұйымдастыру;
• қызметкерлердің санитарлық тұрмыстық жағдайын жақсарту;
• кейбір арнайы мамандықтарға кәсіби дәрежесі жоғары жұмысшыларды
таңдау.
Өндірістегі еңбекті қорғауды басқару үшін қажетті жұмыстар:
• еңбекті қорғау жұмыстарын жоспарлау;
• еңбекті қорғау бағытындағы жұмыстарды ұйымдастыру және
координациялау;
• еңбекті қорғау жұмыстарын есептеу және сараптама жасап отыру, оны
қорғауды функционалды жүйемен басқару;
• еңбекті қорғау жүйесін бақылау;
• еңбекті қорғауды жетілдіруді ынталандыру.
Осы мекемедегі еңбекті қорғаудың негізгі міндеті – жұмыскерлердің
жарақаттануы мен ауру – сырқауға ұшырауын болдырмау жәнеде өндірістегі
еңбек өнімділігін арттыру.
БМ ЖШС-де жұмысшылар мен инженерлердің ден-саулығын жақсарту,
оларға қосымша ақы төлеу туралы жағдай жасалуда және бұйрықтар шығарылуда.
Мекеме бас инженерінің бұйрығымен зиянды өндіріс орындарында істейтіндерге
сүт , тәулігіне бір рет тегін тамақ беріледі.
БМ ЖШС-де еңбек қауіпсіздігі мен техника қауіпсіздігінің орындалуын
бақылау, ережелер мен нормалардың сақталуы әрбір жұмысшымен, техникалық
қызметкерлермен, инженерлер, лаборанттармен өткізіледі. Ол талаптардың
дұрыс орындалуына әр цехтағы техника қауіпсіздігі инженері жауап береді.
Айына бір рет Техника қауіпсіздігі күні жүргізіледі, олардың нәтижесі
коллектив алдында талқыланады. Қабылданған шешім хаттамамен бекітіліп цех
бастығы немесе бас инженермен бекітіледі, орындалуы қадағаланады.
Еңбек қорғау шаралары өндіріс көлемінде бас инженерге, цехтар мен
өндіріс көлемінде бас инженерге, цехтар мен өндіріс орындарында олардың
басшыларымен жүргізіледі.
Шараларды іске асыруа еңбек қорғау инженерлері үлкен жұмыс атқарады. Оны
төмендегі кесте 1.1. көруге болады.
Кесте 1.1. Еңбек және техника қауіпсіздігі шаралары (2006ж.)
№ ЕҚ және ТҚ шаралары Бөлінген
рс қаржылар, тг.
1 Еңбек қорғау шаралары
Санитарлық-шаруашылық бөлмені жөндеу. 50 мың тенге.
Қызметкерлерді сүтпен қамтамасыздау. 31,0 мың тенге.
Медициналық аптечкалар сатып алу. 18,0 мың тенге.
Арнайы киімдер мен жеке қорғау құралдары. 285,0 мың тенге.
Дезинфекция және тазалау заттар алу. 19,0 мың тенге.
2 Қажетті нормативті құжаттар, бұйрықтар, құсқаулар
2.1. Жауапты адамдарды тағайындау. №4 Бұйрық
6.01.2006ж.
2.2. Шараларды мемлекеттік инспекцияда бекіту. №146 Бұйрық
1.04.2006ж.
2.3. Арнайы сертификаттармен киімдер, құрал жаб- №28 Бұйрық
дықтар алу. 6.06.2006ж.
Комиссия құрамымен оларды қоймаға тапсыру. №192 Бұйрық
2.5. Жарамсыз арнайы киімдерді жою (списание). 20.12.2006ж.
3 Мамандарды дайындау және қайта дайындау
3.1. Электрослесарлер – 4 адам.
3.2. Технологтар – 6 адам.
3.3. Инженерлер – 7 адам.
3.4. Слесарлар – 8 адам.
3.5. Сорттаушылар – 7 адам.
3.6. Қайнатушылар – 8 адам.
3.7. Әртүрлі жұмысшылар – 14 адам.
4 Мемлекттік органдардан тексерулер жүргізілген
3.1. Облыстық инспекциядан. 12.02.2006ж.
3.2. Санитарлық-эпидемиологиялық станциядан. 18.04.2006ж.
3.3. Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы. 25.06.2006ж.
3.4. Өрт сөндіру департаменті. 20.04.2006ж.
2.09.2006ж.
9.11.2006ж.
2.Өндіріс ақаба суының сапасы және оны бағалау
2.1. Ақаба суының сапасын бағалау тәсілдері
"БЖ" ЖШС-і Ақаба суының сапасын тұздылығы, сутекті көрсеткіші рН, су
температурасы, макро және микроэлементер құрамы, иондар арақатынасы,
санитарлы – гигиеналы көрсеткіштері арқылы бағаланады.
Ақаба суы көрсеткіші рН 7,0 ... 8,4 болғанда барлық типті
топырақтарда ауыл шаруашылығы дақылдарын суғаруға жарамды; рН 6,0...7,0
суды пайдалануға болады; рН ( 6,0 және рН( 8,4 суды пайдалану арнайы түрде
негізделуі тиісті.
Орманды және ормандалалы аймақтағы ауыл шаруашылық дақылдарын суғаруға
қажет су тепературасының тиімді аралығы 10-25 0С құрайды, құрғақ далалы,
далалы және шөлді аймақтарда – 15-25 0С (жер бетімен суғаруда), 15-300С
жаңбырлатуда.
Ақаба суының температурасын жоғарылату кезінде кальцийдің белсенділігі
төмендейді, ал натрийдік өзгеріссіз қалады. Тәуліктің ыстық кезінде
жаңбырлата суғару кезінде топырақтың ертіндісіне рН ұлғайып, рН 9-дан
асып кетуі мүмкін, бұл тамыр талшықтарын күйдіріп жіберуі мүмкін, бұл 1-3
тәулік сақталып, өсімдіктердің құрғауына және өнімділігінің төмеңдеуіне
алып келеді. Осыған байланысты суғаруды тәуліктің кешкі және түнгі
уақытында жүргізу керек. Ылғалдағыш суғару суының температурасы 50С аспауы
қажет .
Ақаба суының сапасын және хлорлы тұздануы, натрийлі және магнийлі
тұздану мен топырақтың сода түзілу деңгейінің қауіптілігін бағалау үшін
топыраққа қатысты суды төрт классқа бөлу арқылы топтау ұсынылады 9:
- ауыр механикалық құрылымды және сіңіру сыйымдылығы 30 мг- экв100 г
топырақ үшін;
- орташа механикалық құрылымды және сіңіру сыйымдылығы 15 тен 30 мг-
экв 100 г топырақ үшін;
- жеңіл механикалық құрылымды және сіңіру сыйымдылығы 15 мг-экв100 г
төмен топырақ үшін.
Натрийлі тұзданудың қауіптілігін бағалау үшін кешенді көрсеткіш Са+
Nа+ қолдану ұсынылады, ал магнийлі тұздану қауіптілігін бағалауды- Са2+Мg,
сода түзілуде натрий карбонатының қалдығы (СО3+ НСО3)- (Ca2++ Mg2+) I
класты суды қолдану топырақ бойынша да, ауыл шаруашылық дақылдары бойынша
да ешқандай шектелмейді; II, III, IV классты суларды пайдалану тиісінше IV
классқа жақындаған сайын өсе беретін шектеулермен ерекшеленеді. Бұл
топтама ақаба суының сапасын тағайындауда негіз бола алады.
III және IV классты ақаба суларымен суғаруға пайдалану кезіндегі
шығындарды азайту үшін су сапасын жақсарту, пайдаланылатын технологияны
негіздеу және дақылдарды тұзға тұрақтылығы бойынша таңдау керек. Тиімді
нұсқасын таңдап алу үшін су көзінің суғаруға жарамдылығын бағалаудың
экономикалық критериясын пайдалану ұсынылады.
Шектелген табиғи- климаттық жағдайларға су көзінің суғаруға
жарамдылығы топырақтың сулы- тұзды, қоректік және микробиологиялық
режимінің болжамы негізінде, өсімдіктердегі улы заттардың жиналуы
мен тасымалдалуы болжамы, жер асты суларына түсіп, жиналады,
құрылғыларға экологиялық, агрономиялық және техникалық критериялардың
әсер етуімен бағалануы мүмкін.
Ақаба суындағы тұздардың құрамын арттыру топырақтың минералдылығының
ұлғаюына алып келеді. Тұздардың жиналу жылдамдығы суғару нормасының шайылу
бөлігінің шамасына байланысты. Бір жағынан, ақаба суының рұқсат етілетін
минералдық мөлшері мен химиялық құрамы топырақтың сулы- физикалық, физико-
химиялық қасиеттеріне, территорияның жасанды және табиғи кәрізділігіне
байланысты.
Ұзақ жылғы зерттеулер мен ғылыми жұмыстарды шолу нәтижелері ақаба
сулар үшін химиялық құрамы бойынша дифференциялданған кәріздік сулар
сапасының топтамасын ұсынуға болады.
Аталған топтама ақаба суының минералдылығының сульфат- хлоридті
(сульфаттыдан хлоридтіге дейін) түріне қолайлы келеді. Мұнда жалпы
минералдық , ионды құрам мен оның арақатынасы ескеріледі.
Өсімдіктер үшін ең зияндысы натрий тұздары. Судағы натрий иондарының
жоғары концентрациясы топырақтың тұзануына алып келіп, өсімдіктердің өсуі
мен дамуына кері әсерін тигізеді. Ирригациялық коэффициентті есептеудің
түрлі амалдарының ішінде судағы тұздардың топырақты тұздандыру
қабілетінің мүмкіндігін ескеретін И.Н. Антипов- Каратаев, Г.М.Кадер
теңдеулері қолайлы.
И.Н. Антипов- Каратаев, Г.М. Кадер бойынша кәрізді –тастанды сулардың
суғаруға жарамдылығын келесі теңдеумен анықтайды:
К = (Са2++ Мg2+) (Na++ 0,23 С) , (3.1)
Мұнда: Са2+, Мg2+ , Na+- судағы катиондар құрамы, мг-эквл;
С- су минералдылығы, гл.
К(1 кезінде топырақтың тұздануы байқалмайды, яғни су мен онымен
әрекеттесетін топырақ арасында ионды- ауыспалы тепетеңдік қамтамасыз
етіледі. К(1 болса, су суғаруға жарамсыз болып саналады.
Топырақ тұздануының қауіптілігі ақаба су құрамында сода болған
жағдайда анағұрлым артрады. Қалыпты соданың(натрий карбонаты) улылығы
натрий бикарбонатынан 4 есе жоғары. Су құрамындағы натрий бикорбанаты 1,25
мг-эквл болған жағдайда гипссіз топырақтарды суғаруға жарамсыз етіп
тастайды. Сондай- ақ, суғаруға 0,6 мг-эквл қалыпты содасы бар сулар да
жарамсыз. Қалыпты содасы 0,3-0,6 мг-эквл су да шектеулі қолданысқа ие.
Ауыспалы егіншілігінің дақылдарына өсу мен даму кезінде судың тек
жалпы минералдылығы ғана емес, сондай- ақ жекелеген улы иондар да әсер
етеді. әсіресе олар хлор мен натрий иондарына сезімтал. Жекелеген улы
иондардың және топырақтың тұздану қаупіне байланысты су сапасын тазалау
үшін Стеблер ұсынған теңдеуді қолдану керек:
К= 288(Na++ 4 CL+) , (3.2)
Мұнда: Na++4 CL+- натрий мен хлор иондарының құрамы, мг-эквл.
К(4 кезінде су ұзақ суғаруға жарамсыз, оны өзен суымен араластыру
арқылы сапалық құрамын жақсарту керек.
Суғару кезеңінде кәріздік ақаба сулар тастанды сулардан құралады,
ролардың минералдылығы 1,5 ... 6,0 мгл аралығында өзгереді.
Суғарылмайтын кезінде, кәріздік жүйеге негізінен ыза сулары түсетін
кезде, олардың минералдылығы 2,5гл жоғары, сулар- тұзданудың хлоридті-
сульфатты түріне жатады. Суда сульфат, хлор және натрий иондарды басым.
Ақаба кәрізді- тастанды суларды құрамындағы сульфат иондары 0,3- тен
3,0 гл дейінгі аралықта өзгереді, ал кейбір коллекторларда 4,5гл дейін
жетеді. Кәрізді- тастанды суда натрий мен хлор иондары 0,2 ... 1,50 гл,
судағы бұл иондардың көп мөлшерде болуы натрийлі және хлорлы тұздар жеңіл
еритіндіктен топырақтан шайылып, коллекторлы- кәрізді желіге түсіумен
сипатталады. Тастанды сулардағы кальций, магний, бикорбонат иондары 0,19
дан 0,70 гл аралығында өзгереді.
Ақаба тастанды сулардың көп мөлшердегі химиялық анализінің
статистикалық өңдеуі көрсететініндей, судың жалпы минералдылығы (С) мен
ондағы иондар мөлшері арасында байланыс бар, коррекция коэффициенті 0,65
... .0,90 құрайды. Минералдылық пен иондар арасындағы байланыс регрессияның
келесі теңдеулерімен анықталады:
HCO3=0,09С+0,12 Ca=0,06С+0,04
CL= 0,14C+0,11 Mg=0,07С+0,02 , (3.3)
SО4=0,48C+0,05 Na+К=0,25C-0,22
Осы теңдеулер бойынша, жалпы минералдылықты біле отырып, су
құрамындағы кез - келген ионды анықтауға болады және жоғарыда ұсынған
формулалар бойынша ирригациялық коэффициент пен судың суғаруға жарамдылығын
анықтауға болады.
2000-2006 жж. кезеңінде аталған алқаптың кәрізді- тастанды суларының
сапалық құрамы мен ирригациялық коэффициенті келесідей (кесте 3.1.)
Ақаба тастанды суларын сапасын бағалау көрсеткендей, топырақтың
тұздану қаупін туындырмас үшін бұл сулардың минералдылығы 2,5 ... 3,0
гл аспауы керек, ал тұз жиналу мен ейбір иондар улылығы бойынша
рұқсат етілетін су минералдылығы 2,0 ... 2,5гл.
Кесте 2.1. Ақаба тастанды суларының сапалық құрамы мен
ирригациялық коэффициенті
Минерал-дыХлор Натрий Тұздар Коэффициент
лық, гл иондары, және калий
гл иондары,
гл
Зиянсыз Улы Ионды Ирригациялық
алмасу
1,5 0,21 0,20 30 ... 35 65...70 1,6 5,5
2,0 0,28 0,32 30 ... 35 65...70 1,4 4,0
2,5 0,40 0,48 25 ... 30 70 ... 75 1,2 2,7
3,0 0,55 0,62 25 ... 30 70...75 1,0 2,0
4,0 0,75 0,96 20 ... 25 75...80 0,8 1,4
5,0 0,96 1,11 20 ... 25 75...80 0,6 1,1
6,0 1,10 1,22 15 ... 20 80...85 0,5 0,7
7,0 1,28 1,38 10 ... 15 85...90 0,3 0,5
Стеблердің ирригациялық коэффициенті және И.Н. Антипов- Каратаевтің
ионды алмасу коэффициенті бойынша өндіріс ақаба тастанды сулары көлемінің
20 ... 25 % суғару кезеңінде ауыспалы егіншілік дақылдарын өзен суымен
араластырмай- ақ суғара беруге болады. Қалған 75 – 80 % кәрізді- тастанды
суларды тек өзен суымен аралас-тырғаннан кейін қолдану шарт.
Ақаба тастанды сулар минералдылығы рұқсат етілген шамадан (2,5 гл
жоғары) жоғары болған барлық жағадайларда оны ақаба суымен араластыру
қажет. Негізгі технологиялық сұлбе ретінде кәрізді- тастанды суларды
коллекторлардан суару каналдары жерлерінде толтыру болып табылады. Кәріздік-
тастанды суды суару каналына косу кезіндегі насосты құрылғының қажетті
шығыны төмендегі теңдеу бойынша анықталады:
Q= Qш(Sш-Sс ) (Sк-Sш), (3.4)
Мұнда: Qш- суару комолының шығыны, м3с;
Sк, Sс – сәйкесінше кәріздік- тастанды және суғару суларының
минералдылығы, гл;
Sш – суғаратын судың рұқсатетілетін(шекті) минералдылығы, гл.
Егер ақаба тастанды және ақаба суларын араластырғандағы су
минералдылығы рұқсат етілген шамаға дейін төмендесе, ал сапалық құрамы
жарамсыз болып қалса (натрийдің жоғары пайызды құрамы), онда химиялық
мелиоранттар қосу қажет. химиялық мелиорант дозасын формула бойынша
есептелінеді:
Мх= () К , (2.5)
Мұнда: М- ақаба суының 1000 м3 тоннаның есептелетін мелиорант мөлшері;
А- суғаратын судағы натрий ионының құрамы, мг-эквл;
Е- судағы рұқсат етілетін натрий иондардың құрамы, катиондар
қосындысынан % түрінде;
S- ақаба суының минералдылығы, мг-эквл;
К- қолданылатын химиялық мелиорант түрінің есептесу коэффициенті.
Гипс үшін (Ca SO4 2H2 O) К= 0,086; темір тотығы үшін (Fе2 О4 7Н2О) К=
0,139; күкірт қышқылы ( Н2 SО4) К= 0,49.
Натрий ионының құрамы барлық катион косындысына 60 % аспауы қажет.
Гипске қатысты түрлі химиялық мелиоранттар үлесінің эквиваленттігі
келесі коэффициенттермен ескеріледі (кесте 3.2).
Кесте 2.2. Өзге химиялық мелиоранттарға гипс нормасының
есептелу
коэффициентті
№ 1сМелиорантты заттар Коэффициенттер
1 Гипс (Ca SO4 2H2 O) 1,0
2 Хлорлы кальций (Ca CL22 Н2О ) 0,85
3 Әк тас(СаСО3) 0,58
4 Күкірт қышқылы (Н2 SО4) 0,57
5 Темір сульфаты (FеSО4) 1,62
6 Алюминий сульфаты (АL(SО4)3 1,29
7 Кальций полисульфаты(СаS5) 24% 0,77
күкіртпен
Химиялық мелиоранттары тікелей суғару каналдарына салу керек. Қазіргі
кезде химмелиоранттарды шашуға арналған арнайы машиналар жоқ. Сондықтан ГУД-
3250 – Геличанка типті үлестіргіш гидроциклонды құрылғыны пайдалануға
болады. Гидроциклонды үлестіргіш – құрлығы насос көмегімен суғарғыш
каналдан судың бір бөлігін алып, оған қажетті көлемде суспензия түрінде
мелиорант қосып, қайтадан сол суарғыш каналға тастайды.
2.2.Ақаба суларын тазалау тәсілдері
Ақаба суларды қосымша тазарту екінші қайтара тазартудан қалған
ластағыштарды бөліп шығаруға негізделген. Ақаба суларды өңдеудің бұл түрін
түрліше атайды: үшінші ретті тазарту , терең тазарту немесе қосымша тазарту
, сондай- ақ шет елдерде таралған тазалаудың озық әдісі.
Қолданылып жүрген су тазалау технологиясы қосымша тазартуды тек ШРЕМ
деңгейінде дейін- ақ тазалауға мүмкіндік береді . Бірақ олар экономикалық
тиімсіз, әсіресе аз қуатты тазарту құрылғылары пайдаланылатын болса.
Ақаба суларды қайтара тазалаудың және оны қайта пайдаланудың тиімді
бір тәсілі АССЖ (ОССВ) топырақтық тәсілі болып табылады.
Ақаба суларды тазалауда топырақтың тазалау әдістерін пайдалану
мынандай ерекшеліктерге ие:
- суы аз Қазақстан үшін ақаба су қосымша қор болып табылатын. Ауыл
шаруашылық жерлерін суғаруға арналған таза табиғи суды алу мөлшері кемиді;
- су қорларын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді;
- табиғи су көздеріне тазартылған және тазартылмаған ақаба сулардың
тасталуын жойып, сол арқылы су көздерінің санитарлы қорғалу проблемасын
шешуді жеңілдетеді;
- топырақ құнарлығын үздіксіз арттырып, ауыл шаруашылық дақылдарының
жоғары тұрақты өнімдерін алуды қамтамасыз етеді;
- ауыл шаруашылығы айналымына қала маңындағы аз өнімді және тиімділігі
төмен жерлерді тыңайттырып суғарусыз- ақ қосу мүмкін болады.
Егін суаруға қайтарымды және ақаба суларды пайдаланудың басты бір
талабы судың сапалық құрамы болып табылады. Суаруға пайдаланылатын судың
сапалық құрамын бағалау тек су мен топырақтың құрамын, ауыл шаруашылық
дақылдарының тұзға қарсы тұрақтылығын ғана емес, сонымен қатар,
агроэкожүйесінің агрономиялық , гидротехникалық , экономикалық және басқа
да көрсеткіштерін есептейтін жеке табиғи – климаттық , топырақтық-
мелиоративтік, су шаруашылықтың және әлеуметтік – экономикалық шарттар үшін
кешенді болуы тиіс.
Алматы, Тараз, Шымкент қалаларының ақаба сулардың химиялық құрамы және
сапасы жағынан Прогрес ҰӨБ топтамасы бойынша қалалық шаруашылық-
тұрмыстық ақаба суларға жатады. Химиялық құрамы бойынша бұл сулар
тұрақтырақ және негізінен шаруашылық – тұрмыстық ақаба суларға жатады.
Химиялық құрамы бойынша бұл сулар тұрақтырақ және негізінен шарушылық –
тұрмыстық қалдықтармен ластанған.
Агромелиоративтік көрсеткіштері бойынша бірінші топқа жатады.Бұл сулар
тиісті тазартудан өткеннен кейін барлық топырақ түрлерінде суғаруға
жарамды.
Аталған ақаба сулар тұздың шынтық қосындысы бойынша суғару суына
қойылатын талаптарға сай және ауыл шаруашылық дақылдарын суғаруға қолдануға
болады (кесте 3.3.)
Кесте 2.3. Қалалық ақаба сулардың химиялық құрамы
Көрсеткіштер Қалалар
Алматы Тараз Шымкент Қызылорда
сүзілу Бүржар сузілу
алақдары қоймасы алаңдарындағы
жер асты сулары
Биологиялық Сорбұлақ
тазалаудан көлі
кейін
рН 7 - 8 8 -9 7,8 -8,2 7,1 -7,8 7,5 -7,8
БПК5 6 -8 30-35 8-16 30-60 -
Минералдылығы,гл 0,5-0,6 1,1-1,3 0,5-0,6 0,6-0,8 1,4-2,3
Ақаба сулар гидрокарбонаты иондармен ерекшеленетін төмен сілтілі
раекциялы (рН = 7 - 8,2 ) карбонатты кермектілігінен сипатталады. БПК5
– ластану деңгейін және органикалық заттардың үлесін анықтайтын көрсеткіш,
6-16 мгл шамасында және өте лас суларға жатады. Бірақ , судағы
органикалық заттардың құрамы (БПК және ХПК бойынша) ақаба суының сапасын
мөлшерлейтін шама ретінде есептелмейді, себебі ластағыш заттар қышқылдануға
қабілетті, бұл оларды суғару кезінде пайдалануға жақсы алғы шарт болады.
Өсімдіктердің қоректенуінің негізгі элементтері азот, фосфор, калийға
байланысты қалалық ақаба сулар тыңайтқыштық қасиеті төмен суларға жатады
(кесте 3.4).
Кесте 2.4. Ақаба сулардың тыңайтқыштың қасиеті, мг л
Қалалар Азот Фосфот Калий
Алматы 30-35 10-15 10-12
Сорыбұлақ көлі 25-30 5-7 10-15
Тараз 35-40 15-18 17-20
Шымкент 25-30 15-17 15-20
Қызылорда 19-22 5-7 21-23
Суару суындағы ШРЕМ 30-150 6,0 -----
Топырақтың тұздық режимінің бағыттылығына байланысты бір және екі
валентті катиондардың құрамы мен қаттынасы келешектегі зерттеулерде
дәлелдеулерді қажет етеді. Жоғарыда айтылғанды негізге ала отырып,
біз коллекторлы- кәрізді және ақаба суларды қайта пайдалануда қазіргі бар
және жобаланатын мелиоративтік жүйелердің экономикалық тиімді техникалық,
агротехникалық және құрылыстық табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін, экологиялық жетілдірілген табиғат қорғау шараларының
тиімді құрамын анықтап алу қажет деп санаймыз.
Суармалы жүйедегі су шаруашылық жағдайды тұрақтандыру үшін қажет су
қорғау шараларының кешені келесі жұмыстарды қамтиды: топырақтын құнарлығы
мен минералдылығы бойынша коллекторлы – кәрізді суларды және оларды қайта
өндеуді картаға түсіру; суағарды мөлшерлеу; суғару жүйелеріндегі су
айналымы; су қоймасы түндырмаларын құру; балықтар мен құстар өсіруге қажет
тоған қоймалар құру; рекреация аймақтарын құру және т.б.Жасалған тәсілдер
негізінде табиғат қорғау шараларының типтік схемалары құрылатын болады.Су
қорларының тапшылығы Қазақстанның тұрақты дамуына кедергі келтіріп тұрған
басты экологиялық проблемасы.Қазақстанның өзендерінің су қоры соңғы 20
жылда 100,5 км3 құрап отыр. Республика территориясында 54,7 км3 түзіледі,
ал қалғаны шекаралас елдерден келіп түседі. Суы аз жылдары өзен суы 58 км3
дейін азаяды, ал қолатыны – 25 км3 дейін. Қайтарымды су мөлшері 9,0 км3
шамасында. Тұщы жерасты суларының қоры 15,1 км3 көлемінде бекітілген.
Олардың пайдалану деңгейі небәрі 11,3 % құрайды.
Өзен суының көлемі бойынша Қазақстан әлемнің ең суы аз елдері
қатарына жатады. Сумен қамтылғандығы 37 шаршы км құрайды және жылына1
адамға 6 мың м3.
БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының деректері бойынша
бір адамға 15 мың м3 аспайтын су қорлары бар елдер сумен қамтамасыз
етілмеген елдер қатарыны жатады.
Республикамыздың су қорларын сақтау проблемасы жыл өткен сайын арта
түседе. Өнеркәсіптің дамуы, ауыл шаруашылығының өркендеуі, суармалы
жерлердің ауданының кеңеюі барлығы таза тұщы судағы қажеттілікті
арттырады.
Қазіргі кезде халық шарушылығында пайдалануға мүмкін су қорларының
шынтық көлемі шамамен 50,0 км3 бағаланады.Аталған өзен суының қорларын
толығымен экономикада пайдалану түрлі себептермен мүмкін болмай отыр.
Атап айтқанда, өзендердің экологиялық және санитарлық
талаптарын қанағаттандыру үшін жіберілетін міндетті су көлемі 29,0 км3
жыл. Қазіргі кезде Қазақстанның халық шаруашылығының түрлі су көздерінен
су тұтыну 30-35 км3 аралығында. Су көздерінен су алу 33,0 тен 38 км3
құрайды. Пайдаланатын су көлемінің тұрақсыздығы жылдардың сулылығымен , ал
ең бастысы - өндірістің төмендеуінен түсіндіріледі.
Су қорлары тапшылығы нәтижесінде және 1990 жылдан 2005 жылға
дейінгі аралықта Кеңес Одағының тарауынан кейін барлық өндірістік-
шаруашылықтың нысандарды қамтыған елдегі экономиалық жағдайдың
нәтижесінде экономиканың барлық салаларында су пайдалану көлемінің азаюы,
содан кейін оның көбеюі, және тиісінше су тастау көлемінің ұлғаюы байқалды
(кесте2.5.).
Кесте 2.5. ҚР су алудың, пайдаланудың және су тастаудың динамикасы
млн. м3
Көрсеткіштер 1992 1995 2000 2005
Су алу, барлығы
34,017.6528.807.1019.830.0624.7 97.50
Су пайдалану, барлығы
27,477.3622.239.1714.058.7718.8 89.20
Су тастау, барлығы 8.717.68 7.069.67 4.055.63 7.121.53
Атап айтқанда,
а) жер беті су көздеріне 6.934.20 5.780.80 3.404.08 3.791.23
б) жер астына 0.009.13 0.015.24 0,001.56.
в) су жинағыштарға, жер
рельефіне 1.774.35 1.273.63 0.649.99 3.330,30
Су тұтынушыларды су есептегіш құралдарымен жабдықтау коммуналдық
шаруашылықта су тұтынуды едәуір кемітуге көмектеседі, Мысалы Шымкент
қаласында 100% су есептегіш құралдарымен жабдықтау су тұтынуды 1990-1995
жылдары 1 адамға 450 лтәуліктен 2006жылы 1 адамға 150 л тәуікке дейін
азайтты, сәйкесінше тасталатын ақаба сулар көлемі де азайды .
Кесте2.10. Жамбыл облысы қалаларының су тастау динамикасы
Көрсеткіштер Жылдар
1998 2000 2002 2006
Барлығы облысы бойынша 72,6 48,84 41,44 31,5
Атап айтқанда, су 18,7 12,81 1,34 0,57
нысандарына
Су сақтағыштарға, сүзілу 53,9 36,03 40,1 30,98
алаңдарына және т.б.
Облыс қалалары бойынша 64,45 47,57 28,73 25,3
Соның ішінде:
Тараз қаласы 55,32 42,78 24,5 21,98
Қаратау қаласы 8,92 3,87 1,45 1,27
Жанатас қаласы 3,34 0,92 1,88 1,31
Шу қаласы 1,87 0,9 0,74
Есептелгеніндей, мысалы қала күніне 600мың м3 су тұтынатын болса,
соның 500 мың м3-ке жуығын ақаба су ретінде шығарады.
Тәжірибе көрсететініндей, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен коммуналды
шаруашылық су қоймаларынан алынатын судың 5-10 % қайтарымсыз шығындайды.
Қалған ақаба сулар қайтадан су қоймаларына ластанған күйінде тасталады
Су пайдаланудың мәліметтерінің көрсетуі бойынша су тастау су алу
мөлшерінің 25-30% құрайды, оның ішінде негізгі бөлігі ( 50 - 85% )
жербеті су нысалдарына тасталады. Таза сумен араластырып залалсыздандыру
үшін 40-70 км3 таза су қажет, бұл өзен суының түзілетін көлемінен асып
түседі.
Өткен ғасырдың орытасында ақаба суларды араластыру арқылы
тазалау кең таралған болса, 70-і жылдарда пайда болған су қорларының
тапшылығы оны келешексіз етін тастады.
Ақаба суларды тазалау проблемасы түрлі тарихи кезеңдерде өркендеу
мен техникалық дамуының тарихын көрсетеді.Ақаба сулардан ластағыш
заттарды шығаруға арналған құрылғылар табиғи жағдайдағы судың өзін-
өзін тазалауы құбылысын жүргізеді, бірақ олардағы процесстердің
қарқындылығы анағұрлым жоғары. Ақаба суларды тазалаудың толық сұлбасы
механикалық тазалау желісінен, биологиялық тазалау желісінен, тазаланған
суды залалсыздандыру желісінен және қалдықтарды өңдеу желісінен тұрады.
Ақаба суларды механикалық тазалау – соңғы кезең саналады, егер жергілікті
жағдайға және санитарлық ережелерге сәйкес ақаба суларды
залалсыздандырылғаннан кейін су қоймасына тастауға болады. Дегенмен көп
жағдайда механикалық тазалау – биохимиялық тазалаудың алдындағы кезең
болып саналады.
"БМ" ЖШС-де қазіргі кезде ақаба суларды биологиялық тазалаудың
негізгі құрлығысы- аэротенк. Аэротенктің негізгі екі түрі бар: аэротенк-
шығарғыш және аэротенк – араластырғыш. Біріншісінде ақаба су аэротенк
басына беріліп оның аяқ жағынан шығады, ал екіншісінде су аэротенктің
кеңірек жағынан беріліп, оны бойлай өтіп, аэротенктің қарсы жағында
орналасқан каналда жиналады.
Аэротенктен су екінші ретті тұндырмаға түседі, ондағы белсенді
шөгінді тұндырылады. Тұндырылған су залалалсыздандырылғаннан кейін су
қоймасына жіберіледі.
БМ ЖШС –де ақаба суларды тазалау толық және жартылай болып
бөлінеді.Бірінші жағдайда ОБҚ толық (БПК поли ) және қалқымалы заттардың
мөлшері тазаланған суда 15-25 мгл –ден аспауы керек, әйтпесе тазалау
жартылай деп сапалады. Су тазалаудың қажетті деңгейі әр жағдайда
әртүрлі, су қоймасына тасталуына немесе егер су өндіріске қайтарылатын
болса технологиялық талаптарға байланысты анықталады.
Ақаба суларды биологиялық тазалауды табиғи немесе жасанды
жағдайларда жұмыс істейтін құрылғыларда жүргізеді. Алғашқысына
биологиялық тоғандар, суару алаңдары және сүзілу алаңдары жатады.
Судың су қоймаларында тазалау принципіне негізделіп жұмыс
істейтін биология-лық тазалау құрылғыларына биологилық тоғандар мен
аэротенктер жатады. Бұл құрылғыларды тазалаудағы негізгі ролді судағы
микроағзалар атқарады.
Ақаба суларды тазалаудың технологиясы қазіргі кезде
мақсаты терең тазалаудан өткен ақаба суларды өнеркәсіптік
кәсіпорындарда қайтара пайдалану болып табылатын биохимиялық және физико-
химиялық тазалау әдістерінің қарқындылығының ұлғаюы бағытында дамып
келеді.
Кесте 3.7-де ақаба сулардың типтік, алдыңғы қатарлы және ең жақсы
тазалау технологиясынан өткеннен кейінгі құрамының көрсеткіштері
келтірілген. Курсивпен балық шарушылығы су қоймаларының ШРЕМ
талаптарына сәйкес мөлшерлер көрсетілген қалған мөлшерлер (толық
шрифтпен белгіленген) ең жақсы тазалау технологияларында да жетуге мүмкін
емес көрсеткіштер.
Кесте.2.7. Тазаланған қалалық ақаба сулар құрамының
Заттар Кіру Типті технолгия Су қорғаудың алдыңғы Ең жақсы
кезінде, қатарлы технологиясы технология
мгл
Ерімейтін БПК3
заттар
бойынша
Механикалық ( тұндыру ) 60 ... ..90 30 ... ..4
Механикалық (коагуляция, бейтараптау араластыру 0
арқылы) 80 ... ..85
Физика- химиялық (электростатикалық, ионды 40 ... ..5
алмасу, сорбция) 90 0
Биологиялық
90 50 ... ...
75
80 ... ..9
0
Кесте.2.9. Тұрмыстық ақаба суларды тазалаудың түрлі тәсілдерінің
салыстырмалы тиімділігі.
Тазалау тәсілдері Азаю
БПК5 Қалқыма заттар Бактериялар мөлшері
Механикалық 30-35 50-60 40-60
Биологиялық
сүзгілерде 70-80 70-80 85-90
Белсенді шөгінділі 75-85 85-90 90-95
құрылғылар
Суару алаңдары 90-95 90-95 90-95
Кесте 3.9-де көрінетіндей, ақаба суларды тазалау технолгиясы,
тіпті ең жақсыларының өзі ШРЕМ сәйкес шамаларды қамтамасыз ете
алмайды, ең тұрақты ластағыштардың 10-15 % су қоймаларына түседі, ал
өнеркәсіптің қарқынды дамуының және қалалардың жаппай өсуі жағдайында
Бұл пайыз өте жоғары. Тек жасанды механикалық , тіпті биологиялық
тазалау жетіліксіз – су қоймалары тазалаудан кейін қалған
ластағыштардан өз беттерінше тазалана алмайды.
БМ ЖШС -де қосымша тазалау ақаба суды екінші қайтара тазалаудан
кейін қалған ластағыштардан тазалауға бағытталған. Ақаба суды
тазалаудың бұл тәсілін түрліше атайды: үшінші ретті тазалау, терең
тазалау , немес қосымша тазалау, сондай- ақ шет елдерде кең тараған
алдыңғы қатарлы тәсіл.
Оңтайлы жұмыс істейтін аэрациялық құрал немесе биологиялық сүзгілерде
ақаба суларды тазалау олардағы БПК азаюын 10-12 мгл (сирек жағдай 8 мгл)
дейін жеткізеді, ал қалқыма заттардың екінші ретті тұндырмалар суда 10
мгл дейін азайтады. Ақаба суларда ХПК мәні анағұрлым деңгейде
канализацияға түсетін өндірістік ақаба сулардың сипаты мен мөлшеріне
байланысты.
БПК, ХПК және қалқыма заттар құрамы мәнінен биохимиялық тазалау
құрылғылары жұмысының тиімділігі бақыланады. Қазіргі кезде көп жағдайда БПК
және қалқыма заттар құрамы бойынша тазалау көрсеткішін нольге жуық мәнге
жеткізу керек, оған қоса тазаланған ақаба суда су қоймаларында
балдырлардың өсуіне алып келетін фосфор мен азоттың мәнін максималды
азайту жөн.
ШРЕМ мәнін жетуге технологиялық мүмкіндіктер болғанымен,
кедергі болып көп жағдайларда тазалаудың жоғары бағасы, әсіресе судың
көлемінің бірлігіне салыстырмалы қажеттілік жоғары өнімділікті тазалау
құрылғыларымен салыстырғанда бірнеше рет жоғары аз өнімді тазалау
технологиясында тазалаудың өте жоғары бағасы болып табылады.
Бірақ , зерттеулер көрсеткендей БМ ЖШС -де ақаба суларды толық
тазалау арқылы су қоймаларын ластанудан қорғау проблемасының шешілуі,
тәжірибелі сынақтар көрсеткеніндей техникалық және экономикалық қиын
болып табылады. Тазалау құрылғыларын салу көптеген қаражат шығынымен
байланысты, кейде өндірістік кешен бағасының 20-30 % - ін құрайды. Бұл
ақаба суларды толық тазалау мәселесі қойылған кезде тіпті мүмкін емес
болып кетеді.
Қазіргі кезде су қоймаларының ластануымен күресудегі негізгі
бағыт айналмалы және қайта пайдаланатын сумен қамту жүйесін, қалдық
сусыз технологиялық сұлбалар, аз қалдықты немесе қалдықсыз өндірістер
енгізу болып табылады. Қазақстанда сумен қамту жүйесінің мәні 5-6
млрд.м3 жыл немесе жалпы су тұтынудың 25- 30% құрайды.
Айналмалы сумен қамту жүйесінде суды технологиялық үрдістерде
тазартылған суды пайдалануды мүмкін етпейтін тұздар жиналады. Қосымша
тазарту құрылғыларында ақаба суларды тазалау кезінде түрлі дәрежеде
жекелеген талаптарға сәйкес көрсетілген ластанулардың құрамы кемиді.
Дегенмен, өнеркәсіпте, коммуникалдық шаруашылықта және мал өсіру
кешендерінде түзілетін барлық ақаба су мөлшерін қайтадан сумен қамту
жүйесіне жіберу мүмкін емес. Осыған байланысты, су қорларын қорғау мен
тиімді пайдалану мәселесінде тиімді. Таңдау кезінде жекелеген жағдайларда
барлық мүмкін шараларды пайдалану қажет:
- өндірісті құрғақ технологияға ауыстыруды орындау;
- өндірістің салыстырмалы су сыйымдылығын төмендету;
- өндірісті қайтарма суммен қайту жүйесіне ауыстыру;
- ақаба суларды тазалаудың тиімді тәсілдерін енгізу.
Ақаба суларды қосымша тазалаудың және оны қайтара пайдаланудың
тиімді тәсілінің бірі ОССВ суару жүйелеріндегі топырақты пайдалану тәсілі
болып табылады.Ақаба суларды суару жүйелерінде пайдалану экономикалық
тиімді, себебі тасталатын ластанған ақаба сулармен бірге ауыл
шаруашылық дақындардың өнімділігін арттыратын, топырақтың құнарлығын
қалпына келтіретін және жайылымды жерлер құруға пайдалануға болатын аса
зор көлемде тыңайтқыш заттар пайдасыз құрып кету.
Ғылым мен тәжірибенің дәлелдеуі бойынша БМЖШС -деақаба суларды
тазалаудың барлық белгілі әдістерінің ішінде анағұрлым тиімді, ұзақ
шыдайтын, құрастыруда және пайдалануда ыңғайлысы топырақтық тазалау
әдісі болып табылады.
Ақаба суларды тазалауды топырақтық тазалау әдістерін пайдалану мынадай
ерекшеліктерге ие: суы аз Қазақстан үшін суаратын судың қоры болып
табылатын суаруға арналған таза табиғи суды алу мөлшері кемиді; су
қорларын тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді;табиғи су көздеріне
тазартылған және тазартылған ақаба сулардың тасталуын жойып, сол арқылы
су көздерінің санитарлы қорғалу проблемасын шешуді жеңілдетеді; топырақ
құнарлығын үздіксіз арттырып, ауыл шаруашылық дақылдарының жоғары тұрақты
өнімдерін алуды қамтамасыз етеді; ауыл шаруашылығы айналымына қала
маңынд аз өнімді және тиімділігі төмен жерлерді тыңайттырып суғарусыз –
ақ қосу мүмкін болады.
Ақаба суларды суару жүйелерінде ауыл шаруашылықтық пайдалану мен
залалсыздандырудың негізінде топырақтың судағы ластағыш заттарды
ұстап қалу қабілеті, дәлірек айтқанда топырақтың тұтып қалу қабілеті:
механикалық , сондай – ақ өзінің құнарлығын арттыру қабілеті жатады.
Тазартылған ақаба сулармен жер суару топырақтың құнарлығын үздіксіз
арттыруға және ауыл шаруашылық дақылдарының тұрақты жоғары өнімдерін
алуға, өсірілетін өнімдегі көміртектер, протеин, азот, фосфор және
калийдің арттыру негізінде қоректік құнарлығын жақсартуға, тыңайттыру
мақсатындағы суғарусыз-ақ аз өнімді және жарамсыз жерлерді ауыл
шаруашылық айналымына қосуға мүмкіндік береді.
Тәжірибеге БМ ЖШС-де ақаба суларды топырақтық тазалау
әдістерін енгізу едәуір қосымша табыс береді, осының есебінен
құрылғыларды орнатуға кеткен шығынды қысқа мерзімде жабуға болады.
Ақаба сулардың біршама көлемін шағын су қоймаларыга тастау
кезінде және екінші ретті тазалау құрылғыларында қажетті тазалау
деңгейі жетілмеген жағдайда топырақтық тазалау әдісін
пайдалананады.
Басқа тәсілдерден тек суару алаңдарындағы топырақтың
тазалау әдісі ғана бактериалы тазалауға жуық мәнге ие.
БМ ЖШС-де Санитарлы бақылау тәжірибесі көрсететініндей,
ақаба суларды ауру тудыратын инфекциялардан толық тазалайтын шарт
тұратын болса міндетті түрде топырақтың тазарту суару алаңдарында
жүргізілуі тиіс.
Бұл кезде 5-10 тәуліктік көлемге есептелген тоғандар арқылы
кәріздік суларды өткізіп, бірлік алаңға тиетін шамасымен сәйкестенуі
керек. Егер климаттық жағдайлар бойынша тоғандарды құру мен
пайдалану мумкін болмаған жағдайда топырақ арқылы қайтара сүзілуден
өткізу қажет. Бұл тазалау дұрыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz