XIX ғасырдың I жартысындағы ресми іс қағаздар тілі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

XIX ғасырдың I жартысындағы ресми іс қағаздар

тілі

XIX гасырдың бірінші жартысы патша үкіметінің Қазақстан жерін отарлау әрекетінің ең бір шешуші кезеңі болды. Қазақ даласының көптеген жері Россия империясының құрамына кірді. Ел басқару билігін патша өз қолына алды. Орта жүз бен Сібірді мекендеген қазақтар үшін 1822 жылы "Сібір қазақтары туралы Устав" шығарылды. Бүл Устав 1860 жылға дейін күшінде болды. 1831 жылы Кіші жүз қазақтарын билеу үшін "Ел басқарудың дистанциялық системасы" деген қүжат шығарылды.

үл кезенде қазақ даласында сот билігінің үш түрі болды.

1. Тәуке ханның "Жеті жарғысы" негізінде соттап, жазалайтын билер соты.

2. Ірі қылмыстар мен саяси қылмыстарды қарайтын Россия империялық сот системасы.

3. Шариғат жолымен сот билігін жүргізу.

Қазак, даласында ел билеу, әкімшілік - сот істеріне қатысты көптеген жаңа атаулар пайда болды.

Хандар дәуірінде белгілі бір заңга сүйеніп салынатын мемлекеттік алым-салық дейтін жоқ болатын. Ата-баба дәстүріне сүйенген сый тарту, жол-жора түрлері болатын. XIX ғасырдың 30 жылдарынан бастап қазақ даласына мемлекетгік салық кедді.

Қазақ даласындағы мұндай өзгерістер қоғам өмірінің барлық саласын қамтыды. Әлеуметгік топтардың ескілері ыдырап, жаңа түрлері пайда болды.

1822 жылғы Устав бойынша қазақ балаларына орыс мектептерінде оқуға право берілді, Орынбор, Омбы кадет корпустарында қазақ балалары оқи бастады. Бұл кезде қазак, даласында баспасөз, ана тіліндегі мектептер, таза қазақ тілінде кітап бастырып шығару ісі болмады.

Осы кезеңде қазақ тілінде жазылған іс қағаздары нұсқасының бірқатарын төменде келтіріп отырмыз.

1. 1807 жылғы 12 наурыз. Жағалбайлы руының старшыны Т. Төлегеновтың Верхнеуральск қаласының коменданты полковник М. Суховицкийге өзінің егіншілікпен айналысуға рұксат ету туралы өтініші.

2. 1820 жыл. Старшын Қ. Байсынқараевтың отырықшылық қоныс үшін қазақтарға қолайлы жер бөліп беру туралы Сібір генерал-губернаторының атына жазған өтініші.

3. 1812 жылғы 14 желтоқсан. Кедей қазак, Б. Қаражігітовтың өз қызын сату туралы Хорунжий И. Замятинмен жасасқан шарты.

4. 1806 жылғы 31 мамыр. Хан кеңесіне арнап Мемлекетгік сыртқы істер коллегиясында әзірленген ережелер.

5. 1809 жылғы қараша. Айшуақ хан мен оның ұлдарының Жантөре ханның өлтірілу жайын баяндап, Шерғазы Айшуақұлы Сұлтанды хан етіп тағайындау туралы император I Александрға өтініші.

6. 1822 жылғы 22 шілде. "Сібір қырғыздары туралы Жарғыны" күшіне енгізу туралы жарлық.

7. 1822 жылғы 22 маусым. Сібір қырғыздары туралы Жарғы.

8. 1825 жылғы 25 маусым. Қасым Абылайханов сұлтанның Орынбор әскери губернаторына Көкшетау округтік приказын жабуды өтініп жазган хаты.

9. 1837 жылғы 11 маусым Беріш руы қазақтарының Орынбор генерал-губернаторы В. Перовскийге өтініші.

10. 1837 жылғы 5 қараша Подполковник Гекенің Орынбор әскери губернаторына Исатай Тайманұлының көтерілісі туралы рапорты.

11. 1837 жылғы 17 қараша. Подполковник Гекенің Исатай Тайманұлына қарсы жазалау отрядының іс-қимылы туралы Орынбор әскери губернаторына рапорты.

12. Жәңгір ханның Исатай Тайманұлына хаты.

ІЗ. Жәңгір ханның "Түрлі рулардың кұрметті адамдары мен старшындарына және бүкіл қара халыққа" әмірі.

14. 1837 жыл 24 қараша. Подполковник Гекенің Исатай Тайманұлының серіктері және Исатай Тайманұлы көтерілісіне қатысушыларға қарсы жазалау қимылдары туралы Орынбор әскери губернаторына рапорты.

15. 1838 жылғы 26 маусым. Орынбор әскери губернаторы В. Перовскийдің Бөкей хандыгындағы котерілістің басшысы И. Тайманұлы туралы Сыртқы істер министрлігінің басқарушысы К. Нессельродеге хаты.

16. 1838 жылғы 20 наурыз. Сібір кедендік округі бастығының Кенесары Қасымұлы сұлтанның сауда керуендеріне шабуыл жасағаны туралы және оған қарсы батыл шаралар қолдану қажет ексні туралы Финанс министріне хабары.

17. 1844 жылғы 14 маусым. Орынбор қазақтарын басқару туралы Ережеден.

18. 1845 жылғы 13 қараша. Бөкей хандығының басқарушысы Бөкейханов сұлтанның Жәңгір хан тұсында зекет және соғым жинаудың сомасы мен тәртібі туралы Орынбор шекара комиссиясына хабары.

19. 1847 жылғы 23 маусым. Ұлы жүз сұлтандары мен билерінің сұлтан К. Қасымұлына өздерінің көзқарасы туралы қаулысы.

20. 1847 жылғы 20 тамыз. Жанқожа Нұрмұхаметов батырдың Райым бекінісінің бастығы подполковник Ерофеевке Хиуа феодалдарының қазақтарға шабуылы туралы хаты.

XIX гасырдың бірінші жартысында қазақ тілін таныта-тын көркем әдебиет үлгілерімен қатар ресми-эпистоляр-лык одебиет болды. Жогарыда келтірілген қүжаттарды сол ресми-эпистолярлық әдебиет үлгілеріне жатқызуға бола-ды. Бүл қүжаттар тіл тарихын зерттеуге, сол кезендегі сая-си-олеуметтік жагдайды көрсетуге сеитігін тигізумен қатар, қазақ даласындағы XIX гасырдың бірінші жартысында ресми іс қағаздар болгандыгын, қазақ әдебиетінде дәл қазіргідей нормага түсе қоймаса да ресми стиль қалып-тасқандығының куосі бола алады.

XIX гасырдың бірінші жартысында Қазақстанның ба-тыс олкесіндегі халық өмірінде болған елеулі оқига - Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі. Бұл көтеріліс көркем әдебиетте ғана емес, іс қағаздар тари-хында да өз ізін қалдырғанын М. Өтемісүлының МЛадищинскийге жазган хатынан, Жәңгір ханның Исатай Тайманұлына хатынан т. б. материалдардан көре аламыз.

XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласындағы ел басқару системасы мен әлеуметтік құрылысты білдіретін хан, ханзада, ханым, ханша, төре, сұлтан, би, қазы, ақ сүйек, бай, кедей, қарашы, қара, қара қазақ, қара жұрт сөздері жиі қолданылған. Байтақ сөзі ел, жұрт мағынасында жұмсалған. Ел, халық мәнінде алаш сөзі де жиі қолданы-лады. Т еңдік сөзінің мәні қазіргіден мүлде бөлек. Егер даугер айып пен пұлды төлете алса теңдік алды деп, төлете алмаған күнде теңдік бермеді дейтін болған, ягни, теңдік сөзінің ертедегі мағынасы әділет , заңдылык, сөздерінің мағынасымен жуықтас.

XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ресми іс қагаздар тіліндегі лексикалық, грамматикалық, синтаксистік ерекшеліктер XVIII ғасырдағы ресми іс қағаздар тіліне жақын болғанымен, бұл кезеңде ресми іс қағаздар тілінің халыққа біршама түсінікті, әрі қарай дамыган, нормалана түскен тіл болып қалыптаса бастағанын байқауға болады.

Әрине, XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысывда жазылган қүжатгар тілі жайында ғалымдар әр түрлі пікірлер айтып келді. Осы күнге дейін олар шағатай, татар тілдерінде жазыдды деген пікір басым.

"XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі деген еңбегінде" Б. Әбілқасымов "Сөз жоқ, бұл документтердің тілінде түркі әдеби тілінің дәстүрлі орфофафиясы, кейбір морфологиялық формалары, қалыптасқан сөз тіркестері мен жекелеген лексемалары сақталды, бірақ олардың негізгі төсегі - қазақтың байырғы сөздері мен дағдылы грамматикалық құрылысы еді.

Егер "кітаби тілді" түркі әдеби тілінің өзі емес, оның қазақ авторлары қодданған түрі, қазақ топырағындағы көрінісі ретінде қарайтын болсақ, оның да анықтауды қажет ететін жақтары баршылық" дей келе, өз ойын былай қорытады: " . . . біздіңше XIX ғасырдың екінші жартысында Ыбырай мен Абай негіздеген жаңа жазба әдеби тіл қалыптасқанга дейін қазақ қаламгерлерінің пайдаланған тілін "кітаби" тіл деп атамай, көне қазақ жазба әдеби тілі деп атаған дұрыс. Өйткені туыстас түркі халықтарының ешбірінде "кітаби тіл" деген ұғым да, термин де жоқ, керісінше, қазіргі жазба әдеби тілдері қалыптасқанға дейінгі жазба туындьшарын көне әдеби тілде жазылды дейді . . . Сөйтіп қазақ қаламгерлері XVI ғасырдан өткен ғасырдың екінші жарымына дейін осы аталған қазақтың көне жазба әдеби тілінде ресми іс қағаздарын жазды, өзара хат жазысты. "

"XIX ғасырдын I жартысындагы ресми іс кагаздар тілі' тақырыбына қосымша

1812 жылгы 14 желтоқсан - кедей қазақ Б. Қаражігітовтің өз қызын сату туралы хорунжий И. Замятинмен жасасқан шартынан

1812 жылғы желтоқсанның 14-і күні, қыргыз-қайсақтардың Кіші ордадағы Сыртқы редуты маңында көшіп жүрген Жағалбайлы руына жататын, старшын Байзақ Арыстанғұловтың әміріндегі қыргыз Бөкенбаи Қаражігітов өзінің кедейлігіне байланысты және асырауында жас балалар санының едәуір болуы себепті солардың ішінен менің өз әйелім Тамарамен жалпы келісуім бойынша және өз старшыным Арыстанғуловтың, сондай-ақ бүкіл ауылдағы жолдастарымның рұқсатымен өзімнің алты жастағы туған қызым Әтікейді переселендердіқ Сыртқы редутының хорунжийі Иван Замятинге оның біржола иеленуіне жарлық негізінде оның есіміне бағасы 14 сомға саттым, бұл 1808 жылгы мамырдың 23-і күні болды; 14 сом ақшаны түгел алдым, сол жөнінде өзімнің осындай таңбамды саламын . . .

"ХVІІI-ХIХ ғасырлардағы қазақ-орыс

қатынастары ", құжаттар жинағы, 179-бет.

Жәңгір ханның Исатай Тайманүлына хатынан . . .

"Әр түрлі адамдардан Сіз халықты тәртіп бұзуға және менің бұйрықтарымды орындамауға айдап салып, сіздің үйретуіңізбен кейбіреулер бүлік шығарып жатыр деген жайсыз хабарлар алып отырмын. Сіздің ақыл-парасатыңызды білгендіктен мен Сізді өз сенімімнен айырғым келмейді, алайда бүл жайында анығын білгім келіп, мен тікелей келіссөз жүргізу үшін Сіздің маған келуіңізді талап етемін, бірақ Сіз мен өзіңізді осындай қылыгыңыз ушін ашуымды білдіруге шақырып отыр деп ойламаңыз, егер мен Сізге ашулы болсам, өзіме шақырмас едім. Егер Сіз, старшын, менің сөзіме сенбей, келмей қалсаңыз, мен Сізді өз кінәңізді сезініп, Сіздің бұрын адал қызмет етуге қабылдаған антыңызга қарсы шығып отыр деп ойлаймын. Әлбетте, мен сеніқ тілегіңді білемін, бірақ сен ныспықның талап еткенін тыйып, сондықтан да талап ететін өз тілектеріңнің орындалуын күтуге тиіссің, бірақ өзіңді жолдас санап, өзіңмен терезесі тең адамға жауласқан кезде мейірімділік күту деген не болмак, : бұл күту емес, қайта тек күштеп тартып алу ғана болады. Мен мұны сенің қызметте көрсеткен ынта-ықыласыңды көбірек ойлап жазып отырмын: әйтпесе бос ойларға салынып, сонан соң оларды жайып жіберетіндерге жазбайтыныма еш кумон жоқ. "

В. Ф. Шахматов. Ішкі орда және Исатай Тайманулының

көтерілісі, 139-140-беттер.

Беріш руы қазақтарының Орынбор генерал-губернаторы

В. Перовскийге отініінінен

1837 жылғы 11 маусым

"Біздің үстімізден қойылган хан Жәңгір Бөкеев бізді әділетсіз соттауда және біздің дініміздің ережелеріне ешбір сәйкес келмейді, сол себепті біз ешқандай әділ сот көрмей, жаппай жан дауысымыз шығып журміз, ол күн өткен сайын жер-жерде күшейген үстіне күшейе түсуде; өйткені біз үшін жәбіржапа мен қысым күннен-күнге үдеп барады. Сұлтандар, билер мен қожалар, ханның еркін орындаушылар бізге барлық жерде қысым көрсетіп, бізді еш кінәміз болмаса да, ұрып-согып азаптайды, біздің меншігімізді еріксіз тартып алады, олардың үстінен шағым айту өзіңе пәле тііеп алу және көрінеу талантаражыға түсу деген сөз. Бізді қорғаушы адам жоқ және біз өз билеушілеріміз арасынан қорлаудан, жәбір-жапа мен алуан түрлі қысым көруден баска еш қанағат және біздің қайыршылык, жағдайымызға қандай болса да жаны ашығандық таба алмаймыз. Енді біздің бір ғана үмітіміз қалды, ол жоғары дәрежелі сіздің мархабатты қамқорлығыңызга жүгіну.

Біз жоғары мәртебелі Сізден біздің Орал ведомствосының қызмет адамдары құрамына кіруге рұқсат етуді мейлінше қатты өтініп отырмыз, ягни бізге Оралға жақын жерде тұруға, император ағзамның қызметіне көмектесуге және алыстағы қалаларға, мысалы, Ново-Александровск бекінісіне және басқа да сол сияқты жерлерге баруымызға рұқсат берілсе екен. Біз бәрімен: ат, қор, түйе, ап қажет болған жағдайда, адал берілген ресейліктерден талап етілетіні сияқты, адамдардың өзін де беріп қызмет етуге әзірміз.

Сонымен бірге біз беріш руының старшыны Исатай Тайманулының басқаруында қала беруді аса құрметпен өтінеміз, бізді басқаратын бастықтардың барлык, бұйрықтары мен әкімдерін сол арқылы алғымыз келеді. Осы Исатай старшын болмайынша, біз өзімізден талап етілетін міндеттерді дәл атқара аламыз деп сенбейміз; өйткені біздің арамызда ты-ныштық пен тортіпті әрқашан орнатып келген сол.

Егер біз бшдірген тілек оны өзіміздің баяндағанымыздай етіп орындалмайтын болса, біз болашақта бұдан да зор бейшаралықты бастан кешірген куйімізде қала береміз де, біздің халқымыз мүлдем күйзеліп, барынша жоқшылыққа ұшырапды ".

В. Ф. Шахматов. Ішкі Орда және

Исатай Тайманұлының көтерілісі, 157-бет.

1832 жылгы 18 маусым. Сүйік Абылайханов сұлтанның Қоқан хандығы тарапынан қазақ халқынан алым-салық жинау туралы Омбы облысының губернаторына хатынан

. . . Жоғары дәрежелі Сізге қоқандықтардың ұлы мәртебелі тақсыр императордың бодандары болып табылатын маған қарасты қырғыздардан қазір 50 және 40 қойдан біздің ешбір келісімімізсіз бір-біреуден баж салығын жинап алғанын хабарлай аламын, соның салдарынан көз жастарын көл етіп, егер біз шын мәнінде Ресейдің боданы болсақ, оның тарапынан ешқандай қорғау болмай отырғаны неліктен? - деседі. Сол себепті барлық жақсы билер жиналып, менен жоғары дәрежелі Сізге өздері және халық үшін ізгі ниет білдіруге өтініш жасауды сұрады. Тағы бір айтатыным: қоқандықтар Алматы өзенінің ағысы бойынша, Ақсары өзеніне жақын қара қырғыздар қонысына айналасы 80 сажын, қалындығы 2 аршын болатын қорған салды, онда бір дуан бегі және онымен бірге 100 адамға жететін әскері бар. Құлан және Әли сұлтандарды еріксіз өкетіп, сол қорғанда қалдырды, қазір онда не болып жатқаны бір құдайға ғана мәлім. Ал біз өз тарапымыздан олардан қатты қорқамыз, өйткені біздің Ресей боданы екенімізді білген олардың бізге қандай болса да зұлымдық істеуі мүмкін . . .

Осыны куәландырып, 8-класты сұлтан Сүйік Абылайханов өз мөрін басты.

"ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары

(1771-1867 жж. ) ", құжаттар жинағы, 262-бет.

1832 жылғы 5 шілде. Сүйік Абылайханов сұлтанның Қоқан езгісінің күшейгені туралы Омбы облысының губе-наторына хатынан

. . . Біздің болысымыз қаптағайлықтар мен садырлықтардың көп малды барымталап әкетуі салдарынан қазір қатты куйзеліске ұшырады; болыстың өзі қоныстанган жерінен Іле өзенінің арғы жағына қуып тасталды; сонан соң Қоқан ханы мен құшбектің әмірімен бізге келген сансыз көп жасаушдар бізді өздеріне бодан болып, салык, төлеуге әмір етті. Егер біз қол қусырмайтын жане салық төлемейтін болсақ, олар біздің букіл болысымызды тонауға салатын болды, сондықтан оларга солық, төлеуге мәжбүр болдық; бұл өткен жылы болған еді. Ал биыл, бізге Ташкенттің құшбегінен дуан бегі Құдайберді басқарган 300 адам тағы да келіп, барлық болыстарды аралап жүр, салық жинап, түрлі реніштер туғызуда . . .

"XVII-XIX гасырлардағы қазақ-орыс қатынастары

(1771-1868 жж. ) ", құжаттар жинагы,

262-263-беттер.

1847 жылғы 20 тамыз. Жанқожа Нүрмүхаметов батыр-дың Райым бекінісінің бастығы подполковник Ерофеевке Хиуа феодалдарының қазақтарға шабуылы туралы хаты

Аса қадірлі подполковник Ерофеев! Мен Сізге аса тағзым ете отырып, мыналарды хабарлаймын: Қожа Нияз бастаған хиуалықтар, Жанғазы және Ілкей сұлтанды жақтайтын қырғыздар бекіністе көп болып жиналып, осы жаққа өтті; менің қырғыздарымды талап, тонап жүр; оларды бәріңді қырып тастаймыз деп қорқытады. Қырғыздар бұдан өте қорқады, сондықтан да көпшілігі арғы бетке көшіп жатыр, мен оларды еш тоқтата алар емеспін. Маған адал болып қалган 1000 шақырак, болатын қырғыздарга хиуалықтар мен Жанғазының адамдары шабуыл жасады, олардың барлык, мүлкін тонап алып, барлык, малын айдап, балалары мен қарттарын тұтқындап әкетті. Сөйтіп, 1000-нан астам үй күйзеліске ұшырады, олардан 21 әйел мен бала айдап әкетілді, 30 баласы мен қызы суға тасталды. Мен карауылға жіберген 5 адамды олар ұстап алыпты; олардың 4-і өлтірілген; олардың басын шауып алып, суға тастапты, ал бесіншісі - Жақанай бидің баласын тірідей тұтқындап, Хиуаға әкетіпті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.