Мемлекеттің ақша – несие саясаты жайлы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4
1. Мемлекеттің ақша . несие саясатының теориялық негіздері
Ақша . несие саясаты: мәні, маңызы, бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ...5.12
Мемлекеттің ақша . несие саясатын жүргізуші орган .
Ұлттық банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.28
2. Ақша . несие саясатының негізгі бағыттарына талдау
Ақша . несие саясатының 2006 .2008 жылдарға арналған
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.34
Ақша.несие саясатының құралдарын болжау бағыттары ... ... .34.45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
1. Мемлекеттің ақша . несие саясатының теориялық негіздері
Ақша . несие саясаты: мәні, маңызы, бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ...5.12
Мемлекеттің ақша . несие саясатын жүргізуші орган .
Ұлттық банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.28
2. Ақша . несие саясатының негізгі бағыттарына талдау
Ақша . несие саясатының 2006 .2008 жылдарға арналған
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.34
Ақша.несие саясатының құралдарын болжау бағыттары ... ... .34.45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
1. Мемлекеттің ақша – несие саясатының теориялық негіздері
1. Ақша – несие саясаты: мәні, маңызы,
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .5-12
2. Мемлекеттің ақша – несие саясатын жүргізуші орган –
Ұлттық
банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12-28
2. Ақша – несие саясатының негізгі бағыттарына талдау
1. Ақша – несие саясатының 2006 -2008 жылдарға арналған
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...29-34
2. Ақша-несие саясатының құралдарын болжау бағыттары ... ... .34-
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46-47
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
8
Кіріспе.
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық банк
(эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің
негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың
нәтижесінде коммерциялық банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды
қағаздарды алып – сатумен де айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын
резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міндетті резервтері банктер
арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша
нарығындағы сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет
мемлекеттердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде
орталық банк ақша – несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады,
коммерциялық банктердің іс - әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады.
Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс
секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне
ықпалын тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына эәне мультипликаторға әсер
теу арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк
операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша – несие саясатын анқтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша – несие
сасатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем
қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз
етуді көздейді.
Ақша – несие айналымының тетігі – ақша – несиелік реттеу құралдарының,
ақша – несие тұрғысынан реттеуші органдарлың құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығын білдіреді.
Ақша – несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады:
- ҚР Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің
деңгейлері;
- Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті резервтердің
нормативтері;
- Мемлкеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу бойынша ашық нарықтағы
операциялары;
- Банктерге несиелер;
- Валюта нарығындағы интервенция;
- Айрықша жағдайларда жекелеген түрлердің несиелік операциялардың
деңгейі мен мөлшеріне тікелей сандық шектеулерді қою;
- Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме.
1. Мемлекеттің ақша – несие саясатының теориялық негіздері.
1.1. Ақша – несие саясаты: мәні, маңызы, бағыттары
Ақша – несие саясат – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша – несие саясатының макроэкономикалық
деңейдегі субъектісі – Ұлттық банкі болып табылады. Ал ақша – несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма –
қол және қолма – қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша – несие саясатын анқтайтын
және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша –
несие сасатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Шаруашылық жағдайына байланысты ақша – несие саясатының екі типі
болады:
1) рекстрикциялық ақша – несие саясаты;
2) экспанциялық ақша – несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша – несие саясаты – екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-
ақ мөлшерлемесінің дейгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша – несие саясаты – несие беру клемін кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуін бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша –
несие саясатының басты кздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша – несие саясатының мақсаты және құралдары.
Ақша – несие саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
- экономиканың өсуі;
- толық жұмысбастылық;
- бағаны тұрақтандыру;
- төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
- ақша жиыны;
- пайыз мөлшерлемесі;
- айырбас курсы.
Құралдары:
1. несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
2. міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
3. есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
4. ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (1) және жанама (2,3,4) құралдарының арасында айырмашылықтар
бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде,
тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады. Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие – ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір
бағыты ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құралдары арқылы жүзеге асыралады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша – несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша – несие саясатының негізгі
құралдарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі
деңгейін белгілеу;
- ҚҰБ – те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған
қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
- мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргізу;
- банктерге және ұ\үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
Пайыз саясаты
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
млшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ
мүделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша – несие саясаты жүзеге
асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін
пайдаланады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы теңге деңгейін көтере
отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және
инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз
мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның
көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі
бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы – шетел
валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге оралатын
болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың
бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің
салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік нарықтан валюталық
нарыққа ауысып кетті. Теңгенің құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы
ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.
Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесіақша нарығындағы қаржылық
операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы
ретінде қызмет етеді. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай
қаражаттарға деген сұранысқа және инфляция деңгейәіне байланысты келеді.
Ұлттық банк мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша
жиынының шамасына әсер етеді және несиеге деген сұарнысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші
деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.
Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын
несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін
нарқытық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа
мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа
мерзімді несиелер бойынша пайыз млшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің
мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты төмендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлеуеттік
ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра
түсті. Ақша жүйесіндегі жанама реттеу құралын қарастырамыз.
Міндетті резервтер
Коммерциялық банктер Орталық банкке пайыз млшерлемесі есептелмейтін
салым ретінде ақшаны сақайды. Бұл депозиттегі ақшаларының белгілі бір
бөлігі, мұны міндетті резервтер деп атайды.
Әр мемлекетте ақшаны сақтау формалары әр түрлі болады.
Міндетті резервтердің нормасы депозиттің көлемімен белгілі бір пайыз
мөлшерлемесі арқылы тағайындалады. Олар салымның түрлеріне байланысты
бөлінеді. Мысалы; жедел салым талап етілген салымнан төмен болады.
Банктер артық резервтерді сақтайды – бұл міндетті резервтердің артық
сомасы тімді құралдарға сұраныс өсетін төтенше жағдайларда пайдаланылады.
Резервтік талаптар
Ақша нарығындағы тепе – теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін
несие көлемін реттеуде және олардың муіндеттемелері бойынша төлемсіздікті
төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін
қорғау мақсатында Ұлтттық банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін
қолданады.
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммециялық банктерді жанама ақшалай – несиелік реттеудің негізгі
құралдырының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру
қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликатор үрдісін
реттеу қызметтерін атқарады.
Ақша – несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген ҚР
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға чәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20 % мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 10,5 % - ды құрайды. Банктер
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корресподенттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын тмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің баламалы тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің нормативтерін орындау барасында ең төменгі резервтер мөлшерінен
төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы, банк
жүйесінің қаржы делдалы ретінде тиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі
резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына
тосқауыл болатындығын көрсетеді.
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалар біршама жоғары деңгейде
бекітілген. АҚШ – та міндетті резервтер банктер санатына, депозиттердің
шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті резервтер федералдық
резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталады және
резервтердің артық млшері федералды резервтік банктердің АҚШ ақша нарығында
маңызды үрдістерге байланысты операциялардың басты бір көзін құрайды.
Заңмен бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу қабілеті
әсер етенін федералды резервтік банктік жүйенің басқару кеңесінің басты
құралы болып табылады. Резервтердің басты мақсаты банк несиесінің
артықшылығынан немесе жеткіліксіздігнен тұрады. Дәл осылай, жанама жолмен
коммерциялық банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы
тұрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау
құралы болып табылады.
Федералды резервтік жүйе экономикалық құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтің деңгйін жиі қысқартып отырған. Ұлттық банк екінші деңгейдегі
банктер үшін, олардың нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі
резервтік талаптарды орындау барысында банктерге келесідей екі тәсілді
қолданады:
1) міндетті резервтер;
2) резервтеудің баламалы тәртібі.
Орталық банк неғұрлым міндетті резервтердің нормасын жоғары тағайындаған
сайын, коммерциялық банктердің операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын
қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуі (rr) ақша мультипликаторын
төмендетіп, ақша жиынының азаюына алып келеді. Сонымен Орталық банк
міндетті резерв нормасын өзгерте отырып, ақша ұсынысынң динамикасына әсер
етеді.
Практикада міндетті резервтер нормасы қайта қарастыруға сирек түседі,
өйткені ондай жұмыстар өте күрделі, ал бұл құралдың күші мультипликатор
арқылы жүогізгенде үлкен болады.
Ақша – несие саясаты арқылы реттеудің бірі есеп мөлшерлемесін өзгерту.
Мұндай тіркеу мөлшерлемесін пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие береді. Егерде есеп мөлшерлемесі өсетін болса, онда
Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктің қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесін өсіреді. Несиенің азаюы және ақшаның қымбатталуы
барлық жүйеге таралады. Экономикада ақша ұсынысы төмендейді. Есеп
млшерлемесінің кемуі керісінше әсер етеді.
Әдетте тіркелеген мөлшерлеме нарықтағы банкаралық мөлшерлемеден төмен
болады, бірақ Орталық банктен несие алу белгілі әкімшілік қиындықтарға
тіреледі.
Қысқа мерзімдік несие коммерциялық банктердің резервін толтыру үшін
беріледі. Орта және ұзақ мерзімдік несиелерді Орталық банк ерекше
жағдайларда береді.
Несиелік операциялар.
Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банк
қызметінің алдағы уақыттарды классикалық қызметіне жақындауына байланысты
тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі банктерді
несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге асырылады.
Бюджет тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет саясаты аумағында,
яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуден бас тарту
мақастаныда жүргізілді. Жеңілдікпен несие беру және кәсіпорындардың несие
үшін тікелей тініш жасауы қарастырылған жоқ. Ұлттық банк несиелерін
орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол сияқты
ломбардтық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.
Ақша нарығындағы операциялар.
Ақша нарығындағы операциялар Ұлттық банктің айналыстағы ақша жиынының
көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы
қағаздарын сату мен сатып алумен байланысты операцияларын білдіреді.
Бұл біршама ақша жиынын, коммерциялық банктердің өтімділіг және несиелік
жұмыстарды рететудің ыңғайлы әдістердің бірі болып табылады. Оның негізгі
мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмииссиялауын
шектеуді білдіреді.
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың
резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше,
банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық
банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік
шотына қайта аударады.
Осы айтылғанның барлығын орталық банк коммерциялық банктердің несиелік
мүмкіндіктерін реттеу мақсатында жүргізеді. Егер Орталық банк алдында
сатып алған бағалы қағаздарын қайта сату көлемі жаңа партия көлемінен көп
болса, банктердің несие ресурстарының мөлшері шектеледі не керісінше.
Орталық банк ақша нарығы операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе
ақша – несие эмиссия көлемінің кеңеюіне байланысты жүйесіз жүргізеді.
Орталық банк жоғарыда аталған құралдары арқылы ақша – несие саясатының
мақсаттарын жүзеге асырады:
1. ақша жиынын белгілі бір деңгейде ұстап тұру (қатаң монетарлық саясат);
2. пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру (икемді монетарлық саясат)
Ақша саясатының варианттары ақша нарығының графигінінде әр түрлі
бейнеленеді. Қатаң саясатақша жиынын ақшаның ұсыныс қисығының вертикалды
жағдайына сәйкес келетін деңгейінде орналастырады. Ал икемді монетарлық
саясатта ақшаның ұсыныс қисығы горизонтальды түрде болады.
Ақша – несие саясатның варианттарын таңдау көп жағдайда ақшаға
сұраныспен байланыста болады. Мысалы: егерде ақшаға сұраныстың өсуі
инфляциялық үрдістермен байланыста болса, онда ақша жиынын қалыпты ұстау
үшін қатаң саясатты пайдаланған жөн, бұл жағадйда аұша ұсынысын вертикальды
түрде бейнелейді.
Егерде ақщша айналымының күтпеген, кездейсоқ згерісі нақты айнымалылардың
динамикасын сақтапқалса, онда пайыз мөлшерлемесін қалыпты деңгейде ұстап
тұратын саясат пайдаланады. Бұл жағдайда ақша ұсынысы горизонтальды болады.
Ls қисығының бұрыштық көлбеуіне байланысты ақшаға сұраныстың өзгерісі
немесе ақша жиынына (38 – сурет), пайыз мөлшерлемесіне (37 – сурет) әсер
етеді. Орталық банк бір мезгілде ақша жиыны мен пайыз мөлшерлемесін тіркей
алмайды. Мысалы: ақшаға сұраныс өскен кезде тұрақты пайыз мөлшерлемесін
ұстап тұру үшін, банк ақша ұсынысын кеңейтеді, оны сұраныстың өсуіне
байланысты пайыз мөлшерлемесін өте тез өсірмеу үшін жасайды. (Бұл құбылыс
Ld қисығын оңға қозғалтады, тепе – теңдік нүктеде өзгереді).
Мұндағы: R – пайыз мөлшерлемесі
M – ақша жиыны
R
Ls
... ... ... ... ..В 37-сурет. Салыстырмалы түрде қарағанда
... ... ... .. Ld2 қатаң ақша саясаты.
А
Ld1
М
R
Ls
... ... ... ... ... ..В
... ... ...А... 38-
сурет. Салыстырмалы түрде қарағанда
Ld2 икемді
ақша саясаты.
Ld1
M
Табыстау механизмі қадамдарының бұзылуына байланысты ақша
саясатының иөендеуі немесе мүлдем нәтижесіз болуы мүмкін. Мысалы, ақша
нарығында пайыз мөлшерлемесінің болымсыз өзгерісі немесе пайых
мөлшерлемесіне жиынтық сұраныс реакциясының болмауы, өнім көлемі мен ақша
жиынының арасындағы байланысты үзеді. Мұндай құбылыс нарықтық экономикаға
көшіп жатқан мемлекеттерде байқалады. Ақша саясатын жүргізуде табыстау
механизмінің сапалы жұмысынан басқа да қиындықтар кездеседі. Орталық
банктің пайыз мөлшерлемесін өзгертуі экономикаға әр уақытта дұрыс әсер ете
бермейді, сондықтан да Орталық банк пайыз мөлшерлемесін бір тұрақты
деңгейде ұстап тұру арқылы инвестицияны тұрақтандырады, демек
мультипликатор арқылы өнім көлеміне әсер етеді. Егер экономикада өрлеу
болса және жалпы ұлттық өнім өссе, онда ақшаға трансакциялық сұраныс өседі.
(Нақты ЖҰӨ ақшаға сұраныстың бір параметрі:
D
МР = кУ – Һ х R Ақша ұсынысың тұрақты жағдайында пайыз
мөлшерлемесі өседі, демек ақша ұсынысын бұрынғы қалыпты жағдайда ұстау
үшін, Орталық банк ақша ұсынысын өсіруі қажет. Мұндай жағдайда ЖҰӨ өсуін
қосымша ынталандырады және инфляцияның пайда болуына әкеледі.
Экономикадағы құлдырау және ақшаға сұраныстың азаюы жағдайында Орталық
банк пайыз млшерлемесінің төмендеуін болдырмау үшін, ақша ұсынысын азайтуі
қажет. Бірақ, мұндай жағдай жиынтық сұраысты төмендетіп, экономикадағы
құлдырауды шиеленістіре түседі.
Ақша – несие саясатының жанама әсерлерін ле ескерен жн. Мысалы, егерде
Орталық банк ақша ұсынысын өсіру қажет деп есептесе, онда ол құнды қағаздар
нарығынан облигация сатып алу арқылы ақша базасын кеңейте алады. Бірақ ақша
ұсынысынң өсуімен қатар пайыз мөлшерлемесі төмендей бастайды. Бұл жағдай
екі коэффициентке әсер етуі мүмкін (cr немесе rr). Халық депозиттегі
қаржыларының бір бөлігін нақты ақшаға айналдыра алады, онда CD = cr өседі,
банктер артық резервтерін өсіреді, ол RD = rr мәнін өсіреді.
Мұндай шарадан кейін ақша мультипликаторы тқмендейді, бұд жағдай ақша
жиынын кеңейту тенденциясының төмендеуіне әсер етеді.
Ақша – несие саясаты көлемді сыртқы кешеуілдеуге ие бола алады (шешім
қабылданғаннан бастап, нәтижеге дейін), өйткені экономикадағы инвестициялық
белсенділік өзгерісіне байланысты пайыз мөлшерлемесі терюелістері ЖҰӨ
көлеміне әсер етеді, мұндай құбылыстар ұзаққа созылады.
Ақша – несие саясатының қазіргі кезеңдегі тиімділігі Ортылық банктің
саясатына деген сенімділікпен тығыз байланысты.
Ақша – несие саясаты салық – бюджет және сыртқа экономикалық саясатпен
тығыз байланысты.
Егерде Орталық банк тұрақты айналым курсын ұстап тұруды көздесе, онда
дербес, тәуелсіз ішкі ақша саясаты болуы мүмкін емес, өйткені айнымалы
курсты ұстау мақсатындағы әрекеттер, валюталық резервтердің көбеюі және
азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруіне әкеледі. (мысалы, валюта сатып
алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседі) Салық – бюджет және ақша
саясаттарын бір - біріне сәйкес келтіру белгілі қиындықтарды тудырады. Егер
мемлекет экономиканы мемлекеттік шығындарды көбейту арқылы ынталандырса,
онда мұндай іс - әрекеттердің нәтижесі ақша саясатымен байланысты болады.
Қазыналық саясаттың нәтижесінде бюджетте тапшылық болса, онда мұндай
жағдайда тиімді, тұрақты монетарлық саясат болмайды.
1.2.Мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізуші орган - Ұлттық Банк.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші
бас органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық
басқарудың мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі
мемлекет берген үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттілік беру екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк тарапынан ақна – несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма қол және қолма – қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат
алғанда, яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие – депозиттік
қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының
құрылымын және көлемін екінші дейгейлі банктердің операцияларын басқару
арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Ортылық банкі болып
табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары (бірінші)
деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін
қоспағанда, барлық өзге банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін
білдіреді. Ұлттық банк өзінің құзыреті шегінде басқа елдердің орталық
банктерімен қарым – қатынстарда, халықаралық банктерде және өзге қаржы –
кредиттік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді. Ұлттық
банк өзінің міндеттерін орындау кезінде пайда алу мақсатын басшылыққа
алмауы тиіс. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Президентіне басғынышты,
бірақ өз қызметін жүзеге асыруда оған заңнамада берілген өкілеттіліктер
шегінде тәуелсіз.
Ұлттық банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен
үйлестіреді, өзінің қызметінде үкіметтің экономикалық саясатын ескеріп
отырады және егер өзінң негізгі функцияларын орындауға және ақша – несие
саясатын жүзеге асыруға қайшы келмейтін болса, оны іске асыруға
жәрдемдеседі.
Ұлттық банк сатылып бағыну схемасы бар біртұтасорталықтандырылған
құрылымнан тұрады. Ұлттық банктің жоғары органы – Басқарма, ал жедел
басқару органы – Директорлар кеңсі болып табылады.
Мақсатын іске асыру үшін Ұлттық банкке мынадай міндетер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша – несие саясатын әзірлеу және жүзеге асыру;
- төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
- қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Ұлттық банк өзіне жүктелген міндетерге сәйкес мынадай негізгі функцияларды
орындайды:
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша – несие саясатын жүргізеді;
- Қазақстан Республикасының аумағында банкноталар мен монеталардың
эмиссиясын жүзеге асырады;
- Банктердің банкі функциясын жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Үкіметі және келісімдері бойынша басқа да
мемлекеттік органдар үшін банк, қаржы жөніндегі кеңесші және үкіметтің
агенті функциясын жүзеге асырады;
- Төлем жүйелерінің жұмыс істеуін ұйымдастырады;
- Қазасқтан Республикасында валюталық реттеуді және валюталық бақылауды
жүзеге асырады;
- Ұлттық банктің алтын валюта активтерін басқарады;
- Қаржы ұйымдарының қызметін бақылауды және қадағалауды, сондай-ақ
олардың Ұлттық банктің қызметіне жатқызылған мәселелер бойынша
қызметін реттеуді және т.б. жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды жүзеге
асырады.
Ұлттық банктің құрылымына мыналар кіреді:
12 департаменттен (1 департамент Астана қаласында), 9 дербес басқармадан
тұратын орталық аппарат, 16 аумақтық филиал және Алматы қаласындағы екі
филиал – кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы және
Ұлттық банктің қызметін қамтамасыз ету орталығы.
Ұлттық банктің екі өкілдігі: Ұлттық банктің Ресей федерациясындағы өклдігі
және Британия және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігімен өкілдігі.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады әне олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банктің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүргізіледі. Барлық банктер қолма – қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық
банктердің мекемелері арқылы жүргізеді, ал қажет болған жағдайда ұлттық
банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма- қол және қолма – қолсыз
есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтыг валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9 – бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайыгда Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100 % мемлекеттің қаражаты есебінен
болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ – та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктердің жарна пұл
төлемдерінен тұрады.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады, ай айналым қаражаты – банкіге тиесілі ақша
қаражатарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа да қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
жүргізілетін операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылған табыстар
мен шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер
амортизациясы, оның ішіндегі банкноттар мен монеталардың құндарының бір
бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа да қорларды құрғаннан қалған
бөлігі республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері
барлық салықтар мен төлемдерден босатылады.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік
инструкциялық нормативтік актілерді шығару, есеп жүргізу және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша – несиелік рететудің әдістірінің
формаларын таңдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми – зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылған ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
- Мемлекеттік арнай қорлардан және бюджеттің уақытша бос қаражаттары.
Ақша айналысын басқару
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар ұлттық банкінің
эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма – қолсыз балам алу
формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма – қол ақшаның
инкассациялаудың тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың
номиналдық құрылым, айшықталған пішін болуы керк. Банкноталар мен
монеталардың көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы керек.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің құқы
бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттыө банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ле мемлекеттірінң
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма- қол ақша түрінде қолдау алады.,
сонымен қатар операциялық кассадағы қолма – қол ақша қалдығына шек
қойылмайды.
Эмиссия – бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма- қол түрінде де немсе қолма- қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептеріның
бірі – кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма- қолсыз есеп айырысулардың
біртіндеп қолма – қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз
құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің кассалық
шығындардан көбеюі нәтижесінде қлма – қол ақшаларды эмиссиялаудың үлес
салмағы банк кассасына берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банкідегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін
қажет потенциалдын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады.
Бұл операциялардың сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндей депозит үшін
мінждетті резерв 10 ақша бірлгін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банкі
арқылы қарызға берілуі мүмкін.
Сонда айналымдағы ақша массасы:100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл – сома
85 ақша бірлігі болатын жаңа ақша құрылуын білдіреді. Осы жолмен құрылған
ақшаларөз кезегінде өздері ақша эмиссиясының себебі бола алатын басқа
депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни, ақшаның мультипликативті көбеюі
орын алады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша
базасы сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы
жүреді.
Ақша базасы – бұл Ұлттық банкі шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
қолма – қол ақашалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті
резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта
несие корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттернің
бөлігі (бұл Ұлттық банкінің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты
банктер мен қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма – қол ақшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының юболуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екніші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша – несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асадыү бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшеріне
әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарының көзі
болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма – қол ақшның үлес
салмағына байланысты болады.
Бұл – айналымдағы қолма- қол ақшалардың банктерден тыс (болғанда)
орналасқанда мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының
интенсивтілігі олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді,
мультипликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк жүйесі
арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық банк арқылы
тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер етеді
жәнеақша – несие саясаты үшін мәні бар. Экономикадағы ақшалардың айналыс
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инфестициялық несие салымдарының өсуін көрсетеді, бұл тек қана, жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін. Керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенімнің көрсеткіші болып, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес
салмағымен, шаруашылық субъектіліренің ұлттық валютасын сенімді активтерге
аударуменен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетаризация деңгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды.
Монетаризация деңгейі 1989 жылы Францияда 68,5%, Германияда – 64,5%,
Ұлыбританияда – 89,1%, АҚШ – та – 77,5%, Жапонияда – 116,7%, болды.
Қазақстанда 1995 жылы 12% - ға жуық болды, бұл әрине жеткіліксіз.
Республиканың Ұлттық банкінің ең басты мақсаты – экономиканы төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды, қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасап, есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру,
банкқызметін реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы – несие құралдарымен
бәсекелеспейді және өз қызметін пайданы табу мақсатымен көздемейді.
Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық
субъектілері мен халыққа не жасаса, Ұлттық банкі де соны жасайды.оның
клиенттері – коммерциялық банктер және басқа да мекемелер болды. Осыдан
келіп, Ұлттық банкіні банктердің банкі деп атайды. Коммерциялық банктер
және жинақ мекемелері халықтан салымдарды қабылдап, оларғақарыздар береді,
сол сияқты Ұлттық банкі де банктерден және мекемелерінен салымдарды
қабылдап, оларға қарыздар береді.
Ұлттық (Орталық) банк банктердің банкі қызметін атқару үшін:
- коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты
қысқа мерзімді қарыздар береді;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады;
- банктердің қызметіне қадағалу және бақылау жүргізеді.
Ұлттық банкінің маңызды қызметі банктердің, жинақ және т.б. несиелік
мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын сақтау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы және Қазақстан
Республикасының банктер және банктік қызмет туралы Заңдарына сәйкес барлық
мекемелер өз резервтерін Ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені жоғарыда
айтылғандай, олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық банктердің
несиелік қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық
маңызы бар.
Ұлттық банк – коммерциялық банктерді және басқа да қаржылық – несиелік
мекемелерді несиелеу қызметін атақарады. Шетелде орталық банктерді соңғы
сатыдағы несие беруші деп атайды. Олар коммерциялық банктерден есеп
мөлшерлемесін ала отырып, уақытша жетіспеген өтімді құралдарының орнын
толтыру үшін несиелер береді. әрине, бұл несиелер, сауда вексельдерімен,
мемлекеттік бағалы қағаздарымен, немесе банктердің меншікті қарыздық
міндеттемелерін қамтамасыз етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, жалпы банктік жүйені қолдау
мақсатында ауциондық негізде, ломбардтық несиелерді және РЕПО операциялары
арқылы несие береді.
Ауциондық несиелерді енгізу (1993 жылдың аяғында), кезінде көп
қолданатын директивті несиелерден айрықша несие ретінде, нақты (нарықтық)
пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді. Астаналық және аймақтық
банктер үшін аукциондар бөлек жүргізілді. Кейіннен ауыл шаруашылығы,
энергетика сияқты бөлек салалардың қажеттіліктеріне қарай жабық аукциондар
іске асырылды. Аукциондарға Ұлттық банкінің белгіленген экономикалық
нормативтері және бұрын берілген орталықтандырылған несиелер бойынша
шарттарды орындаған банктер ғана жіберіледі. Банктерге берілетін аукциондық
несиелер – жұмыс істеп тұрған банкаралық ақшалық нарықтың пайда болуының
алдында қолданылатын ақша – несие саясатының уақытша құралы болып табылады.
Банктерге ломбардтық несие беру, тек ақша массасына бақылау міндетін
туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық несиелер банктік
қызметті жүзеге асыруға лицензия алған, өз активтерінің құрылымында
мемлекеттік бағалы қағаздары және олардың кепілдігі бар барлық банктердің
резиденттері тарта алады.
Ломбардтық несиелер бойынша мөлшерлемелер қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінен жоғары белгіленеді, әдетте, банкіаралық нарық
мөлшерлемесінен төмен болмайды.
РЕПО операциясы – екі бөлемнен тұратын қаржылық операция: бірінші
бөлімде (РЕПО ашу) Ұлттық банк бастапқы дилерге (тек арнайы лицензия бар
банктер бастапқы дилер бола алады) бағалы қағаздарды сатады, сонымен қатар
бір уақытта Ұлттық банкіге келісімнің екінші бөліміндегі (РЕПО жабу)
қатысушыларға ол бағалы қағаздарды сатып алу міндеттемесін жүктеп, ал
бастапқы дилерге оларды РЕПО келісімі белгіленген мерзімді Ұлттық банкіге
ақша қаражаттарына айырбастау үшін қайтаруды жүктейді. Кері РЕПО
операциясының РЕПО операциясынан айырмашылығ – дилер РЕПО-ны жабу кезінде
оларды қайта сатып алады.
Бұл операция банктерге қысқа мерзімді несиелеу немесе банктердің артық
өтімді қаражаттарын алу (егер ақша массасын реттеу мәселесі қажет болған
жағдайда) үшін қолданылады.
Ұлттық (Орталық) банк банкіаралық қолма – қолсыз есеп айырысуларды
жүргізеді.
Ұлттық банк банкіаралық есеп айырысу сияқты жалпыхалықтық аруашылықтың
есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады. Осыған
байланысты ол келесі қызметтерді атқарады:
- қолма – қолсыз және қолма – қол айнылымның ауқымын бақылау;
- бүкіл банктік жүйесі бірыңғай әдістемелік негіздегі елдің бірыңғай
айырысу орталығы;
- есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беру ережесін орнату және
үйлестіру.
Елімізде қолма – қолсыз есеп айырысудың екі ішкі жүйесі бар. Біріншісі –
коммерциялық банктер арасында тікелей есеп айырысу, екіншісі – Ұлттық
банкідегі банктердің корреспонденттік шоттары арқылы жасалатын
орталықтандырылған есеп айырысулар.
Тұрақты байланыстары бар клиенттердің операциясы бірқалыпты
корреспонденттермен тікелей есеп айырысу үшін LORO – NOSTRO
орталықтандырылмаған корреспонденттік шоттары бойынша – коммерциялық
банктер өзара есеп айырысуларды жүзеге асыра алады.
Ұлттық банк пен өзінің құрамдас бөлімшелеріесеп айырбастау кассалық
орталығы (ЕКО) клирингтік (қарама – қарсы талаптардың өзара есептелінуі)
режимде ашылған бюджеттің кассалық орындалуын бюджеттік банкіге беру және
төлем жүйесінің нормасына дейін орталықтандырылған банкаралық есеп млшері
міндетті қорлар (резервтер) нормативіне сәйкес келу керек. АҚШ – та
федералды резервтік жүйесі банкаралық есеп айырысуларды міндетті резервтер
сомасын реттеу арқылы жүзеге асырады. Оларда коммерциялық банктер
корреспонденттік шоттарды ашпайды.
1988 жылы банктік жүйені қайта ұйымдастыру алдында банктік мекемелер
арасында бір банктің – КСРО мемлекеттік банктің филиаларалық айналымдар
(ФАА) жүйесі арқылы жасалынатын ақша қаражаттары, КСРО Мемлекеттік банкінің
бір мекемесінен екінші мекемесіне клиенттердің есеп айырысу құжаттары
негізінде аударылды. Жасалаған аулару операциялары тармақты есептеу
орталықтарымен тексерілетін болған. Олар бір тармақты мемлекеттік банктік
мекемелері арасында жүргізлген есеп айырысуларды, әртүрлі тармақтардың
мекемелерінің ағысындағы есеп айырысуларды КСРО Мемлекеттік банкінің Бас
есептеу орталығы )БЕО) реттейді.
КСРО Мемлекеттік ьанк халық шаруашылығындағы есеп айырысулардың жетекшісі
КСРО Мемлекеттік ьанкінің барлық мекемелері қатаң ұстанатын бірыңғай
әдістемесі әрекет етті.
1988 жылдан кейін арнайы банктер пайда болған кезде ФАА арқылы есеп
айырысу тәртібі негізінен сақталды. Банктің бір мекемесінен екінші
мекемесіне қаражаттар ведомоствалық бағыныштылыққа байланыссыз орындалды.
ФАА бақылау банкілік мекеменің белгілі бір арнайы банкіге бағыныштылығына
байланыссыз жүргізілді. Сәйкесінше есеп айрысулардың бір орталықтандырылған
реттеуі жойылды. Филиаларалық есеп айырысуларды КСРО Мемлекеттік банкімен
бірдей негізде жинақ банктері басқарды.
Клиенттермен жасалатын операциялаын өзіндік баланыстарында бейнелейтін
банктердің ФАА жүйесіне автоматты қосылуы басқа банктің балансында
ескерілетін қаражаттарға кедергісіз қол жеткізуді қамтамасыз етті. Осындай
нақты ақша қаражаттардың қозғалысы бейнеленбейтін формалы бухгалтерлік жазу
жасалды. Масыла, коммерциялық банкіде Несиелік ресурстарды реттеу қорына
арнайы банктердің аударған қаражаттары 816 шоттың дебетінде, ФАА шотының
кредитінде, Ортылқ банкте ФАА шотының дебетінде Банктің жүйенің несиелік
ресурстарын реттеу қоры 815 шоттың кредитінде көрсетілді.
ФАА шоттар жүйесінің көмегімен банктер арасындағы есеп айырысудың
формалдығы, оларға депозиттердің экспансиясын кедерісіз өндіруге,
инфляциның тереңдеуіне мүмкіндік туғызады.
Республикамызда банктік реформаның жүзеге асырылуы барысында есеп
айырысудың бұл тәртібі өзгертілді.
Тлем құжаттарының барлық түрлерін өңдеуді, төлемдерді өтеуді,
республиканың бүкіл аумағында есеп айырысуды іске асыруды амтамасыз ететін
Ұлттық банкінің облыстық басқармаларының әрекетін кешенді КУБАЖ
автоматтандыру жүйесін 1995 жылы ендіру аяқталды.
Ірі және ұсақ сомалардағы төлемдер үшін пайдаланылатын гросс – есеп
айырысу жүесі 1995 жылдың 15 мамырында Алматыда енгізілді. Бұл банкаралық
клиенттік жүйенің қатысушылары: барлық банктер және олардың Алматы,
Талдықорған, Жамбыл облыстарындағы филиалдары, Алматылық клирингтік
палатасы болып табылады.
Қатысушының кез – келген уақытта корреспонденттік шоттың жағдайы туралы
ақпараты, күнделкті шыққан барлық төлемдері қарап алу үшін, басқа
коммерциялық банкілерден оның атына келген төлемдерді қарау үшін сұрауы да
мүмкін. Жүйенің қатысуларына өздерінің төлемдерінің кезектілігін реттеуге
мүмкіндік беріледі. Есеп айыру арқылы өтпеген төлемдер қатысушыға қабыл
алмаған, қамсыздандырылмаған төлемдер құны түрінде қайтарылады.
Төлем жүйесінің реформасы шегінде екінші деңгейлі банктер операциондық
күнді және біртұтас корреспонденттік шотты өңдеумен айналысады. Біртұтас
корреспонденттік шотқа өту екі кезеңде жүреді. Бірінші кезеңде біртұтас
корреспонденттік шотқа өту облыс деңгейінде, ал екінші кезеңде – республика
дейгейінде өту қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – Үкіметтің бас банкирі, қаржы
кеңесшісі және агенті. Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы
Заңында былай жазылған: Қазақстан Республикасның әрі агенті ретінде және
басқа да мемлекет органдарымен өзара мәмілеге келуі бойынша әрекет етеді.
Ұлттық банк барлық үкіметтік қорлардың және басқа да мемлекеттік
органдардың депозитари – банкі болып табылады. Ол органдардың шот
қаражаттарын сақтайды және операциялар жүргізеді, сондай – ақ оларға
қаржылық қызмет көрсетеді. Ол үшін үкіметтік мекемелер мен ведомоствалардың
шотын жүргізеді, салықтар мен басқа түсімдерді шоғырландырады және Қаржы
министрлігінің тапсырмасы бойынша төлемдерді жасайды.
Ұлттық банк бюджеттің кассалық орындалуы мен мемлекеттік қарызға қызмет
көрсетуі жағынан Үкіметтің фискальды агенті және депозитари қызметін
атқарады. Ұлттық банк бюджеттік кассалық қызмет көрсету функциясын, барлық
меншік нысанын кәсіпорындар мен азаматтардан түскен республикалық және
жергілікті бюджет шотындағы ақша қаражаттарының есебін жүргізужолымен
атқарды. Бюджет кірісіне түскен ақша қаражаттарының көлемітуралы Ұлттық
банк және оның жергілікті мекемелері Қаржы министрлігінің органдарына хабар
береді.
Қаржы министрлігі қарамағында қазыналық институттың құрылуымен
байланысты мемлекеттік бюджет пен кассалық қызмет көрсету жұмысы аталған
құрылымға беріледі.
Қаржы министрлігінің келісуімен Ұлттық банк мемлекеттік заемның бір
бөлігін құрайтын, Үкіметпен шығарылған және кепілденген бағалы қағаздар
айналымын реттеуге қатысуға құқы бар, яғни ол мемлекеттік заемдардың
нарықта орналасқаны және эмиссиясы бойынша операциялар жасайды.
Мемлекеттік ақша – несие саясатының және қаржы жүйесі қызметінің
тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банкіге Заңға сәйкес,
келісімшарт негізінде Қаржы министрлігіне, 6 айдан аспайтын мерзімге
бюджеттің ағымдағы кірістері мен шығыстары арасында жылдың ішіндегі
үзілістерді жабуға, яғни бюджет тапшылығын жабу үшін қысқа мерзімді несие
береді.
Бұл несиенің мөлшері шектеулі, оған қазақстан Республикасының Парламенті
лимит белгілейді.
Қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
1. Мемлекеттің ақша – несие саясатының теориялық негіздері
1. Ақша – несие саясаты: мәні, маңызы,
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .5-12
2. Мемлекеттің ақша – несие саясатын жүргізуші орган –
Ұлттық
банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12-28
2. Ақша – несие саясатының негізгі бағыттарына талдау
1. Ақша – несие саясатының 2006 -2008 жылдарға арналған
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...29-34
2. Ақша-несие саясатының құралдарын болжау бағыттары ... ... .34-
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46-47
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
8
Кіріспе.
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық банк
(эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің
негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың
нәтижесінде коммерциялық банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды
қағаздарды алып – сатумен де айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын
резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міндетті резервтері банктер
арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша
нарығындағы сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет
мемлекеттердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде
орталық банк ақша – несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады,
коммерциялық банктердің іс - әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады.
Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс
секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне
ықпалын тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына эәне мультипликаторға әсер
теу арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк
операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша – несие саясатын анқтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша – несие
сасатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем
қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз
етуді көздейді.
Ақша – несие айналымының тетігі – ақша – несиелік реттеу құралдарының,
ақша – несие тұрғысынан реттеуші органдарлың құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығын білдіреді.
Ақша – несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады:
- ҚР Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің
деңгейлері;
- Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті резервтердің
нормативтері;
- Мемлкеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу бойынша ашық нарықтағы
операциялары;
- Банктерге несиелер;
- Валюта нарығындағы интервенция;
- Айрықша жағдайларда жекелеген түрлердің несиелік операциялардың
деңгейі мен мөлшеріне тікелей сандық шектеулерді қою;
- Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме.
1. Мемлекеттің ақша – несие саясатының теориялық негіздері.
1.1. Ақша – несие саясаты: мәні, маңызы, бағыттары
Ақша – несие саясат – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша – несие саясатының макроэкономикалық
деңейдегі субъектісі – Ұлттық банкі болып табылады. Ал ақша – несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма –
қол және қолма – қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша – несие саясатын анқтайтын
және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша –
несие сасатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Шаруашылық жағдайына байланысты ақша – несие саясатының екі типі
болады:
1) рекстрикциялық ақша – несие саясаты;
2) экспанциялық ақша – несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша – несие саясаты – екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-
ақ мөлшерлемесінің дейгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша – несие саясаты – несие беру клемін кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуін бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша –
несие саясатының басты кздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша – несие саясатының мақсаты және құралдары.
Ақша – несие саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
- экономиканың өсуі;
- толық жұмысбастылық;
- бағаны тұрақтандыру;
- төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
- ақша жиыны;
- пайыз мөлшерлемесі;
- айырбас курсы.
Құралдары:
1. несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
2. міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
3. есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
4. ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (1) және жанама (2,3,4) құралдарының арасында айырмашылықтар
бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде,
тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады. Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие – ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір
бағыты ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құралдары арқылы жүзеге асыралады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша – несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша – несие саясатының негізгі
құралдарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі
деңгейін белгілеу;
- ҚҰБ – те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған
қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
- мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргізу;
- банктерге және ұ\үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
Пайыз саясаты
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
млшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ
мүделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша – несие саясаты жүзеге
асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін
пайдаланады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы теңге деңгейін көтере
отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және
инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз
мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның
көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі
бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы – шетел
валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге оралатын
болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың
бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің
салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік нарықтан валюталық
нарыққа ауысып кетті. Теңгенің құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы
ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.
Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесіақша нарығындағы қаржылық
операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы
ретінде қызмет етеді. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай
қаражаттарға деген сұранысқа және инфляция деңгейәіне байланысты келеді.
Ұлттық банк мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша
жиынының шамасына әсер етеді және несиеге деген сұарнысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші
деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.
Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын
несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін
нарқытық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа
мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа
мерзімді несиелер бойынша пайыз млшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің
мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты төмендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлеуеттік
ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра
түсті. Ақша жүйесіндегі жанама реттеу құралын қарастырамыз.
Міндетті резервтер
Коммерциялық банктер Орталық банкке пайыз млшерлемесі есептелмейтін
салым ретінде ақшаны сақайды. Бұл депозиттегі ақшаларының белгілі бір
бөлігі, мұны міндетті резервтер деп атайды.
Әр мемлекетте ақшаны сақтау формалары әр түрлі болады.
Міндетті резервтердің нормасы депозиттің көлемімен белгілі бір пайыз
мөлшерлемесі арқылы тағайындалады. Олар салымның түрлеріне байланысты
бөлінеді. Мысалы; жедел салым талап етілген салымнан төмен болады.
Банктер артық резервтерді сақтайды – бұл міндетті резервтердің артық
сомасы тімді құралдарға сұраныс өсетін төтенше жағдайларда пайдаланылады.
Резервтік талаптар
Ақша нарығындағы тепе – теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін
несие көлемін реттеуде және олардың муіндеттемелері бойынша төлемсіздікті
төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін
қорғау мақсатында Ұлтттық банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін
қолданады.
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммециялық банктерді жанама ақшалай – несиелік реттеудің негізгі
құралдырының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру
қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликатор үрдісін
реттеу қызметтерін атқарады.
Ақша – несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген ҚР
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға чәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20 % мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 10,5 % - ды құрайды. Банктер
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корресподенттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын тмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің баламалы тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің нормативтерін орындау барасында ең төменгі резервтер мөлшерінен
төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы, банк
жүйесінің қаржы делдалы ретінде тиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі
резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына
тосқауыл болатындығын көрсетеді.
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалар біршама жоғары деңгейде
бекітілген. АҚШ – та міндетті резервтер банктер санатына, депозиттердің
шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті резервтер федералдық
резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталады және
резервтердің артық млшері федералды резервтік банктердің АҚШ ақша нарығында
маңызды үрдістерге байланысты операциялардың басты бір көзін құрайды.
Заңмен бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу қабілеті
әсер етенін федералды резервтік банктік жүйенің басқару кеңесінің басты
құралы болып табылады. Резервтердің басты мақсаты банк несиесінің
артықшылығынан немесе жеткіліксіздігнен тұрады. Дәл осылай, жанама жолмен
коммерциялық банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы
тұрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау
құралы болып табылады.
Федералды резервтік жүйе экономикалық құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтің деңгйін жиі қысқартып отырған. Ұлттық банк екінші деңгейдегі
банктер үшін, олардың нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі
резервтік талаптарды орындау барысында банктерге келесідей екі тәсілді
қолданады:
1) міндетті резервтер;
2) резервтеудің баламалы тәртібі.
Орталық банк неғұрлым міндетті резервтердің нормасын жоғары тағайындаған
сайын, коммерциялық банктердің операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын
қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуі (rr) ақша мультипликаторын
төмендетіп, ақша жиынының азаюына алып келеді. Сонымен Орталық банк
міндетті резерв нормасын өзгерте отырып, ақша ұсынысынң динамикасына әсер
етеді.
Практикада міндетті резервтер нормасы қайта қарастыруға сирек түседі,
өйткені ондай жұмыстар өте күрделі, ал бұл құралдың күші мультипликатор
арқылы жүогізгенде үлкен болады.
Ақша – несие саясаты арқылы реттеудің бірі есеп мөлшерлемесін өзгерту.
Мұндай тіркеу мөлшерлемесін пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие береді. Егерде есеп мөлшерлемесі өсетін болса, онда
Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктің қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесін өсіреді. Несиенің азаюы және ақшаның қымбатталуы
барлық жүйеге таралады. Экономикада ақша ұсынысы төмендейді. Есеп
млшерлемесінің кемуі керісінше әсер етеді.
Әдетте тіркелеген мөлшерлеме нарықтағы банкаралық мөлшерлемеден төмен
болады, бірақ Орталық банктен несие алу белгілі әкімшілік қиындықтарға
тіреледі.
Қысқа мерзімдік несие коммерциялық банктердің резервін толтыру үшін
беріледі. Орта және ұзақ мерзімдік несиелерді Орталық банк ерекше
жағдайларда береді.
Несиелік операциялар.
Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банк
қызметінің алдағы уақыттарды классикалық қызметіне жақындауына байланысты
тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі банктерді
несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге асырылады.
Бюджет тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет саясаты аумағында,
яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуден бас тарту
мақастаныда жүргізілді. Жеңілдікпен несие беру және кәсіпорындардың несие
үшін тікелей тініш жасауы қарастырылған жоқ. Ұлттық банк несиелерін
орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол сияқты
ломбардтық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.
Ақша нарығындағы операциялар.
Ақша нарығындағы операциялар Ұлттық банктің айналыстағы ақша жиынының
көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы
қағаздарын сату мен сатып алумен байланысты операцияларын білдіреді.
Бұл біршама ақша жиынын, коммерциялық банктердің өтімділіг және несиелік
жұмыстарды рететудің ыңғайлы әдістердің бірі болып табылады. Оның негізгі
мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмииссиялауын
шектеуді білдіреді.
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың
резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше,
банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық
банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік
шотына қайта аударады.
Осы айтылғанның барлығын орталық банк коммерциялық банктердің несиелік
мүмкіндіктерін реттеу мақсатында жүргізеді. Егер Орталық банк алдында
сатып алған бағалы қағаздарын қайта сату көлемі жаңа партия көлемінен көп
болса, банктердің несие ресурстарының мөлшері шектеледі не керісінше.
Орталық банк ақша нарығы операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе
ақша – несие эмиссия көлемінің кеңеюіне байланысты жүйесіз жүргізеді.
Орталық банк жоғарыда аталған құралдары арқылы ақша – несие саясатының
мақсаттарын жүзеге асырады:
1. ақша жиынын белгілі бір деңгейде ұстап тұру (қатаң монетарлық саясат);
2. пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру (икемді монетарлық саясат)
Ақша саясатының варианттары ақша нарығының графигінінде әр түрлі
бейнеленеді. Қатаң саясатақша жиынын ақшаның ұсыныс қисығының вертикалды
жағдайына сәйкес келетін деңгейінде орналастырады. Ал икемді монетарлық
саясатта ақшаның ұсыныс қисығы горизонтальды түрде болады.
Ақша – несие саясатның варианттарын таңдау көп жағдайда ақшаға
сұраныспен байланыста болады. Мысалы: егерде ақшаға сұраныстың өсуі
инфляциялық үрдістермен байланыста болса, онда ақша жиынын қалыпты ұстау
үшін қатаң саясатты пайдаланған жөн, бұл жағадйда аұша ұсынысын вертикальды
түрде бейнелейді.
Егерде ақщша айналымының күтпеген, кездейсоқ згерісі нақты айнымалылардың
динамикасын сақтапқалса, онда пайыз мөлшерлемесін қалыпты деңгейде ұстап
тұратын саясат пайдаланады. Бұл жағдайда ақша ұсынысы горизонтальды болады.
Ls қисығының бұрыштық көлбеуіне байланысты ақшаға сұраныстың өзгерісі
немесе ақша жиынына (38 – сурет), пайыз мөлшерлемесіне (37 – сурет) әсер
етеді. Орталық банк бір мезгілде ақша жиыны мен пайыз мөлшерлемесін тіркей
алмайды. Мысалы: ақшаға сұраныс өскен кезде тұрақты пайыз мөлшерлемесін
ұстап тұру үшін, банк ақша ұсынысын кеңейтеді, оны сұраныстың өсуіне
байланысты пайыз мөлшерлемесін өте тез өсірмеу үшін жасайды. (Бұл құбылыс
Ld қисығын оңға қозғалтады, тепе – теңдік нүктеде өзгереді).
Мұндағы: R – пайыз мөлшерлемесі
M – ақша жиыны
R
Ls
... ... ... ... ..В 37-сурет. Салыстырмалы түрде қарағанда
... ... ... .. Ld2 қатаң ақша саясаты.
А
Ld1
М
R
Ls
... ... ... ... ... ..В
... ... ...А... 38-
сурет. Салыстырмалы түрде қарағанда
Ld2 икемді
ақша саясаты.
Ld1
M
Табыстау механизмі қадамдарының бұзылуына байланысты ақша
саясатының иөендеуі немесе мүлдем нәтижесіз болуы мүмкін. Мысалы, ақша
нарығында пайыз мөлшерлемесінің болымсыз өзгерісі немесе пайых
мөлшерлемесіне жиынтық сұраныс реакциясының болмауы, өнім көлемі мен ақша
жиынының арасындағы байланысты үзеді. Мұндай құбылыс нарықтық экономикаға
көшіп жатқан мемлекеттерде байқалады. Ақша саясатын жүргізуде табыстау
механизмінің сапалы жұмысынан басқа да қиындықтар кездеседі. Орталық
банктің пайыз мөлшерлемесін өзгертуі экономикаға әр уақытта дұрыс әсер ете
бермейді, сондықтан да Орталық банк пайыз мөлшерлемесін бір тұрақты
деңгейде ұстап тұру арқылы инвестицияны тұрақтандырады, демек
мультипликатор арқылы өнім көлеміне әсер етеді. Егер экономикада өрлеу
болса және жалпы ұлттық өнім өссе, онда ақшаға трансакциялық сұраныс өседі.
(Нақты ЖҰӨ ақшаға сұраныстың бір параметрі:
D
МР = кУ – Һ х R Ақша ұсынысың тұрақты жағдайында пайыз
мөлшерлемесі өседі, демек ақша ұсынысын бұрынғы қалыпты жағдайда ұстау
үшін, Орталық банк ақша ұсынысын өсіруі қажет. Мұндай жағдайда ЖҰӨ өсуін
қосымша ынталандырады және инфляцияның пайда болуына әкеледі.
Экономикадағы құлдырау және ақшаға сұраныстың азаюы жағдайында Орталық
банк пайыз млшерлемесінің төмендеуін болдырмау үшін, ақша ұсынысын азайтуі
қажет. Бірақ, мұндай жағдай жиынтық сұраысты төмендетіп, экономикадағы
құлдырауды шиеленістіре түседі.
Ақша – несие саясатының жанама әсерлерін ле ескерен жн. Мысалы, егерде
Орталық банк ақша ұсынысын өсіру қажет деп есептесе, онда ол құнды қағаздар
нарығынан облигация сатып алу арқылы ақша базасын кеңейте алады. Бірақ ақша
ұсынысынң өсуімен қатар пайыз мөлшерлемесі төмендей бастайды. Бұл жағдай
екі коэффициентке әсер етуі мүмкін (cr немесе rr). Халық депозиттегі
қаржыларының бір бөлігін нақты ақшаға айналдыра алады, онда CD = cr өседі,
банктер артық резервтерін өсіреді, ол RD = rr мәнін өсіреді.
Мұндай шарадан кейін ақша мультипликаторы тқмендейді, бұд жағдай ақша
жиынын кеңейту тенденциясының төмендеуіне әсер етеді.
Ақша – несие саясаты көлемді сыртқы кешеуілдеуге ие бола алады (шешім
қабылданғаннан бастап, нәтижеге дейін), өйткені экономикадағы инвестициялық
белсенділік өзгерісіне байланысты пайыз мөлшерлемесі терюелістері ЖҰӨ
көлеміне әсер етеді, мұндай құбылыстар ұзаққа созылады.
Ақша – несие саясатының қазіргі кезеңдегі тиімділігі Ортылық банктің
саясатына деген сенімділікпен тығыз байланысты.
Ақша – несие саясаты салық – бюджет және сыртқа экономикалық саясатпен
тығыз байланысты.
Егерде Орталық банк тұрақты айналым курсын ұстап тұруды көздесе, онда
дербес, тәуелсіз ішкі ақша саясаты болуы мүмкін емес, өйткені айнымалы
курсты ұстау мақсатындағы әрекеттер, валюталық резервтердің көбеюі және
азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруіне әкеледі. (мысалы, валюта сатып
алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседі) Салық – бюджет және ақша
саясаттарын бір - біріне сәйкес келтіру белгілі қиындықтарды тудырады. Егер
мемлекет экономиканы мемлекеттік шығындарды көбейту арқылы ынталандырса,
онда мұндай іс - әрекеттердің нәтижесі ақша саясатымен байланысты болады.
Қазыналық саясаттың нәтижесінде бюджетте тапшылық болса, онда мұндай
жағдайда тиімді, тұрақты монетарлық саясат болмайды.
1.2.Мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізуші орган - Ұлттық Банк.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші
бас органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық
басқарудың мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі
мемлекет берген үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттілік беру екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк тарапынан ақна – несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма қол және қолма – қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат
алғанда, яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие – депозиттік
қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының
құрылымын және көлемін екінші дейгейлі банктердің операцияларын басқару
арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Ортылық банкі болып
табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары (бірінші)
деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін
қоспағанда, барлық өзге банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін
білдіреді. Ұлттық банк өзінің құзыреті шегінде басқа елдердің орталық
банктерімен қарым – қатынстарда, халықаралық банктерде және өзге қаржы –
кредиттік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді. Ұлттық
банк өзінің міндеттерін орындау кезінде пайда алу мақсатын басшылыққа
алмауы тиіс. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Президентіне басғынышты,
бірақ өз қызметін жүзеге асыруда оған заңнамада берілген өкілеттіліктер
шегінде тәуелсіз.
Ұлттық банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен
үйлестіреді, өзінің қызметінде үкіметтің экономикалық саясатын ескеріп
отырады және егер өзінң негізгі функцияларын орындауға және ақша – несие
саясатын жүзеге асыруға қайшы келмейтін болса, оны іске асыруға
жәрдемдеседі.
Ұлттық банк сатылып бағыну схемасы бар біртұтасорталықтандырылған
құрылымнан тұрады. Ұлттық банктің жоғары органы – Басқарма, ал жедел
басқару органы – Директорлар кеңсі болып табылады.
Мақсатын іске асыру үшін Ұлттық банкке мынадай міндетер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша – несие саясатын әзірлеу және жүзеге асыру;
- төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
- қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Ұлттық банк өзіне жүктелген міндетерге сәйкес мынадай негізгі функцияларды
орындайды:
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша – несие саясатын жүргізеді;
- Қазақстан Республикасының аумағында банкноталар мен монеталардың
эмиссиясын жүзеге асырады;
- Банктердің банкі функциясын жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Үкіметі және келісімдері бойынша басқа да
мемлекеттік органдар үшін банк, қаржы жөніндегі кеңесші және үкіметтің
агенті функциясын жүзеге асырады;
- Төлем жүйелерінің жұмыс істеуін ұйымдастырады;
- Қазасқтан Республикасында валюталық реттеуді және валюталық бақылауды
жүзеге асырады;
- Ұлттық банктің алтын валюта активтерін басқарады;
- Қаржы ұйымдарының қызметін бақылауды және қадағалауды, сондай-ақ
олардың Ұлттық банктің қызметіне жатқызылған мәселелер бойынша
қызметін реттеуді және т.б. жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды жүзеге
асырады.
Ұлттық банктің құрылымына мыналар кіреді:
12 департаменттен (1 департамент Астана қаласында), 9 дербес басқармадан
тұратын орталық аппарат, 16 аумақтық филиал және Алматы қаласындағы екі
филиал – кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы және
Ұлттық банктің қызметін қамтамасыз ету орталығы.
Ұлттық банктің екі өкілдігі: Ұлттық банктің Ресей федерациясындағы өклдігі
және Британия және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігімен өкілдігі.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады әне олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банктің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүргізіледі. Барлық банктер қолма – қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық
банктердің мекемелері арқылы жүргізеді, ал қажет болған жағдайда ұлттық
банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма- қол және қолма – қолсыз
есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтыг валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9 – бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайыгда Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100 % мемлекеттің қаражаты есебінен
болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ – та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктердің жарна пұл
төлемдерінен тұрады.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады, ай айналым қаражаты – банкіге тиесілі ақша
қаражатарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа да қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
жүргізілетін операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылған табыстар
мен шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер
амортизациясы, оның ішіндегі банкноттар мен монеталардың құндарының бір
бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа да қорларды құрғаннан қалған
бөлігі республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері
барлық салықтар мен төлемдерден босатылады.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік
инструкциялық нормативтік актілерді шығару, есеп жүргізу және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша – несиелік рететудің әдістірінің
формаларын таңдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми – зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылған ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
- Мемлекеттік арнай қорлардан және бюджеттің уақытша бос қаражаттары.
Ақша айналысын басқару
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар ұлттық банкінің
эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма – қолсыз балам алу
формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма – қол ақшаның
инкассациялаудың тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың
номиналдық құрылым, айшықталған пішін болуы керк. Банкноталар мен
монеталардың көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы керек.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің құқы
бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттыө банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ле мемлекеттірінң
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма- қол ақша түрінде қолдау алады.,
сонымен қатар операциялық кассадағы қолма – қол ақша қалдығына шек
қойылмайды.
Эмиссия – бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма- қол түрінде де немсе қолма- қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептеріның
бірі – кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма- қолсыз есеп айырысулардың
біртіндеп қолма – қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз
құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің кассалық
шығындардан көбеюі нәтижесінде қлма – қол ақшаларды эмиссиялаудың үлес
салмағы банк кассасына берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банкідегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін
қажет потенциалдын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады.
Бұл операциялардың сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндей депозит үшін
мінждетті резерв 10 ақша бірлгін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банкі
арқылы қарызға берілуі мүмкін.
Сонда айналымдағы ақша массасы:100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл – сома
85 ақша бірлігі болатын жаңа ақша құрылуын білдіреді. Осы жолмен құрылған
ақшаларөз кезегінде өздері ақша эмиссиясының себебі бола алатын басқа
депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни, ақшаның мультипликативті көбеюі
орын алады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша
базасы сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы
жүреді.
Ақша базасы – бұл Ұлттық банкі шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
қолма – қол ақашалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті
резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта
несие корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттернің
бөлігі (бұл Ұлттық банкінің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты
банктер мен қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма – қол ақшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының юболуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екніші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша – несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асадыү бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшеріне
әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарының көзі
болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма – қол ақшның үлес
салмағына байланысты болады.
Бұл – айналымдағы қолма- қол ақшалардың банктерден тыс (болғанда)
орналасқанда мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының
интенсивтілігі олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді,
мультипликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк жүйесі
арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық банк арқылы
тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер етеді
жәнеақша – несие саясаты үшін мәні бар. Экономикадағы ақшалардың айналыс
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инфестициялық несие салымдарының өсуін көрсетеді, бұл тек қана, жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін. Керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенімнің көрсеткіші болып, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес
салмағымен, шаруашылық субъектіліренің ұлттық валютасын сенімді активтерге
аударуменен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетаризация деңгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды.
Монетаризация деңгейі 1989 жылы Францияда 68,5%, Германияда – 64,5%,
Ұлыбританияда – 89,1%, АҚШ – та – 77,5%, Жапонияда – 116,7%, болды.
Қазақстанда 1995 жылы 12% - ға жуық болды, бұл әрине жеткіліксіз.
Республиканың Ұлттық банкінің ең басты мақсаты – экономиканы төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды, қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасап, есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру,
банкқызметін реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы – несие құралдарымен
бәсекелеспейді және өз қызметін пайданы табу мақсатымен көздемейді.
Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық
субъектілері мен халыққа не жасаса, Ұлттық банкі де соны жасайды.оның
клиенттері – коммерциялық банктер және басқа да мекемелер болды. Осыдан
келіп, Ұлттық банкіні банктердің банкі деп атайды. Коммерциялық банктер
және жинақ мекемелері халықтан салымдарды қабылдап, оларғақарыздар береді,
сол сияқты Ұлттық банкі де банктерден және мекемелерінен салымдарды
қабылдап, оларға қарыздар береді.
Ұлттық (Орталық) банк банктердің банкі қызметін атқару үшін:
- коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты
қысқа мерзімді қарыздар береді;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады;
- банктердің қызметіне қадағалу және бақылау жүргізеді.
Ұлттық банкінің маңызды қызметі банктердің, жинақ және т.б. несиелік
мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын сақтау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы және Қазақстан
Республикасының банктер және банктік қызмет туралы Заңдарына сәйкес барлық
мекемелер өз резервтерін Ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені жоғарыда
айтылғандай, олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық банктердің
несиелік қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық
маңызы бар.
Ұлттық банк – коммерциялық банктерді және басқа да қаржылық – несиелік
мекемелерді несиелеу қызметін атақарады. Шетелде орталық банктерді соңғы
сатыдағы несие беруші деп атайды. Олар коммерциялық банктерден есеп
мөлшерлемесін ала отырып, уақытша жетіспеген өтімді құралдарының орнын
толтыру үшін несиелер береді. әрине, бұл несиелер, сауда вексельдерімен,
мемлекеттік бағалы қағаздарымен, немесе банктердің меншікті қарыздық
міндеттемелерін қамтамасыз етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, жалпы банктік жүйені қолдау
мақсатында ауциондық негізде, ломбардтық несиелерді және РЕПО операциялары
арқылы несие береді.
Ауциондық несиелерді енгізу (1993 жылдың аяғында), кезінде көп
қолданатын директивті несиелерден айрықша несие ретінде, нақты (нарықтық)
пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді. Астаналық және аймақтық
банктер үшін аукциондар бөлек жүргізілді. Кейіннен ауыл шаруашылығы,
энергетика сияқты бөлек салалардың қажеттіліктеріне қарай жабық аукциондар
іске асырылды. Аукциондарға Ұлттық банкінің белгіленген экономикалық
нормативтері және бұрын берілген орталықтандырылған несиелер бойынша
шарттарды орындаған банктер ғана жіберіледі. Банктерге берілетін аукциондық
несиелер – жұмыс істеп тұрған банкаралық ақшалық нарықтың пайда болуының
алдында қолданылатын ақша – несие саясатының уақытша құралы болып табылады.
Банктерге ломбардтық несие беру, тек ақша массасына бақылау міндетін
туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық несиелер банктік
қызметті жүзеге асыруға лицензия алған, өз активтерінің құрылымында
мемлекеттік бағалы қағаздары және олардың кепілдігі бар барлық банктердің
резиденттері тарта алады.
Ломбардтық несиелер бойынша мөлшерлемелер қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінен жоғары белгіленеді, әдетте, банкіаралық нарық
мөлшерлемесінен төмен болмайды.
РЕПО операциясы – екі бөлемнен тұратын қаржылық операция: бірінші
бөлімде (РЕПО ашу) Ұлттық банк бастапқы дилерге (тек арнайы лицензия бар
банктер бастапқы дилер бола алады) бағалы қағаздарды сатады, сонымен қатар
бір уақытта Ұлттық банкіге келісімнің екінші бөліміндегі (РЕПО жабу)
қатысушыларға ол бағалы қағаздарды сатып алу міндеттемесін жүктеп, ал
бастапқы дилерге оларды РЕПО келісімі белгіленген мерзімді Ұлттық банкіге
ақша қаражаттарына айырбастау үшін қайтаруды жүктейді. Кері РЕПО
операциясының РЕПО операциясынан айырмашылығ – дилер РЕПО-ны жабу кезінде
оларды қайта сатып алады.
Бұл операция банктерге қысқа мерзімді несиелеу немесе банктердің артық
өтімді қаражаттарын алу (егер ақша массасын реттеу мәселесі қажет болған
жағдайда) үшін қолданылады.
Ұлттық (Орталық) банк банкіаралық қолма – қолсыз есеп айырысуларды
жүргізеді.
Ұлттық банк банкіаралық есеп айырысу сияқты жалпыхалықтық аруашылықтың
есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады. Осыған
байланысты ол келесі қызметтерді атқарады:
- қолма – қолсыз және қолма – қол айнылымның ауқымын бақылау;
- бүкіл банктік жүйесі бірыңғай әдістемелік негіздегі елдің бірыңғай
айырысу орталығы;
- есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беру ережесін орнату және
үйлестіру.
Елімізде қолма – қолсыз есеп айырысудың екі ішкі жүйесі бар. Біріншісі –
коммерциялық банктер арасында тікелей есеп айырысу, екіншісі – Ұлттық
банкідегі банктердің корреспонденттік шоттары арқылы жасалатын
орталықтандырылған есеп айырысулар.
Тұрақты байланыстары бар клиенттердің операциясы бірқалыпты
корреспонденттермен тікелей есеп айырысу үшін LORO – NOSTRO
орталықтандырылмаған корреспонденттік шоттары бойынша – коммерциялық
банктер өзара есеп айырысуларды жүзеге асыра алады.
Ұлттық банк пен өзінің құрамдас бөлімшелеріесеп айырбастау кассалық
орталығы (ЕКО) клирингтік (қарама – қарсы талаптардың өзара есептелінуі)
режимде ашылған бюджеттің кассалық орындалуын бюджеттік банкіге беру және
төлем жүйесінің нормасына дейін орталықтандырылған банкаралық есеп млшері
міндетті қорлар (резервтер) нормативіне сәйкес келу керек. АҚШ – та
федералды резервтік жүйесі банкаралық есеп айырысуларды міндетті резервтер
сомасын реттеу арқылы жүзеге асырады. Оларда коммерциялық банктер
корреспонденттік шоттарды ашпайды.
1988 жылы банктік жүйені қайта ұйымдастыру алдында банктік мекемелер
арасында бір банктің – КСРО мемлекеттік банктің филиаларалық айналымдар
(ФАА) жүйесі арқылы жасалынатын ақша қаражаттары, КСРО Мемлекеттік банкінің
бір мекемесінен екінші мекемесіне клиенттердің есеп айырысу құжаттары
негізінде аударылды. Жасалаған аулару операциялары тармақты есептеу
орталықтарымен тексерілетін болған. Олар бір тармақты мемлекеттік банктік
мекемелері арасында жүргізлген есеп айырысуларды, әртүрлі тармақтардың
мекемелерінің ағысындағы есеп айырысуларды КСРО Мемлекеттік банкінің Бас
есептеу орталығы )БЕО) реттейді.
КСРО Мемлекеттік ьанк халық шаруашылығындағы есеп айырысулардың жетекшісі
КСРО Мемлекеттік ьанкінің барлық мекемелері қатаң ұстанатын бірыңғай
әдістемесі әрекет етті.
1988 жылдан кейін арнайы банктер пайда болған кезде ФАА арқылы есеп
айырысу тәртібі негізінен сақталды. Банктің бір мекемесінен екінші
мекемесіне қаражаттар ведомоствалық бағыныштылыққа байланыссыз орындалды.
ФАА бақылау банкілік мекеменің белгілі бір арнайы банкіге бағыныштылығына
байланыссыз жүргізілді. Сәйкесінше есеп айрысулардың бір орталықтандырылған
реттеуі жойылды. Филиаларалық есеп айырысуларды КСРО Мемлекеттік банкімен
бірдей негізде жинақ банктері басқарды.
Клиенттермен жасалатын операциялаын өзіндік баланыстарында бейнелейтін
банктердің ФАА жүйесіне автоматты қосылуы басқа банктің балансында
ескерілетін қаражаттарға кедергісіз қол жеткізуді қамтамасыз етті. Осындай
нақты ақша қаражаттардың қозғалысы бейнеленбейтін формалы бухгалтерлік жазу
жасалды. Масыла, коммерциялық банкіде Несиелік ресурстарды реттеу қорына
арнайы банктердің аударған қаражаттары 816 шоттың дебетінде, ФАА шотының
кредитінде, Ортылқ банкте ФАА шотының дебетінде Банктің жүйенің несиелік
ресурстарын реттеу қоры 815 шоттың кредитінде көрсетілді.
ФАА шоттар жүйесінің көмегімен банктер арасындағы есеп айырысудың
формалдығы, оларға депозиттердің экспансиясын кедерісіз өндіруге,
инфляциның тереңдеуіне мүмкіндік туғызады.
Республикамызда банктік реформаның жүзеге асырылуы барысында есеп
айырысудың бұл тәртібі өзгертілді.
Тлем құжаттарының барлық түрлерін өңдеуді, төлемдерді өтеуді,
республиканың бүкіл аумағында есеп айырысуды іске асыруды амтамасыз ететін
Ұлттық банкінің облыстық басқармаларының әрекетін кешенді КУБАЖ
автоматтандыру жүйесін 1995 жылы ендіру аяқталды.
Ірі және ұсақ сомалардағы төлемдер үшін пайдаланылатын гросс – есеп
айырысу жүесі 1995 жылдың 15 мамырында Алматыда енгізілді. Бұл банкаралық
клиенттік жүйенің қатысушылары: барлық банктер және олардың Алматы,
Талдықорған, Жамбыл облыстарындағы филиалдары, Алматылық клирингтік
палатасы болып табылады.
Қатысушының кез – келген уақытта корреспонденттік шоттың жағдайы туралы
ақпараты, күнделкті шыққан барлық төлемдері қарап алу үшін, басқа
коммерциялық банкілерден оның атына келген төлемдерді қарау үшін сұрауы да
мүмкін. Жүйенің қатысуларына өздерінің төлемдерінің кезектілігін реттеуге
мүмкіндік беріледі. Есеп айыру арқылы өтпеген төлемдер қатысушыға қабыл
алмаған, қамсыздандырылмаған төлемдер құны түрінде қайтарылады.
Төлем жүйесінің реформасы шегінде екінші деңгейлі банктер операциондық
күнді және біртұтас корреспонденттік шотты өңдеумен айналысады. Біртұтас
корреспонденттік шотқа өту екі кезеңде жүреді. Бірінші кезеңде біртұтас
корреспонденттік шотқа өту облыс деңгейінде, ал екінші кезеңде – республика
дейгейінде өту қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – Үкіметтің бас банкирі, қаржы
кеңесшісі және агенті. Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы
Заңында былай жазылған: Қазақстан Республикасның әрі агенті ретінде және
басқа да мемлекет органдарымен өзара мәмілеге келуі бойынша әрекет етеді.
Ұлттық банк барлық үкіметтік қорлардың және басқа да мемлекеттік
органдардың депозитари – банкі болып табылады. Ол органдардың шот
қаражаттарын сақтайды және операциялар жүргізеді, сондай – ақ оларға
қаржылық қызмет көрсетеді. Ол үшін үкіметтік мекемелер мен ведомоствалардың
шотын жүргізеді, салықтар мен басқа түсімдерді шоғырландырады және Қаржы
министрлігінің тапсырмасы бойынша төлемдерді жасайды.
Ұлттық банк бюджеттің кассалық орындалуы мен мемлекеттік қарызға қызмет
көрсетуі жағынан Үкіметтің фискальды агенті және депозитари қызметін
атқарады. Ұлттық банк бюджеттік кассалық қызмет көрсету функциясын, барлық
меншік нысанын кәсіпорындар мен азаматтардан түскен республикалық және
жергілікті бюджет шотындағы ақша қаражаттарының есебін жүргізужолымен
атқарды. Бюджет кірісіне түскен ақша қаражаттарының көлемітуралы Ұлттық
банк және оның жергілікті мекемелері Қаржы министрлігінің органдарына хабар
береді.
Қаржы министрлігі қарамағында қазыналық институттың құрылуымен
байланысты мемлекеттік бюджет пен кассалық қызмет көрсету жұмысы аталған
құрылымға беріледі.
Қаржы министрлігінің келісуімен Ұлттық банк мемлекеттік заемның бір
бөлігін құрайтын, Үкіметпен шығарылған және кепілденген бағалы қағаздар
айналымын реттеуге қатысуға құқы бар, яғни ол мемлекеттік заемдардың
нарықта орналасқаны және эмиссиясы бойынша операциялар жасайды.
Мемлекеттік ақша – несие саясатының және қаржы жүйесі қызметінің
тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банкіге Заңға сәйкес,
келісімшарт негізінде Қаржы министрлігіне, 6 айдан аспайтын мерзімге
бюджеттің ағымдағы кірістері мен шығыстары арасында жылдың ішіндегі
үзілістерді жабуға, яғни бюджет тапшылығын жабу үшін қысқа мерзімді несие
береді.
Бұл несиенің мөлшері шектеулі, оған қазақстан Республикасының Парламенті
лимит белгілейді.
Қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz