Кеден жүйесіндегі басқарудың мәні мен мазмұны
Жоспар:
Кіріспе
1 тарау.Кеден жүйесіндегі басқарудың мәні мен мазмұны.
1. Кеден жүйесіндегі басқару туралы түсінік, оның нысаны мен субъектісі.
2. Кеден жүйесіндегі басқарудың принциптері мен әдістері.
2 тарау. Қазақстан Республикасының кеден органдарын басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымы (Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі
Кедендік бақылау комитеті).
2.1. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы.
2.2.Қазынагер іс - әрекетінің анализі.
2.3.Құқық қорғау қызметін ұйымдастыру.
3 тарау. Қазақстан Республикасының кеден органдарының қызметін ұйымдастыру
мәселелері мен жетілдіру болашағы.
Қорытынды.
Пайдалынған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының халық шаруашылығы кешенінде тауарлар мен
қызмет көрсетулердің сыртқы саудасы ерекше орын алады.Әлемдік саяси және
экономикалық үрдістерді көлемдендіру шарттарында халықаралық еңбек
бөлісупроцесі тереңдетілуде, мемлекеттердің өзара бір – біріне тәуелділігі
күшеюде; мемлекеттердің кеден аумақтарында және сырт аумақтарында
тауарларды қайта өңдеу тәсілдері мен түрлері күрделенуде. Осындай жағдайда
мемлекет іс - әрекетінің басты шарттары борлып екі фактор алынады –
бәсекеге қабілеті өнім мен қызмет көрсетулерді өндіру қабілеттілігі, және
сонымен қатар ұлттық мемлекеттердің өздерінің сыртқы экономикалық
байланыстарды тиімді байдалану икемділігі. Тек қана сыртқы экономикалық
байланыстарды дамыту ұлттық экономикасының, ғылыми – техникалық прогресстің
нығаюына, өнімнің, қызмет көрсету және тұрғындардың оңтайлы жұмыспен
қамтылуының сапасы мен бәсекеге қабылетілігін жоғрлауына өз әсерін
тегізеді.
XXI ғасырдың сұрауларына төтеп бере алатын және ұзақ мерзімді ұлттық
мүдделерді қамтамасыз етуге бағытталған белсенді, жан-жақты және теңгерімді
сыртқы саясат мемлекет іс-әрекетінің негізгі бағыттары болып табылады.
Мемлекеттің экономикалық мүдделерін қамтасыз ету ісінде кеден қызметі басты
роль атқарады. Ол экономиканың базалық институттарының бірі болып табылады.
Сыртқы сауда айналымын реттеуге және қазынагер қызметтін іске асыруға
қатыса отырып, кеден қызметі мемлекеттік бюджетті үнемі молайтады және сол
арқылы экономикалық мәселелерді шешуге қатысады. Қазақстанның тәуелсіздік
пен егемендік алуы – жана заңның шығарылуын талап етті. Елдің ұлттық
қауыпсыздігімен байланысты құқық инфрақұрылымын қалыптастырылуы басымдық
бағыттардың айқындалуына және сәйкес заң шаралардың қабылдануына негіз
болды. Осы бағыттардың бірі кеден реттеу саласы болып табылады. Кеден
саласы монополиалық мемлекеттік реттеу қажеттігі толық көлемді оның ішкі
және сыртқы саясаттын – кеден саясатының бөлшектерін айқындау жолы арқылы,
арнайы органдарды – кеден қызметін мақсаттарға жету құралы – кеден ісін
құру арқылы оның жасалуына әкелді.
Кеден реттеуімен байланысты мемлекеттік реттеуінің салалары болып
қорғау, ұлттық қауыпсыздік, сыртқы экономикалық қызмет, табиғи
монополиялар, экология, көлік және т.б.
Ойластырылған қолдау шаралары арқылы кеден қызметі ұлттық өндірісті
қорғайды.
Жаңа нарықтық шарттарында Қазақстандық экономика Ашық мемлекеттік
шекаралар Ашық және көптеген жерлерде Айқын емес болған жағдайда
республиканың экономикалық қауыпсідігі мәселесі бұрыңғыға қарағанда
әлдеқайда күрделене және ауқымдана түсті. Кеден қызметтінің жаупкершілік
аймағы болып мемлекеттің сыртқы экономикалық қызмет саласы болып табылады.
Қазақстан Республикасының кеден органдары өзінің күшттері мына
міндеттерді шешуге бағыттады:
- Кеден қызметінің алдына қойған басты міндетті орындауды
қамтамасыз етуге қабылетті кеден инфроқұрылымын құру;
- Егемендіктің экономикалық негізін және елдің мемлекеттік
кауыпсіздігін қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы халқының
мүдделерін қорғау;
- Баждарды, алымдарды және салықтардың кейбір түрлерін төлеттіру
арқылы республикалық бюджетті молайту;
- өздерінің тауарларын шетелге шығарғаны үшін қазақстандық
экспорттаушыларына тиесілі төлемдердің өз уақытында толық
репортриациялаудағы кеден – банктік валюталық бақылауды іске
асыруға қатысу;
- Қазақстанның сыртқы саудасының кеден статистикасының
қалыптастыру, жүргізу және ұсыну (ресми жариялау);
- Кеден қызметтін қамтамасыз ететін құқықтық заң базасын құру.
Соңғы уақыт ішінде кеден заңында көптеген өзгерістер енгізілді, кеден
ісі үшін негіз болып саналатын нормативтік актілер – Кеден кодексі
қабылданды. Кеден кодекссіндегі бар нормалармен ережелер кеден қызметтінің
әлемдік нормаларына сәйкес келеді. Осыған орай Қазақстандық кеден
қызметтінің іс-әрекеті үшін, сыртқы экономикалық іс-әрекетті іске асыру
механизмдерін өндіру үшін, Қазақстанды әлемдік шаруашылыққа біріктіру үшін,
оның халықаралық өндірістік кооперациаларды дамытуға қатыстыру үшін
құқықтық негіз құрылды.
Қазақстанның кеден бақылау комитетінің ролі мемлекеттің кеден саясатын
әзірлеуде белсенді қатысатын ведомства ретінде өсті. Кеден төлемдерін
төлетудің және технологияларын енгізу, олардың мерзімді және дұрыс
есептеуін қаммтамасыз ету, олардың республикалық бюджетке толық көлемде
түсуін бақылау ұйымдастыру – осының барлығы экономикалық нәтежелерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан кеден саясаты Қазақстандық нарықты,
отандық тұтынушылар мен өндірушілерді қорғауға, экономиканың, экспорттың
және импорттың орнын басатын өңдірістің дамуын ынталандыруға, шетел
инвесторларын тартуда жәрдемдесуге, сыртқы экономикалық, сауда және
бюджеттік саясаттың міндеттерін шешуге өзінің тиімді септігін тигізді.
Республиканың политикалық байланыстардың белсенді дамуына, мемлекеттің
бюджетіндегі табыстардың көбеюіне, қызмет мүмкіндіктерінің жақсартылуына
әсер етті.
Кеден құқық базасының әрі қарай жетілдірілуі кеден органдары
құрылымының жетілуіне әкеледі, ал Қазақстанның әлемдік шаруашылыққа
белсенді енуі кеден органдарықызметін кеңейтеді. Бұл үрдістің белсенді
жүріп жатқанын біз келесі нормативтік актілерде көреміз: Шанхайлық ұйым
ынтымақтастығының мүшелері болып табылатын мемлекеттер арасында есірткі
заттардың, психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы және оларды
тасымалдаушыларға қарсы күрес жүргізудегі ынтымақтастық туралы келісім –
шартқа қол қою туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы.
16.06.2004 ж. бастап №1396 Тәуелсіз мемлекеттер достастығының қатысушылары
мен достастыққа енбейтік мемлекеттер арасындағы мемлекеттік
шекараларданөткізу бекеттеріндегі шекара әскердің ынтымақтастығы туралы
келісімді бекіту туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы,
29.09.1999 жылдан бастап №220; Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясының шектестік облыстарының ынтымақтастығы туралы Қазақстан
Республикасы үкіметі мен Ресей Федерациясы үкіметінің арасындағы келісімді
бекіту туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы, 20.04.1995
жыдлдан бастап №2213; Қазақстан Республикасының Кеден Агенттігі мен
Қазақстан кәсіпкерлерінің форумы ассациясының бірлескен заң тұлғаларының
арасындағы ынтымақтастық туралы мемарандум; 25.02.2003 жылдан бастап №НК-
43 салық бақылауындағы электрондық құралдарды қолдану саласындағы
ынтымақтастық пен әрекеттестік туралы келісім; Халықаралық және
халықаралық қатынастардағы автокөлік арқылы тасымалдауды бақылауды
Республикалық Автоматтандырылған жүйесін және Ақпараттық қамтамасыз
етудіқұру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қауылысы, 22.05.1997
жылдан бастап №861; 20.05.2003 жылдан бастап №229 Тауарлар мен көлік
құралдарынмағлұмдау туралы келісім; 13.06.2000 жылдан бастап Қзақстан
Республикасының мемлекеттік кіріс министірлігі мен Тәжікстан үкіметінің
қарамағындағы кеден комитетінің арасындағы контробанла мен кеден
ережелерінбұзуға қарсы, сонымен қатар қарулардың, оқ-дәрілердің, жарылғыш
заттардың, есірткі заттардың, психотроптық заттардың және прикурсорлардың
заңсыз айналымына қарсы күрес жүргізу ынтымақтастығы туралы келісім;
02.09.1999 жылдан бастап Қазақстан Республикасының мемлекеттік кіріс
министірлігі мен Армения Республикасы үкіметінің қарамағындағы кеден
комитетінің арасындағы контробанда және кеден ережелерін бұзуға қарсы,
сонымен қатар қарулардың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттардың, есірткі,
психотроптық заттардың және прикурсорлардың заңсыз айналымына қарсы күрес
жүргізуынтымақтастығы туралы келісім; 29.04.2000 жылдан бастап №01-1013
Ресей Федерациясынан Ресей федерациясына Қазақстан Республикасы арқылы
және Қазақстан Республикасынан Ресей Федерациясы территориясы арқылы
жүретін теміржол көлігі арқылы тасымалданатын тауарларды Ресейлік және
Қазақстандық кеден органдарының кеден бақылауының технологиялық сызбасы.
Көріп отырғанымыздай, кеден органдары сыртқы экономикалық байланыстарда
және Қазақстан халқының құқықтарымен мүдделерін қорғау салаларында
мемлекеттік саясаттыжүргізетін құрал ретінде көрінеді.
Осыған орай таңдалған тақырыптың өзектілігімен оның практикалық
құндылығы айтарлықтай.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі тақырыптың оның мақсаттары мен
міндеттерін айқындады.
Зерттеу мақсаты: кеден бақылау органдарының құқықтық базасын және
арнайы оқу құралдарын зерттеу және практикалық материалдарды талдау
негізінде Қазақстан Республикасы кеден органдарының қызметін әрі қарай
жетілдірудің жолдарын айқындау.
Зерттеу мақсатына орай келесі міндеттерді орындау көзделіп отыр:
- Қазақстан Республикасы кеден органдары қызметінің құқықтық
негіздерімен танысу;
- Павлодар облысы бойынша кеден бақылау департаменті қызметінің
нәтежелерін талдау;
- Кеден органдары қызметінің мәселелерін айқындау және оларды
шешу жолдарын табу.
Зерттеу нысаны: кеден органдары қызметін іске асыру үрдісінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Жұмыстың методологиялық негізі болып кеден органдар қызметін реттейтін
нормативтік-құқықтық актілер, шетел және отандық ғалымдардың
монографиялары, оқулықтары, оқу құралдары, зерттеу тақырыбына қатысты
мерзімді басылымдардың жариялымдары.
Салыстырмалы талдау 2004 – 2005 жылғы Павлодар облысы бойынша кеден
дік бақылау департаменттің материалдары негізінде жасалды.
1 тарау. Кеден жүйесіндегі басқарудың мәні және мазмұны.
1. Кеден жүйесіндегі басқару туралы түсінік, оның нысаны мен субъектісі.
1991 жылдың 16-желтоқсанда Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін
жарияланғаннан кейін, дербес мемлекеттің егемендігін және экономикалық
қауыпсіздігін қамтамасыз ету үшін кеден органдарын құру қажеттігі туды.
Қазақстан Республикасы Президентті нің жарлығымен 1991 жылдың 12
желтоқсанынан бастап Қазақстан Республикасының кеден комитеті құрылды.
Қысқа мерзім ішінде негізгі бағыттар құрылды. Қазақстан Республикасы
сыртқы және ішкі саясаттың құрылымдық бөлігі болып саналатын біртұтас кеден
саясаты жасалды. Кеден ісінің нормативтік базасы құрылды және
дамытылыпжатыр, кадрлар құрамы қалыптастырылды, кеден органдарын басқарудың
жүйесі қызмет етіп жатыр, кеден инфрақұрылымының қалыптасуы аяқталды, кеден
құқық бұзуларға қарсы күрес жүргізіліп жатыр.
Қазақстан Республикасының кеден қызметі құрылу сәтінен бастап әртүрлі
құрылымдық өзгерістерді басынан кешірді: 1992 жылдың қараша айында Бас
кеден басқармасы құрылды, кейін – Қазақстан Республикасының кеден комитеті
(орталық орган мәртебесінде, Үкімет құрамында емес, бірақ оның
қарамағында),1997 жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасы мемлекеттік
Кіріс министірлігінің мемлекеттік кеден еомитеті.
2002 жылдың 28-тамызда мемлекеттік Кіріс министірлігі қайта
ұйымдастырылды және кеден ісі саласындағы өз қызметін Үкімет құрамына
енбейтін орталық атқарушы орган ретінде саналатын Қазақстан Республикасының
кеден комитетіне тапсырылды.
Қараша айында Қаржы министірлігінің құрамына кеден бақылау комитетін
құру туралы шешім қабылданды.
Қайта ұйымдастыру және алғашқы жетекшілердің жиі ауысуы тәжіребелі
қызметкерлердің жұмыстан шығуына, аппаратқа және кеден мекемелеріне жаңа
кадрлардың жинақталуына себеп болды. Бұл Қазақстан Республикасы кеден
органдарына жүктелген міндеттердің орныдалу сапасына теріс әсерін тигізді.
Бұл кеден саласын мемлекеттік басқарудағы өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Мемлекеттік басқару қойылғанмақсаттарға жету үшін жоспарлау,
ұйымдастыру, дәж ету және бақылау үрдістерін көздейді.
Басқару түсінігі көп қырлы және адам іс-әрекетінің көптеген
салаларында қолданылады. Әртүрлі әлеуметтік, экономикалық жүйелерде (кеден
қызметі де осыған жатады) басқару түсінігі түрліше айқындалады. Басқару
саласындағы көптеген ресейлік ғалымдар былай деп есептейді: біріктіру
үрдісі арқылы кәсіби дайындалған мамандар мақсаттарды қою және оларды іске
асыру тәсілдерін әзірлеу арқылы ұйымдарды және басқаруды қалыптастырады.
Мысалға, кеден қызметінің теориясы мен тәжіребесінен алынған басқару
терминін алайық. Мұндағы, басқару дегеніміз практикалық шешімдерді
қабылдау жолымен адамдардың ұйыдасқан ұжымына әсерін тигізетін және оларды
сыртқы және ішкі жағдайларда мақсатқабағытталған мінез құлқысы қамтамасыз
ететін ақпараттық үрдіс.
Ресей ғалымы А.Д. Ершовтың пікірі бойынша, басқару дегеніміз –
жүйенің бөлінбесқасиеті – құрылымды сақтауға, ішкі және сыртқы қатынастарды
нығайтуға және шешімдердіқабылдау арқылы қойған мақсаттарды орындауға
бағыталған әсер ету үрдісі.
Кеден жүйесін басқару дегеніміз – онымен тіл табыса білу, оның ішкі
семантикалық тиісін түсіну және қолдану. Кеден жүйесіндегі басқаруды оның
элементтер мен бөлшектерінің арасындағы байланыстарды, бүкіл жүйенің
динамикалық әсерлесулері терең зерттеудің объектісі болған жағдайда жақсы
түсінуге болады. Кеден жүйесіндегі басқарудың маңызды ұстанымдардың бірі –
қызмет баспалдақтарын, жүйе салымдарын міндеттейтін біртұтастылық принципі:
белгілі бір жүйелер басқа жүйелердің жүйешелеріболуы мүмкін, яғни жүйелер
жүйешелерде құралады және басқа үлкен жүйенің құрамына енеді. Мысалы, кеден
жүйесі сыртқы экономикалық іс-әрекетті мемлекеттік реттеу жүйесінің
құрамына енеді. Бұл ұстаным кеден ісінің құбылысын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен, кеден ісі – тұтас жиынтық, оның құрастырушы бөлшектері:
кеден қадағалау орны, кедендер, бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын аймақтық
кедендік бөлімшелер. Бұл құрастырушы бөлшектер жеке тұрғанда біртұтастықта
болғандағы қасиеттерге ие бола алмайды, жүйенің біртұтастығында көрінетін
қасиет құбылыстың реті болып табылады.
Осылайша, кеден жүйесінің мәні кеден ісінің ішкі мазмұнының берілудың
біртұтастығында білінеді: өз кезегінде кеден ісінің ішкі мазмұнының негізгі
қызметі арқылы көрінеді. Кеден жүйесінің негізгі қызметі халықаралық алмасу
прцесін реттілікпен және үйлесімдіреттеу қабілеттілігі. Бұл кеден ісінің
тағайындалуы болып саналады.
Кеден жүйесіндегі басқарудың екінші маңызды принципі – тәріздес
принципі. Бұл принципті белгілі бір жүйелер санынан құралған күрделі кеден
жүйесінің нақты үлгісінде қарастыруға болады. Кеден бекеті нақты аймақтық
кеден бөлімшесінің құрамына енеді, ал бұл өз кезегінде қаржы
министірлігінің қарамағындағы кеден бақылау комитет жүйесінің негізін
құрайды. Осыған орай , кеден жүйесі бөлшектерінің орналасуы және әсерлесуі
элементтердің, компанентердің қарым-қатынасын айқындауға мүмкіндік береді.
Бұлар болмаса, қызмет етудің, тұрақтылық, үнемдеушілігін дәрежесінің және
басқарудың тиімділігін қамтамасыз ететін т.б. сапалардың себептері туралы
сөз етуге болмайды.
Қазіргі кеден комитеті мемлекеттік бюджетті молайтудың негізгі көзі
болып табылады. Оларға мыналар жатады:
- кеден ісі жөнінде өкілетті орган;
- облыстар бойынша және республикалық мәндегі Астана және Алматы
қалалары бойынша департаменттар;
- кедендер;
- кеден бекеттері;
- Қазақстан Республикасы кеден шекараларындағы бақылау-өткізу
пунктары;
- Арнайы кеден мекемелері.
Кеден ісіндегі міндеттерді шешу үшін Қазақстан Республикасы Үкіметі
қаулысы бойынша Астана және Алматы қалаларында арнайы кеден лабороториялар,
кинологиялық, есептеу орталықтары және т.б. арнайы кеден мекемелері
құрылды.
Кеден ісі жөніндегі өкілетті орган заңды тұлға болып саналады және
Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен ережелер негізінде қызмет етеді.
Кеден ісі жөніндегі аймақтық органдар заңды тұлға болып саналады және
кеден ісі жөніндегі өкілетті органның бекіткен ереженің негізінде қызмет
етеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кеден органдары 14 халықаралық
мәндегі автожолдарды, 73 республикалық мәндегі автожолдарды, 17 темір дол
тараптарды, 13 аэропорт (мұнда өткізу пунктары қызмет етеді) және 1 теңіз
порты (Ақтау порты).
Шектесетін мемлекеттермен шекаралардың ұзақтығы төмендегідегі:
- Ресей Федерациясымен 6980 км.;
- Қытай халық республикасымен 1560 км.;
- Қырғыз Республикасымен 1070 км.;
- Өзбекстан Республикасымен 2310 км.;
- Түрікмен Республикасымен 450 км..
Қазіргі таңда кеден органдарының құрылымы мен қызметін ашатын 2003
жылдың 1-мамырда күшке енген Қазақстан Республикасының Кеден кодексі қызмет
етеді. Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасында кеден ісінің ұстанымдары
мыналар:
- заңдылық принципі;
- құқықты қорғауға және заң алдында тең болуды, сыртқы
экономикалық және кеден ісі саласындағы басқа кызметіндегі
қатысушылардың құқықтарын сыйлауды және сақтауды қамтамасыз ету
принципі;
- жариялық принципі.
2005 жылдың 20-маусымнан астап Қазақстан Республикасының Кеден
кодексіне 103 өзгертулер мен қосымшалар енгізілді.
2. Кеден жүйесіндегі басқарудың нысаны мен субъектісі түсінігі.
Нысандық – пракикалық іс-әрекетте және кеден ісін тануда нысан мен
субьект түсініктерінің мәні ерекше. Бұл түсініктерін әуелде философиялық
мәнде пайда болды да, кейін нақты ғылымдарда пайдалана бастады.
Философиялық тұрғыдан алғанда нысан (латынша – objectum – нысан,
латынша objection – алдына тастаймын қарама-қарсы қоямын) – оның нысандық
сипаттаманы – танымдық іс-әрекетте субьектіге қарама-қарсы тұруы. Нысан
түсінігінің қазіргі сипаттамасы Р.Декарттан бастау алады. Мұнда нысан мен
субьектінің бір-біріне қарама-қарсы тұруы танудың шығу орны, саның ішінде
дұрыстық көз қарасы тұрғысынан білімнің негізінде көріді.
Субьект түсінігі (лаынша subjectus – астында жатқан, негізде
орналасқан, sub – астында, jacio – негіз қалау) философиялық тұрғыдан
алғанда нысандық сипаттамалы-танымдық іс-әрекеттің жеке тұлғаның немесе
адамдар тобының, нысанға бағытталған белсенділіктің иесі.
Ресей ғалымы А.Д. Ершовтың көзқарасы бойынша, әр түрлі бөлімдер
салаларында нысан мен субьект түсініктерінің өзінің айырымдық ерекшеліктері
және сипаттамалары болады. Мысалы, экономикалық және құқықтық іс-әрекет
күрделі астасын жатқан кеден ісінде бұл түсініктердің сипаттамасы,
экономикалық-құқықтық реттеудің қай бөлігі әрекетке түсіп жатыр, соған
тығыз байланысты (кеден операцияларын іске асырып жатқан сәтте).
Кеден ісіндегі басқару нысаны дегеніміз – басқарудың субъектісі болып
табылатын кеден органдарының тарапынан басқарушылық ықпалдар бағытталған
құбылыстар. Басқарудың субъектісі кеден ісінде былай түсіндіріледі: белгілі
бір мақсаттарға жету үшін алдын ала әзірленген бағдарламалар мен
бағыттарға сәйкес белгілі кеден үрдістерін басшылық етудің іс-әрекетті.
Субъект дегеніміз – басқаруды ұйымдастырудың жиынтығы ретінде алынатын
басқарушы жүйе. Ескертетін бір жайт, кеден жүйесіндегі басқару баспалдақтар
ұстанымы негізінде құрылатындықтан, басқару субъектісі жоғары деңгейдегі
кеден органдары үшін нысан болуы мүмкін.
Нысан мен субъектінің жиынтығын ресей ғалымы А.Д.Ершов төмендегідей
сипаттайды:
- басқарудың баспалдақтар (мақсатар,қызметтер, міндеттер,
ұстанымдар,әдістер)
- басқарудың ұйымдастырушылық құрылымдарының жиынтығы (кеден
органдарының түрлері( басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымдарының түрлері)(
- кеден үрдістері басқарудың элементтерінің және құрылымдарының
іс-әрекеттері және әрекеттесулері ретінде.
Кеден ісіндегі құқық нысаны дегініміз – кеден ісін іске асырған кезде
мемлекеттің реттеу органдары (Қазақстан Республикасы қаржы министірлігінің
кеден бақылау комитеті) тұрғысынан реттеу құқығы бекітуге және қорғауға
тиісілі болған жағдайда пайда болатын қатынастар нормативтік құқықтық
актілерде сыртқы экономикалық қызмет (кейін - СЭҚ) қатысушыларына және
кеден шекарасын өтіп жатқан тұлғаларға тиіслі мінез – құқықты, кеден
органдарының құқықтары мен міндеттерін көрсете отырып, мемлекет тараптарға
мемлекет мүдделеріне жауап беретін қоғамдық мінез құлықты таңдауды ұсынады.
Кеден ісіндегі құқық субъектісі дегеніміз – заң бойынша құқықтар мен
заң міндеттерін іске асыруға қабілетті тұлғалар (жеке тұлғалар немесе заң
тұлғалары), яғни жеке немесе ұжымдық субъетілер. Кейбір ғалымдардың
пікірінше,құқық субъекті мен құқық қатынас субъектісін анырата білу жөн.
Жүйелік қатынаудың негізгі принциптерінің бірі болып табылатын
тәріздес принципі жүйе мен басқару нысанының сәйкестігін болжайды. Кеден
ісіндегі басқару жүйесі көлеміне борабер болуы тиіс, сондықтан жүйе
жұмысының төмен тиімділігін зерттеліп жатқан нысанның сипаттамалы таным
дәрежесінде іздеу керек.
Жаңа әдебиеттерде кеден ісіндегі нысанды текке алудың қажеті жоқ деген
пікірлер бар. Басқарудың нысаны адам іс-әрекеті түрлерінің үрдістері немесе
процедуралары мен операциялары болып табылады деген пікірлер жиі кездеседі.
Бірақ та мұндағы басқару нысаны ретіндегі үрдісті таңдау орнынды, егер сөз
өндіріс үрдісі жөнінде жүріп жатса. Басқару терминінің өзі үрдіс болып
саналады.
Кеден және экономикалық әдебиеттерде кеденді басқару сыртқы сауда
кәсіпорындарын басқару сияқты теминдер жиі қолданылады. Бірақ
Қазақстандық ғалым С.Т.Алибекованың пікірі бойынша, бұл термин дұрыс емес,
өйткені қозғалмалы мүлікті, ғимараттарды, жүру жолдарын және т.б. осы
сияқтыларды қалай басқаруға болады.Кеден ісі көзқарасы тұрғысынан бұл
олардың кеңістікте және уақытты орын ауысуы. Сондықтан мұнда кедендігі
Басқару немесе кеден істерін басшылыққа алу айту орнынды.
Басқа да пікірлер бар, басқарудың объектісі ретінде іс-әрекеттің
орныққан тізбектілігі сияқты іс-әрекет бағдарламасын санау жөн. Ресей
ғалымы Н.И. Бондеретқа былай дейді( әлеуметтік жүйеде басқару нысаны адам
емес оның іс-әрекет бағдарламасы болып табылады. Дұрыстығына келгенде
басқару нысаны ретінде бағдарламаны емес, іс-әрекет бағдарламасы
нәтижесінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты санауға болады.
Кеден ісіндегі басқарудың күрделі нысандары өзінің көп қырлығығымен
және үлкен кеңістік-уақыттық және экономикалық құқық толығуымен
ерекшеленеді. Кеден ісіндегі басқару мәселелерін зерттеуді жүргізу үшін
оған әсер ететін басқарыдың сипатына сәйкес жүктеу жүйесінің
классификациясын жүргізу қажет.
Кеден жүйесіне кірудің жүктеуін келесі сызбада көрсетуге болады:
Кіруді жүктеу (басқару нысаны)
тауарлар көлік құралдары тұлғалар қызмет
көрсетулер
интеллектуалдық меншік
Тауар - басқарудың теориясы мен тәжірибесіндегі көпқырлы мен көптеген
түрлері барлардың бірі бұл адам іс-әректкінің белгілі бір жақтарына
байланысты тауарға келесі ұстанымдарға сәйкес сипаттама беруге болады.
Әрбір тауарды айырбастау процесінде иесі өз еңбегінің
қарама–қарсысын алады. Әрине бұл процесте бірыңғай реттеу механизмдері
орын алады, оның ішінде кеден қызметі де
Кеден ісінің экономикалық қызыметін тұтынушы құны мен тауар құны
арасындағы реттеу ролі атқарады. Бұл реттеулер мемлекттердің кеден
тарифтернің халықаралық алмасу процесі кезінде іске асады кеден құнымен
және басқа әдістер арқылы анықталады.
Сонымен қатар тауарды кеден ісінің басқа ұстанымымен тұрғысынан
қарастыруға болады.
1. Ұлттық тиесілік:
- Қазақстандық;
- Шетелдік.
2. Кеден кенестігіндегі қозғалыс бағыттары
- Импорттық;
- Экспорттық;
- Транзиттік.
3. Сауда айналымдық қолданылуы:
- сыртқы айналымдағы сату – сатып алу үшін ауыстырылатын,
коммерциялық мақсаттарға арналған тауарлар;
- коммерциялық емес тауарлар, яғни сауда айналымы үшін
арналмаған (ауыстырудың сипатына, санына жиілігіне, жол
жүрудің жағдайларына байланысты айқындалады).
4. Қазыналық белгілер
- кеден салық салуға тиісілі тауарлар;
- салықтан босатылған тауарлар.
Енді көлік құралдарын қарастырайық. Оларға жолаушылар мен тауарларды
халықаралық тасымалдау үшін қолданылатын кез-келген құралдар жатады, оның
ішіне контейнелер және т.б. көлік жабдықтары енеді, Атап айтқанда:
а) өндірістік мақсаттарға арналған және жүктерді коммерциялық
тасымалдаумен айналасатын көлік құралдары.
Оларға мыналар жатады:
- теміржолы;
- автокөлік;
- теңізсуы;
- өзен суы;
- мұржа өткізгіштік;
- электерлік тапсырыс желісі.
б) жеке мақсаттарға арналған және коммерциялық мақсаттағы
тауарларды тасмалдауға арналмаған көлік құралдары Тұлға терині
кәсіпорын, мекеме, ұйым және т.б. заң тұлғалары, және сонымен қатар жеке
тұлғалар дегенді білдіреді. Бүінгі кезенде бұл терминді келесі белгілер
бойынша топтастыру қажет:
1. Заң мәртебесі
а) жеке тұлғалар – Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес толық көлемде
қаблетті және іс-әрекетке қабілеттілігі бар Қазақстан Республиксаның
азаматы;
б) заң тұлғалары – Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес жеке
меншігінде, шаруашылық жүргізуде немесе оперативтік басқаруда айқындалған
мүлігі бар ұйымдар.
2. Азаматтықтың елі:
а) Қазақстандық тұлғалар – Қазақстан Республикасының азаматы,
Қазақстан Республиксаында тұрақты мекені бар азаматтығы жоқ тұлғалар,
Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес Қазақстан Республикасында тіркелген
жеке кәсіпкерлер, сонымен қатар Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес
жасалған заң тұлғалары;
б) Шетелдік тұлғалар – терминде Қазақстандық тұлға деп көрсетілмеген
тұлғалар.
3. Тұрғылықты жері
Резидент – бұл Қазақстан Республикасында тұрғылықты өмір сүру жері
бар тұлға, соның ішінде шетелге уақытша кеткендер де бар Резиденттерге
мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасында тұрғылықты өмір сүру жері бар
жеке тұлға, оған шетелген уақытша кеткендер де кіреді;
- Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес құрылған, орналасу
жері Қазақстан Республикасы болып табылатын заң тұлғалары.
а) шетелдегі Қазақстан Республикасының дипломатиялық және т.б. ресми
өкілеттіліктер;
б) резиденттер емес – шетел азамттары, азаматтығы жоқ тұлғалар,
сонымен қатар Қазақстан Республикасынан тыс тұрғылықты жері бар заң және
жеке тұлғалар, оның қатарында уақытша Қазақстан Республикасын мекен етіп
жатқандар да бар.
5. мекен ету орны және уақыты:
- қашқындар, яғни Қазақстан Республикасының азаматы емес,
тегі, діні, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеметтік топқа
тиесілігі белгілері бойынша құрбан болу қаупінен өз елінен
тысқары жерді мекен етіп жатқан және бұл мемлекттің
қорғауын пайдалана алмайтын тұлғалар;
- мәжбүрлі қоныс аударушы, яғни оған қатысты немесе
отбасына қатысты істелген жәбірлеудің нәтижесінде немесе
ізге түсудің басқа формаларында немесе басқа ша әдептер де
өзінің тұрғылықты мекенін тастап кеткен Қазақстан
Республикасының азаматы.
Қызымет көрсетулер – бұл адамдарға пайдалы нәтиже әкелетін қызметтер
(іс-әректтер). Соңғы уақытта қызымет көрсетулердің халықаралық саудасы
үлкен мәнгі ие болады. Көптеген елдерде қызмет көрсету саудасы халықаралық
сауда көлемінде ерекше мәнгі ие болып отыр.
БҰҰ-дың Сатистикалық коммиссиясы, халықаралық Валюттік қор,
Еуропалық Кеңес шектерінде және т.б. халықаралық ұйымдарда қызмет
көрсетудің статистика саласында бірқатар меторологилық мәселелердің
өңделуі жүріп жатыр.
Бұл жұмыстың негізгі мәселнлері мыналар:
- халықаралық саудада қызмет көрсету ұғымының анықтамасы. Қызымет
көрсету классификаторын әзірлеу.
Бірақ та статистикалық деректердің шектеулігі бұл саладағы жағдайды
талдауда қиындық туғызып отыр. КСРО-да, кейін Қазақстан Республикасында
бүгінгі таңда СЭҚ-те қызмет көрсетудің уақытша классификаторы бар,
қызмет көрсету саласындағы ТН ВЭД ЕврАзЭС- тің өзіндік тәріздемесі.
Сыртқы экономикалық қызметегі уақытша класификаторы. КСРО-ның
Мемлекеттік статистика комитетімен БҰҰ - өнімінің біртұтас
классификиторына сәйкес бүгінгі күнде қызмет көрсетудің 160 түрі бар,
олар 12 негізгі тарауға бөлінеді; солардың ішінде:
- іскери қызмет көрсетулер – 46 түрі
- көлік қызмет көрсетулер – 33 түрі
- байланыс қызмет көрсетулер – 25 түрі
- қаржы қызмет көрсетулер – 17 түрі
- жалпы кәсіби қызмет көрсетулер – 34 түрі
- басқа қызмет көрсетулер – 34 түрі
Кеден тәжірибесі көрсетіп отырғандай, қызмет көрсетудің уақытша
класификаторы кеден мақсаттары үшін тәжірибеде қолданылмайды, тек қана
кейбір сәттер ғана кеден операцияларын басқаруда көрінеді: мысалы,баспабас
мәмілесі кезінде, мұнда тауар қызмет көрсетуге айырбасталады, кеден
органдары олардың кеден құнына сәйкестігін бақылайды.
Кіруді жүктеудің соңғы түрі – интеллектуалдың меншік. Бүкіл әлемдік
сауда ұйымының Уругвай рауындының келіссөздер тауардағы интеллектуалдық
меншіктің қорғау мәселелерін жеке дербес сұрақ ретінде бөліп шығарады.
Интеллектуалдық меншік құқығының жеке аспектілері бойынша келсімдер. Бүкіл
әлемдік сауда ұйымның құқық құрылымының үшін концептуалдың негізін
құрайды. Келсім мақсаты: интелектуалдың меншікті қорғау шаралардың нығайту
, сөйтіп заңды сауда үшін, сонымен қатар бұл салаға және нормалар мен
ережелерді шығаруға. Бүкіл әлемдік сауда ұйымның ережелерін таратуға
тосқауыл болмау үшін. Қорғауды қажет ететін соның ішінде кеден
шараларының қатусымен, интеллектуалдың меншікке клсімдер мыналарды
жатқызады:
- авторлық және смежді құқық;
- тауардың белгілер;
- географиялық нұсқауларды қолдану;
- өндіріс дизайны;
- патенттер;
- интегралды шағын сызбалардың технологиясы;
- Құпия ақпаратты қорғау.
Келсім еңгізген жаңалықтардың бірі – қатысушы елдердің интеллектуалдық
меншік құқығын қорғау бойынша ұлттық мехнизмдерді құру міндеті. Келісім
қатысушы елдерге интеллектуалдық меншік иесінің оның тауарының немесе
сауда белгісінің жалған жоюлуы туралы негізделген сұрақ шағымы боыйнша,
тауарды импорттаушы елдің аймағында ашық айналымға шығаруды тоқтатуға
құқық береді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің
кеден бақылау комитеті Бүкіләлемдік сауда ұйымы ұсынған Қазақстан
Республикасы кеден аймағынан өтетін интеллектуалдың меншікті реттеу
бойынша моделдік заңды қарастырып жатыр. Қазақстан Республикасы
Бүкіләлемдік сауда ұйымның қатарына енуіне орай, бұл саладағы жұмыс
белесіндіріледі.
Осылайша, оларға жылдарда Қазақстан Республикасының кеден жүейсі
жүктеу көлемінің артады және күрделенеді, және бұл жүейдегі
ұйымдастырушылық басқараудың жетілдіруі бойынша шаралардың күшейту
қажеттігін туғызып отыр.
3. Кеден жүейсіндегі басқару принциптері мен әдістері.
Кеден ісіндегі көп қырлы, күрделі міндеттердің шешілуі концептуалдық
міндеттерсіз, кез-келген кеден процестерінде қолдануға болатын, яғни
басқару бойынша жалпы ережелерді құруға арналған бағыттарсыз мүмкін
емес. Кеден ісіндегі басқарудың жалпы прициптерін айқындау, үнемі
өзгеретін күрделі жағдайларда тез шешемделуге дайындауға арналған
бағыттар. Бұндай жағдайларға кеден шешімдерін бейемдеу қажет.
Принциптердің объективтік сипаты бар және белгілі бір заңдылықтарды
білдіреді, орындайды. Осыған байланысты, приципттер – бұл жалпы заңдылықтар
олардың шектерінде бақарудың практикалық міндеттерін қою кезінде
айқындалатын, басқару жүйесінің әртүрлі құрылмдары арасындағы байланыстар
іске асады.
Кеден ісіндегі басқару принциптері қызметті басқарудың негізгі
ережелері мен кеден жүйесіндегі дұрыс ұйымдастырудың негізгі болып
табылады.
Кеден ісі жүйесіндегі басқарудың негізгі далпы принциптері болып
мыналар табылады:
1. Қазақстан Республикасының кеден және сыртқы саясаттының біртұтастық
принципі. Қазақстан Республикасында біртұтас кеден саясаты іске асады.
Кеден саясаты шектерінде сыртқы сауда іс-әрекетін мемлекеттік реттеу
жүйесінің біртұтастық принципі қызмет етуде. Бұл мынаны білдіреді: тұтас
заң базасының бар болуы; саясат пен экономикалық шешімдердің бірлігі; нақты
мақсаттар мен міндеттерді орындауда қызметтердің құқықтардың және
жауапкершіліктердің оның бөлісуі; органдарды басқару мен ведомствалардың
білімдер сәйкестілігінің бар болуы.
2. Қазақстан Республикасы кеден аймағындағы тұтастық принципі.
Қазақстан Республикасы кеден аймағының тұтастығы, Қазақстан Республикасы
кеден және сыртқы сауда саясатының тұтастығы сияқты, Қазақстан
Республикасының кеден жүйесін құрудың негізгі принциптерінің бірі болып
саналады.
Қазақстан Республикасы территориясында еркін кеден аймақтар, еркін
қоймалар, орналасуы мүмкін. Олар Қазақстан Республикасы кеден аймағынан тыс
орналасқан деп қарастырылады, Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің
кеден комитеті белгіленген жағдайлар болмаған кезде.
Басқару аспектісіндегі кеден аймағының тұтастығы кеден кеңістігі
уақытындағы тұтас ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық толғуды
болжайды.
3. Заңдылық принципі. Бұл принцип бойынша кеден операцияларын
басқаруымен негізгі ережелер заңдарға және халықаралық келісімдерге
негізделеді. Бұл кеден органдары және СЭҚ қатысушыларына, сонымен қатар
Қазақстан Республикасы кеден шекарасынан өтетін барлық жеке тұлғаларға
қатысты.
4. Жариялық принципі. Экономиканың нарықтық қатынасқа қөшуіне және СЭҚ
шұғылданудың құқығы мен мүмкіндігінің кеңеюне байланысты 90 жылдардың
басында СЭҚ-ті мемлекеттік реттеуі енгізіліп жатқан шаралардың
жариялылығымен байланысты принциптерді өңдеу қажеттілігі, кеден ақпараты
барлық адамдардың қол жеткізу және қоғамдықкөзқарасты есепке алу қажеттігі
туды. Жариялылық сипат, мысал, Қазақстан Республикасының кеден тарифтері
және кеден баждарын орнату процедуралары осындай баждарды орнату
негізіндегі ҚазақстанРеспубликасы өндірістің әртүрлі салаларының мүдделерін
есепке алуды ғана емес сонымен қатар оның сауда – агент елдер үшін саяси
мәнді жоғарлатуғамүмкіндік берді. Жоғарыда қарастырылған кеден ісіедегі
басқару принциптері әртүрлі қолдану арқылы іске асады.
Әдіс – бұл ұйымның қойған мақсаттарына жету үшін, басқарылып жатқан
объектіге әсер етудің тәсілдері мен жолдардың жиынтығы. Әдіс кеден
мақсаттарын іске асыру тәсілі ретінде, кеден ісінің сипаттамалы-танымдық
қалыптаманы басқару объектісіне бағыттарын, мазмұнын, яғни басқарылып
жатқан объектіге әсер етудің амалдары мен тәсілдердің специфмкасын білуден
шығады.
Кеден тәжіребесінде әртүрлі әдістер және олардың жиынтығы қолданылады.
Сонымен қатар анықтаудың нақты әдісінде кеден ісінің сипаттамалы-танымдық
қалыптамасының әртүрлі компоненттері және олардың бағыттары, әсер етудің
мазмұны мен ұйымдастырушылық формасы үйлеседі және әрекеттеседі. Осыған
байланысты басқарудың келесі әдістерін бөліп қарастыруға болады:
1. Ұйымдастырушылық әдістер, олар мыналарға бөлінеді:
• өкімшілік әсер ету әдістері
• ұйымдастырушылық -тұрақтандырушылық ықпалдар
• ұйымдастырушылық -тәртіптік ықпалдар
Өкімшілік әсер ету әдістері: бұл әдіс кеден қызметінің функционалдық
ұйымдастыру мен үйлестіруде басты әдістердің бірі болып табылады.
Ол объектік басқаруға нормативтік-құқықтық актілер, нұсқамалар,
бұйрықтар, өкімдер, т.б. арқылы тікелей әсер етеді.
Ұйымдастырушылық -тұрақтандырушылық ықпал ету әдісі. Бұл әдіс кеден
операцияларын іске асырған кездебасқару шешімдерін қабылдауды реттелуге,
нормалауға және нұсқаулауға негізделген. Ұйымдастырушылық-тұрақтандырушылық
ықпал ету әдісі кеден органдарықызметкерлерінің және СЭҚ қатысушыларының
қызметкерінің, жауапкершіліктерін, өкілеттіктерін, құқықтарын және
міндеттерін бөлу үшін арналған.
Ұйымдастырушылық –тәртіптік ықпалдар әдісі. Бұл әдіс кеден
органдарының және сәйкес бөлімше жетекшілерінің бұйрықтары мен өкімдері
көмегімен уәжделген кеңес, ескерту және т.б. рет –ретімен қолдануға
негізделген.
Тәртіптік әдістер жұмыстың ұймдастырушылық негіздерін қолдану,
тәртіптілікті, кеден органдарында орныққан жүріс- тұрыс пен іс-
әрекеттәртібі мен ережелерін сақтау үшін арналған.
Тәртіптік әсер етудің 2 әдісі бар:
А) экономикалық әдістер, олар кеден ісіндегі басқарудың негізгі
әдістерінің бірі болып саналады. Бұл басқару қатынастары ең әуелі
экономикалық қатынастар арқылы анықталатынына байланысты. Ресей ғалымы А.Д.
Ершовтың пікірі бойынша, басқаруда қолданылатын әдістердің екі
түрінажыратуға болады:
• ішкі экономикалық әдістер;
• сыртқы экономикалық әдістер.
Ішкі экономикалық әдістер, біріншіден, кеден органдары
қызметкерлерінің еңбектерін төлеумен, яғни жолақы, үстеме ақы, сыйлық,
сыйақы жүйесімен тығыз байланысты, екіншіден, осы экономикалық уәждер
арқылы тұтас қызметкерлер ұжымын және тұлғаның талаптарын қанағаттандыратын
әсерге қол жеткізілетін.
Сыртқы экономикалықәдістер сыртқы сауда операцияларынжәне СЭҚ
қатысушыларының қызметін реттеумен байланысты.
Б) кеден ісіндегі басқарудың құқық әдістері ұйымдастырушылық және
экономикалық әдістермен тығыз байданысты, кейбір кездерде олар бір- бірінен
бөлімбейді және кеден құқығының әдістеріне негізделері құқықтық реттудің
екі негізгі әдісі бар:
• өкімдік басқару әдісі (императивтік әдіс)
• үйлестіру әдісі (диспозитивтік әдіс)
Өкімдік басқару әдісі әкімшілік құқыққа тән. Ол реттеудің өкімдік
императивтік бастамасымен ерекшеленеді. Кеден қатынастарын мемлекеттік
реттеу қажеттігі кеден саласындағы мемлекет іс- әрекетінің спецмфикасынан
туындайды.
Үйлестіру әдісі өкімдік басқару әдісіне қарағанда қатысушылардың құқық
қатынастарының заң теңдігін болжайды және бір ұтымды жері азаматтық құқықты
қолданады. Бұл әдіс кеден құқығында көмекші әдіс ретінде қолданады. Бұл
әдіс арқылы кеден органдары бір жақтан және кеден брокерлары,
тасымалдаушылар, жеке кеден қоймасы иесі екінші жағынан кейбір міндеттік
қатынастарреттеледі.
Кеден құқығы құқықтық реттеудің үш негізгі әдісін қолданады:
• предписание;
• рұқсатнамалар;
• тыйым салулар.
2. Әлеуметтік –психологиялық әдістер, басқару қызметінің нәтежелері,
шешімдерді қабылдау бірқатар психологиялық факторларға байланысты. Бұл
факторларды есепке алу, әлеуметтік –психологиялық әдіс арқылы адамдарға
әсер ету жанжал жағдайлардашешуге, адамдардың бір- бірімен әрекеттесулерін
жақсартуға, қойған міндеттерді шешуге көмектеседі.
Психологиялық әдістер қадағалау өзін- өзін қадағалау, эксперемент,
кемшіліктерді қабылдау процесінің анализі , кадрларды сұрыптау және
дайындау, оқиғаларды, фактілерді, өмір жолы күндерінің анализі және
психодиагностика әлеуметтік- психологиялық, алды тұрған мақсатармен
қалыптастырумен тығыз байланысты.
Кеден ісіндегі басқарудың жоғарыда қарастырылған әдістері бір- бірімен
түрліше үйлеседі. Бұл пайда болатын мәселелерді шешуге жан- жақты қатынау
мүмкіндігін туғызды.
2 тарау. Кеден органдарының ұйымдастырушылық қызметі (Павлодар облысы
кеден бақылау департаменттің негізінде)
2.1. Департаменттің ұйымдастырушылық құрылымы.
Қазақстан Ресрубликасы қаржы министрлігі кеден бақылау комитетінің
Павлодар облысы бойынша кеден бақылау департаменті кеден органдарының
біртұтас жүйесіне енеді және өзінің өкілеттілігіне тиісті және өзінің іс-
әрекет аймағында Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің кеден бақылау
комитет белгілеген кеден ісінің жетекшілігін іске асырады.
Департамент комитетке есеп береді, комитет тарапынан бақыланады және
өзінің іс-әрекетінде Қазақстан Республикасы Конституциясын, заңын президент
пен Қазақстан Республикасы үкіметінің актілерін, сонымен қатар халықаралық
құқықтық актілерді басшылыққа алады.
Департаменттінің құрылымы және штаттың кестесі Қазақстан Республикасы
үкіметті бекіткен штаттың сан лимиті негізінде бекітіледі.
Департаменттің құрылымы мынадай( Басшылық, кеден бақылауы ұйымдастыру
басқармасы, контробандаға қарсы күрес басқармасы, кеден табыстар
басқармасы, қадағалау – кеден бақылау бөлімі, валюттік бақылау бөлімі, заң
бөлімі, оперативтік–кезекші қызмет бөлімі, ішкі қауіпсіздік бөлімі,
ұйымдастырушылық жұмыс және бақылау бөлімі, кадрлық жұмыс бөлімі,
бухгалтерлік есеп пен есеп беру, ақпараттық технологиялар бөлімі, анализ
және статистика бөлімі, кеден сараптау бөлімі, мемлекеттік құпияларды
қорғау бойынша бөлім және 10 кедендік бекеттері.
Департаментте 310 қызметкер қызмет етеді, соның ішінде кедендік
бекеттерде 100 қызметкер.
Департаменттің инфрақұрылым 1-кестеді көрсетілген кәсіпорындар
құрайды.
1-кесте. 2003-2004 жылдағы Павлодар облысы бойынша кеден бақылау
департаментінің инфрақұрылымы.
№ Көрсеткіштер 2003 ж 2004ж. 2005ж.
пп +-
1. Кеден қоймалардың саны - - 1 +1
2. Еркін қоймалардың саны - - - -
3. УСҚ саны – барлығы, соның
ішінде: 8 8 8 -
- жабық типті 2 2 2 -
- ашық типті 6 6 6 -
4. УСЖ саны 16 10 18 +8
5. БСД саны - - - -
Департаменттің негізгі міндеттері:
1) Өзінің өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасы егемендігін, ұлттық
және экономикалық қауыпсыздігін қамтамасыз ету, сонымен қатар адамның
өмірі мен денсаулығын қорғау бойынша және қоршаған ортаны қорғау
шаралары;
2) Қазақстан Республикасының кеден және басқа заңның сақталуын қамтамасыз
ету, оларды орындауын Қазақстан Республикасы кеден органдарына
жүктелген;
3) Қазақстан Республикасының кеден шекарсы арқылы өтетін тауарлар мен
көлік құралдарының кеден рәсімдеуін және кедендік бақылауыніске асыру;
4) Кеден ісі мәселелері бойынша өз өкілеттігі шегінде Қазақстан
Республикасының мемлекеттік және басқа ұйымдарымен ынтымақтастықты
іске асыру;
5) Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттерінің орындалуын,
сонымен қатар өз өкілеттігі шегінде кеден ісі мәселелері бойынша
шетелдік мемлекеттердің кеден және басқа органдарымен халықаралық
ұйымдармен ынтымақтастығын іске асыруды қамтамасыз ету;
6) Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық және басқа іс-әрекет
қатысушыларының құқықтары мен мүдделерін қорғау;
7) Кеден органдары жүйесіндегі жемқорлық фактілерін, басқа қызметтік
құқықбұзушылықты алдын алу және жою.
Департаменттің негізгі қызметті:
1) Республикалық бюджетке кеден төлемдер мен салықтарын уақытында және
толық енгізу, оларды төлету кеден органдарына жүктелген;
2) Қазақстан Республикасы кеден шекарасынан өтетін тауар мен көлік
құралдарына қатысты, Қазақстан Республикасы заңымен белгіленген орын
ауысудың рұқсат тәртібін іске асыру және тарифтік пен тарифтік емес
реттеу шараларының сақтауын қамтамсыз ету;
3) радиациялық бақылау жүргізу;
4) кеден ісі саласындағы құқықбұзушылықардың алдын алу, айқындау және
жою;
5) жедел-іздестіру қызметін жүргізу,контробандаға қарсы күрес, кеден
төлемдері мен салықтарын төлеуден бас тартуға қарсы және басқа
қылмыстарға қарсы күресті іске асыру;
6) әкімшілік құқықбұзушылық жөнінде Қазақстан Республикасы заңы
белгіленген тәртіптеәкімшілік жауапкершілік жөніндегі істерді
қарастыру;
7) дербес және басқа құқық қорғау органдарымен бірлесе отырып кеден заңын
бұзушылығына қарсы күресті іске асыру, бірлескен операцияларды
жүргізу, ынтымақтастық мәселелері бойынша бірлескен құжаттарды
дайындау;
8) салық заңы саласындағы бұзушылықты айқындауда, алдын алуда, жоюда
салық қызметі органдарымен және басқа мемлекеттік органдарға жәрдем
көрсету;
9) заңға сәйкес өз өкілеттігі шегінде валюталық бақылауды өткізу;
10) кеден бақыла аймағының тәртіптемесініңсақталуын, дербес және басқа
мемлекеттік бақылау органдарымен бірлесіп іске асыру, кеден
инфроқұрылым объектілерінің қорғау жүйесін ұйымдастыру, Қазақстан
Республикасының кеден шекарасын қорғау;
11) мемлекеттік меншікке алынған тауарлар мен кқлік құралдарының сақталуын
қамтамасыз ету;
12) кеден оргналары қызметінің қауыпсіздігін, Қазақстан Республикасы
заңына сәкес кеден оргнадарыныңқызмет тұлғаларын және олардың отбпсы
мүшелерін құқыққа қарсы іс-әрекеттерден қорғау;
13) Қазақстан Репсубликасының сыртқы сауданың кеден статистикасын және
арнайы кеден статистикасын ұйымдастыру және жүргізу;
14) Кеден ісі мәселелерімен айналысатын,комитетпен келісу бойынша шетел
мемлекеттердің кеден және басқа да өкілетті органдарымен
ынтымақтастықты іске асыру;
15) Кеден инфрақұрылымын салуды және қайта жаңғартуды жобалардың жоспарлау
және ұйымдастырылуына қатысу;
16) Кеден процедураларын ықшамдау және жетілдіру мақсатында кеден
ақпараттық технологияларыненгізудіқамтамасыз ету, сонымен қатар кеден
автоматтандырылған ақпараттық жүйе шектерінде қолданылатын жүйелік-
техникалық құралдардың қызметін қамтамасыз ету;
17) Департамент бұқаралық ақпарат құралдарымен ынтымақтастықты ұйымдастыру
және қамтамасыз ету, кеден ісі мәселелері бойынша жеке заң тұлғаларын
ақпаратты ету, өз өкілеттігі шегінде азаматтардың шағымдары мен
өтініштерін объективті түрде құрастыру, мемлекеттік органдардың, басқа
ұйымдардың, сонымен қатар азаматтардың құқықтар мен мүдделерінің
қорғау және түсіндіру тудыратын себептер жою бойынша шараларды
қабылдау;
18) Тәуекелдікті басқаруды іске асыру;
19) Қазақстан Республикасы заңымен жүктелген басқа қызметтерді орындау.
2.2. Қазынагер іс-әрекеттің анализі.
Қазақстан Республикасы кеден заңында кеден төлемдерін, олардың негізгі
ережелерін, кеден төлемдерін есептеу және төлеу тәртібін, тауарлардың қай
мемлекетте жасалғандығын айқындайтын ережелерді, тарифтік жеңілдіктерді
және тарифтік артықшылықтарды реттейтін нормалар бар.
Осыған байланысты Департамент кеден саласындағы кеден төлемдері мен
салықтарын есептеудііске асырады.
Қазақстан Республикасының Кеден кодексінің 290-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасында келесі төлемдері әпекет етеді:
кеден бажы;
кеден алымы;
алымдар;
алдын ала жасалған шешім үшін төлем.
Кеден алымдарына мыналар жатады:
кеден рәсімдеу үшін кеден алымы;
1) кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымдары;
2) тауарларды сақтау үшін алымдар.
297-бабына сәкес кеден органдары төленетін алымдарға мыналар жатады:
1) лицензия берген үшін алым:
- кеден қоймасы құруға
- бос қойманы құруға
- бажсыз сауда дүкен құруға
- уақытша сақтау қоймасын құруға
- кедендік тасымалдаушы реттінде қызметті атқаруға
- кеден брокері реттінде қызмет жүзеге асыруға.
2) кеден ресімдеу бойынша маманға біліктілік аттестатын бергені үшін
алым.
Алымдар мөлшерін Қазақстан Республикасының үкіметті белгілейді.
Қазастан Республикасының кеден органдары Қазақстан Республикасы заңы
белгіленген тәртіпте және шарттарда, демпенке қарсы қорғау және өтемақы
баждарын төлетеді.
Төлеушідерді, салықтарды есептеу және төлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының салық заңы белгілейді.
Жеке тұлғалар тауарларды ауыстырған кезде ықшамдалған тәртіпте
төлемдер мен салықтар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген жиынтық
кеден төлемі түрінде төленуі мүмкін.
Кеден төлемдерінің мөлшерлемесі мыналарға бөлінеді:
1) адволорлық – салыққа салынатын тауарлардың кеден құнына пайызбен
есептеледі;
2) спецификалық – салыққа салынатын тауарлардың бірлігі үшін
белгіленген мөлшерде шектеледі;
3) біріктірілген – кеден төлемдерінің аталған екі мөлшер түрінде
үйлесуі.
Адволорлық баждар салық салынатын тауар бағасынан пайыз түрінде
анықталады. Бұл Қазақстан және кеден одағының мемлекеттеріне тән. Бірақ та
бюджетке баратын түсімдер көптеген факторларға тәуелді, оның ішінде нарық
жағдайына тәуелді.
Спецификалық кеден бажын өлшеу бірлігі бағаға байланысты емес,
өйткені тауардың салмағына, көлеміне және т.б. сипаттамаларына тәуелді.
Салық салу бірлігі есебінде бағалық емес спецификалық бірліктер өлшемдерін
қолдану импорттық тауарларға фактуралық бағаларды төмендету арқылы кеден
төлемдерінен бас тартуларды шектеуге мүмкіндік береді.
Кеден баждары Қазақстан Республикасының кеден комитеті заңының 292-
бабына сәйкес кеден тәртіптемелерінде тауарларды мағлұмдау кезіндегі
төленеді. Олардың орналасу шарттарын Қазақстан Республикасы кден
тарифтеріне сәкес кеден баждарын төлеуді белгілейді.
Алдын ала шешім қабылдаған үшін тауардың шығу елі мен кеден құнының
айқындау классификациясы мен методологиясына қатысты алдын ала жасалған
шешім үшін Қазақстан Республикасының үкіметті белгіленген мөлшерде төлем
төленеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 тарау.Кеден жүйесіндегі басқарудың мәні мен мазмұны.
1. Кеден жүйесіндегі басқару туралы түсінік, оның нысаны мен субъектісі.
2. Кеден жүйесіндегі басқарудың принциптері мен әдістері.
2 тарау. Қазақстан Республикасының кеден органдарын басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымы (Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі
Кедендік бақылау комитеті).
2.1. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы.
2.2.Қазынагер іс - әрекетінің анализі.
2.3.Құқық қорғау қызметін ұйымдастыру.
3 тарау. Қазақстан Республикасының кеден органдарының қызметін ұйымдастыру
мәселелері мен жетілдіру болашағы.
Қорытынды.
Пайдалынған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының халық шаруашылығы кешенінде тауарлар мен
қызмет көрсетулердің сыртқы саудасы ерекше орын алады.Әлемдік саяси және
экономикалық үрдістерді көлемдендіру шарттарында халықаралық еңбек
бөлісупроцесі тереңдетілуде, мемлекеттердің өзара бір – біріне тәуелділігі
күшеюде; мемлекеттердің кеден аумақтарында және сырт аумақтарында
тауарларды қайта өңдеу тәсілдері мен түрлері күрделенуде. Осындай жағдайда
мемлекет іс - әрекетінің басты шарттары борлып екі фактор алынады –
бәсекеге қабілеті өнім мен қызмет көрсетулерді өндіру қабілеттілігі, және
сонымен қатар ұлттық мемлекеттердің өздерінің сыртқы экономикалық
байланыстарды тиімді байдалану икемділігі. Тек қана сыртқы экономикалық
байланыстарды дамыту ұлттық экономикасының, ғылыми – техникалық прогресстің
нығаюына, өнімнің, қызмет көрсету және тұрғындардың оңтайлы жұмыспен
қамтылуының сапасы мен бәсекеге қабылетілігін жоғрлауына өз әсерін
тегізеді.
XXI ғасырдың сұрауларына төтеп бере алатын және ұзақ мерзімді ұлттық
мүдделерді қамтамасыз етуге бағытталған белсенді, жан-жақты және теңгерімді
сыртқы саясат мемлекет іс-әрекетінің негізгі бағыттары болып табылады.
Мемлекеттің экономикалық мүдделерін қамтасыз ету ісінде кеден қызметі басты
роль атқарады. Ол экономиканың базалық институттарының бірі болып табылады.
Сыртқы сауда айналымын реттеуге және қазынагер қызметтін іске асыруға
қатыса отырып, кеден қызметі мемлекеттік бюджетті үнемі молайтады және сол
арқылы экономикалық мәселелерді шешуге қатысады. Қазақстанның тәуелсіздік
пен егемендік алуы – жана заңның шығарылуын талап етті. Елдің ұлттық
қауыпсыздігімен байланысты құқық инфрақұрылымын қалыптастырылуы басымдық
бағыттардың айқындалуына және сәйкес заң шаралардың қабылдануына негіз
болды. Осы бағыттардың бірі кеден реттеу саласы болып табылады. Кеден
саласы монополиалық мемлекеттік реттеу қажеттігі толық көлемді оның ішкі
және сыртқы саясаттын – кеден саясатының бөлшектерін айқындау жолы арқылы,
арнайы органдарды – кеден қызметін мақсаттарға жету құралы – кеден ісін
құру арқылы оның жасалуына әкелді.
Кеден реттеуімен байланысты мемлекеттік реттеуінің салалары болып
қорғау, ұлттық қауыпсыздік, сыртқы экономикалық қызмет, табиғи
монополиялар, экология, көлік және т.б.
Ойластырылған қолдау шаралары арқылы кеден қызметі ұлттық өндірісті
қорғайды.
Жаңа нарықтық шарттарында Қазақстандық экономика Ашық мемлекеттік
шекаралар Ашық және көптеген жерлерде Айқын емес болған жағдайда
республиканың экономикалық қауыпсідігі мәселесі бұрыңғыға қарағанда
әлдеқайда күрделене және ауқымдана түсті. Кеден қызметтінің жаупкершілік
аймағы болып мемлекеттің сыртқы экономикалық қызмет саласы болып табылады.
Қазақстан Республикасының кеден органдары өзінің күшттері мына
міндеттерді шешуге бағыттады:
- Кеден қызметінің алдына қойған басты міндетті орындауды
қамтамасыз етуге қабылетті кеден инфроқұрылымын құру;
- Егемендіктің экономикалық негізін және елдің мемлекеттік
кауыпсіздігін қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы халқының
мүдделерін қорғау;
- Баждарды, алымдарды және салықтардың кейбір түрлерін төлеттіру
арқылы республикалық бюджетті молайту;
- өздерінің тауарларын шетелге шығарғаны үшін қазақстандық
экспорттаушыларына тиесілі төлемдердің өз уақытында толық
репортриациялаудағы кеден – банктік валюталық бақылауды іске
асыруға қатысу;
- Қазақстанның сыртқы саудасының кеден статистикасының
қалыптастыру, жүргізу және ұсыну (ресми жариялау);
- Кеден қызметтін қамтамасыз ететін құқықтық заң базасын құру.
Соңғы уақыт ішінде кеден заңында көптеген өзгерістер енгізілді, кеден
ісі үшін негіз болып саналатын нормативтік актілер – Кеден кодексі
қабылданды. Кеден кодекссіндегі бар нормалармен ережелер кеден қызметтінің
әлемдік нормаларына сәйкес келеді. Осыған орай Қазақстандық кеден
қызметтінің іс-әрекеті үшін, сыртқы экономикалық іс-әрекетті іске асыру
механизмдерін өндіру үшін, Қазақстанды әлемдік шаруашылыққа біріктіру үшін,
оның халықаралық өндірістік кооперациаларды дамытуға қатыстыру үшін
құқықтық негіз құрылды.
Қазақстанның кеден бақылау комитетінің ролі мемлекеттің кеден саясатын
әзірлеуде белсенді қатысатын ведомства ретінде өсті. Кеден төлемдерін
төлетудің және технологияларын енгізу, олардың мерзімді және дұрыс
есептеуін қаммтамасыз ету, олардың республикалық бюджетке толық көлемде
түсуін бақылау ұйымдастыру – осының барлығы экономикалық нәтежелерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан кеден саясаты Қазақстандық нарықты,
отандық тұтынушылар мен өндірушілерді қорғауға, экономиканың, экспорттың
және импорттың орнын басатын өңдірістің дамуын ынталандыруға, шетел
инвесторларын тартуда жәрдемдесуге, сыртқы экономикалық, сауда және
бюджеттік саясаттың міндеттерін шешуге өзінің тиімді септігін тигізді.
Республиканың политикалық байланыстардың белсенді дамуына, мемлекеттің
бюджетіндегі табыстардың көбеюіне, қызмет мүмкіндіктерінің жақсартылуына
әсер етті.
Кеден құқық базасының әрі қарай жетілдірілуі кеден органдары
құрылымының жетілуіне әкеледі, ал Қазақстанның әлемдік шаруашылыққа
белсенді енуі кеден органдарықызметін кеңейтеді. Бұл үрдістің белсенді
жүріп жатқанын біз келесі нормативтік актілерде көреміз: Шанхайлық ұйым
ынтымақтастығының мүшелері болып табылатын мемлекеттер арасында есірткі
заттардың, психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы және оларды
тасымалдаушыларға қарсы күрес жүргізудегі ынтымақтастық туралы келісім –
шартқа қол қою туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы.
16.06.2004 ж. бастап №1396 Тәуелсіз мемлекеттер достастығының қатысушылары
мен достастыққа енбейтік мемлекеттер арасындағы мемлекеттік
шекараларданөткізу бекеттеріндегі шекара әскердің ынтымақтастығы туралы
келісімді бекіту туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы,
29.09.1999 жылдан бастап №220; Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясының шектестік облыстарының ынтымақтастығы туралы Қазақстан
Республикасы үкіметі мен Ресей Федерациясы үкіметінің арасындағы келісімді
бекіту туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы, 20.04.1995
жыдлдан бастап №2213; Қазақстан Республикасының Кеден Агенттігі мен
Қазақстан кәсіпкерлерінің форумы ассациясының бірлескен заң тұлғаларының
арасындағы ынтымақтастық туралы мемарандум; 25.02.2003 жылдан бастап №НК-
43 салық бақылауындағы электрондық құралдарды қолдану саласындағы
ынтымақтастық пен әрекеттестік туралы келісім; Халықаралық және
халықаралық қатынастардағы автокөлік арқылы тасымалдауды бақылауды
Республикалық Автоматтандырылған жүйесін және Ақпараттық қамтамасыз
етудіқұру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қауылысы, 22.05.1997
жылдан бастап №861; 20.05.2003 жылдан бастап №229 Тауарлар мен көлік
құралдарынмағлұмдау туралы келісім; 13.06.2000 жылдан бастап Қзақстан
Республикасының мемлекеттік кіріс министірлігі мен Тәжікстан үкіметінің
қарамағындағы кеден комитетінің арасындағы контробанла мен кеден
ережелерінбұзуға қарсы, сонымен қатар қарулардың, оқ-дәрілердің, жарылғыш
заттардың, есірткі заттардың, психотроптық заттардың және прикурсорлардың
заңсыз айналымына қарсы күрес жүргізу ынтымақтастығы туралы келісім;
02.09.1999 жылдан бастап Қазақстан Республикасының мемлекеттік кіріс
министірлігі мен Армения Республикасы үкіметінің қарамағындағы кеден
комитетінің арасындағы контробанда және кеден ережелерін бұзуға қарсы,
сонымен қатар қарулардың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттардың, есірткі,
психотроптық заттардың және прикурсорлардың заңсыз айналымына қарсы күрес
жүргізуынтымақтастығы туралы келісім; 29.04.2000 жылдан бастап №01-1013
Ресей Федерациясынан Ресей федерациясына Қазақстан Республикасы арқылы
және Қазақстан Республикасынан Ресей Федерациясы территориясы арқылы
жүретін теміржол көлігі арқылы тасымалданатын тауарларды Ресейлік және
Қазақстандық кеден органдарының кеден бақылауының технологиялық сызбасы.
Көріп отырғанымыздай, кеден органдары сыртқы экономикалық байланыстарда
және Қазақстан халқының құқықтарымен мүдделерін қорғау салаларында
мемлекеттік саясаттыжүргізетін құрал ретінде көрінеді.
Осыған орай таңдалған тақырыптың өзектілігімен оның практикалық
құндылығы айтарлықтай.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі тақырыптың оның мақсаттары мен
міндеттерін айқындады.
Зерттеу мақсаты: кеден бақылау органдарының құқықтық базасын және
арнайы оқу құралдарын зерттеу және практикалық материалдарды талдау
негізінде Қазақстан Республикасы кеден органдарының қызметін әрі қарай
жетілдірудің жолдарын айқындау.
Зерттеу мақсатына орай келесі міндеттерді орындау көзделіп отыр:
- Қазақстан Республикасы кеден органдары қызметінің құқықтық
негіздерімен танысу;
- Павлодар облысы бойынша кеден бақылау департаменті қызметінің
нәтежелерін талдау;
- Кеден органдары қызметінің мәселелерін айқындау және оларды
шешу жолдарын табу.
Зерттеу нысаны: кеден органдары қызметін іске асыру үрдісінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Жұмыстың методологиялық негізі болып кеден органдар қызметін реттейтін
нормативтік-құқықтық актілер, шетел және отандық ғалымдардың
монографиялары, оқулықтары, оқу құралдары, зерттеу тақырыбына қатысты
мерзімді басылымдардың жариялымдары.
Салыстырмалы талдау 2004 – 2005 жылғы Павлодар облысы бойынша кеден
дік бақылау департаменттің материалдары негізінде жасалды.
1 тарау. Кеден жүйесіндегі басқарудың мәні және мазмұны.
1. Кеден жүйесіндегі басқару туралы түсінік, оның нысаны мен субъектісі.
1991 жылдың 16-желтоқсанда Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін
жарияланғаннан кейін, дербес мемлекеттің егемендігін және экономикалық
қауыпсіздігін қамтамасыз ету үшін кеден органдарын құру қажеттігі туды.
Қазақстан Республикасы Президентті нің жарлығымен 1991 жылдың 12
желтоқсанынан бастап Қазақстан Республикасының кеден комитеті құрылды.
Қысқа мерзім ішінде негізгі бағыттар құрылды. Қазақстан Республикасы
сыртқы және ішкі саясаттың құрылымдық бөлігі болып саналатын біртұтас кеден
саясаты жасалды. Кеден ісінің нормативтік базасы құрылды және
дамытылыпжатыр, кадрлар құрамы қалыптастырылды, кеден органдарын басқарудың
жүйесі қызмет етіп жатыр, кеден инфрақұрылымының қалыптасуы аяқталды, кеден
құқық бұзуларға қарсы күрес жүргізіліп жатыр.
Қазақстан Республикасының кеден қызметі құрылу сәтінен бастап әртүрлі
құрылымдық өзгерістерді басынан кешірді: 1992 жылдың қараша айында Бас
кеден басқармасы құрылды, кейін – Қазақстан Республикасының кеден комитеті
(орталық орган мәртебесінде, Үкімет құрамында емес, бірақ оның
қарамағында),1997 жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасы мемлекеттік
Кіріс министірлігінің мемлекеттік кеден еомитеті.
2002 жылдың 28-тамызда мемлекеттік Кіріс министірлігі қайта
ұйымдастырылды және кеден ісі саласындағы өз қызметін Үкімет құрамына
енбейтін орталық атқарушы орган ретінде саналатын Қазақстан Республикасының
кеден комитетіне тапсырылды.
Қараша айында Қаржы министірлігінің құрамына кеден бақылау комитетін
құру туралы шешім қабылданды.
Қайта ұйымдастыру және алғашқы жетекшілердің жиі ауысуы тәжіребелі
қызметкерлердің жұмыстан шығуына, аппаратқа және кеден мекемелеріне жаңа
кадрлардың жинақталуына себеп болды. Бұл Қазақстан Республикасы кеден
органдарына жүктелген міндеттердің орныдалу сапасына теріс әсерін тигізді.
Бұл кеден саласын мемлекеттік басқарудағы өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Мемлекеттік басқару қойылғанмақсаттарға жету үшін жоспарлау,
ұйымдастыру, дәж ету және бақылау үрдістерін көздейді.
Басқару түсінігі көп қырлы және адам іс-әрекетінің көптеген
салаларында қолданылады. Әртүрлі әлеуметтік, экономикалық жүйелерде (кеден
қызметі де осыған жатады) басқару түсінігі түрліше айқындалады. Басқару
саласындағы көптеген ресейлік ғалымдар былай деп есептейді: біріктіру
үрдісі арқылы кәсіби дайындалған мамандар мақсаттарды қою және оларды іске
асыру тәсілдерін әзірлеу арқылы ұйымдарды және басқаруды қалыптастырады.
Мысалға, кеден қызметінің теориясы мен тәжіребесінен алынған басқару
терминін алайық. Мұндағы, басқару дегеніміз практикалық шешімдерді
қабылдау жолымен адамдардың ұйыдасқан ұжымына әсерін тигізетін және оларды
сыртқы және ішкі жағдайларда мақсатқабағытталған мінез құлқысы қамтамасыз
ететін ақпараттық үрдіс.
Ресей ғалымы А.Д. Ершовтың пікірі бойынша, басқару дегеніміз –
жүйенің бөлінбесқасиеті – құрылымды сақтауға, ішкі және сыртқы қатынастарды
нығайтуға және шешімдердіқабылдау арқылы қойған мақсаттарды орындауға
бағыталған әсер ету үрдісі.
Кеден жүйесін басқару дегеніміз – онымен тіл табыса білу, оның ішкі
семантикалық тиісін түсіну және қолдану. Кеден жүйесіндегі басқаруды оның
элементтер мен бөлшектерінің арасындағы байланыстарды, бүкіл жүйенің
динамикалық әсерлесулері терең зерттеудің объектісі болған жағдайда жақсы
түсінуге болады. Кеден жүйесіндегі басқарудың маңызды ұстанымдардың бірі –
қызмет баспалдақтарын, жүйе салымдарын міндеттейтін біртұтастылық принципі:
белгілі бір жүйелер басқа жүйелердің жүйешелеріболуы мүмкін, яғни жүйелер
жүйешелерде құралады және басқа үлкен жүйенің құрамына енеді. Мысалы, кеден
жүйесі сыртқы экономикалық іс-әрекетті мемлекеттік реттеу жүйесінің
құрамына енеді. Бұл ұстаным кеден ісінің құбылысын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен, кеден ісі – тұтас жиынтық, оның құрастырушы бөлшектері:
кеден қадағалау орны, кедендер, бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын аймақтық
кедендік бөлімшелер. Бұл құрастырушы бөлшектер жеке тұрғанда біртұтастықта
болғандағы қасиеттерге ие бола алмайды, жүйенің біртұтастығында көрінетін
қасиет құбылыстың реті болып табылады.
Осылайша, кеден жүйесінің мәні кеден ісінің ішкі мазмұнының берілудың
біртұтастығында білінеді: өз кезегінде кеден ісінің ішкі мазмұнының негізгі
қызметі арқылы көрінеді. Кеден жүйесінің негізгі қызметі халықаралық алмасу
прцесін реттілікпен және үйлесімдіреттеу қабілеттілігі. Бұл кеден ісінің
тағайындалуы болып саналады.
Кеден жүйесіндегі басқарудың екінші маңызды принципі – тәріздес
принципі. Бұл принципті белгілі бір жүйелер санынан құралған күрделі кеден
жүйесінің нақты үлгісінде қарастыруға болады. Кеден бекеті нақты аймақтық
кеден бөлімшесінің құрамына енеді, ал бұл өз кезегінде қаржы
министірлігінің қарамағындағы кеден бақылау комитет жүйесінің негізін
құрайды. Осыған орай , кеден жүйесі бөлшектерінің орналасуы және әсерлесуі
элементтердің, компанентердің қарым-қатынасын айқындауға мүмкіндік береді.
Бұлар болмаса, қызмет етудің, тұрақтылық, үнемдеушілігін дәрежесінің және
басқарудың тиімділігін қамтамасыз ететін т.б. сапалардың себептері туралы
сөз етуге болмайды.
Қазіргі кеден комитеті мемлекеттік бюджетті молайтудың негізгі көзі
болып табылады. Оларға мыналар жатады:
- кеден ісі жөнінде өкілетті орган;
- облыстар бойынша және республикалық мәндегі Астана және Алматы
қалалары бойынша департаменттар;
- кедендер;
- кеден бекеттері;
- Қазақстан Республикасы кеден шекараларындағы бақылау-өткізу
пунктары;
- Арнайы кеден мекемелері.
Кеден ісіндегі міндеттерді шешу үшін Қазақстан Республикасы Үкіметі
қаулысы бойынша Астана және Алматы қалаларында арнайы кеден лабороториялар,
кинологиялық, есептеу орталықтары және т.б. арнайы кеден мекемелері
құрылды.
Кеден ісі жөніндегі өкілетті орган заңды тұлға болып саналады және
Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен ережелер негізінде қызмет етеді.
Кеден ісі жөніндегі аймақтық органдар заңды тұлға болып саналады және
кеден ісі жөніндегі өкілетті органның бекіткен ереженің негізінде қызмет
етеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кеден органдары 14 халықаралық
мәндегі автожолдарды, 73 республикалық мәндегі автожолдарды, 17 темір дол
тараптарды, 13 аэропорт (мұнда өткізу пунктары қызмет етеді) және 1 теңіз
порты (Ақтау порты).
Шектесетін мемлекеттермен шекаралардың ұзақтығы төмендегідегі:
- Ресей Федерациясымен 6980 км.;
- Қытай халық республикасымен 1560 км.;
- Қырғыз Республикасымен 1070 км.;
- Өзбекстан Республикасымен 2310 км.;
- Түрікмен Республикасымен 450 км..
Қазіргі таңда кеден органдарының құрылымы мен қызметін ашатын 2003
жылдың 1-мамырда күшке енген Қазақстан Республикасының Кеден кодексі қызмет
етеді. Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасында кеден ісінің ұстанымдары
мыналар:
- заңдылық принципі;
- құқықты қорғауға және заң алдында тең болуды, сыртқы
экономикалық және кеден ісі саласындағы басқа кызметіндегі
қатысушылардың құқықтарын сыйлауды және сақтауды қамтамасыз ету
принципі;
- жариялық принципі.
2005 жылдың 20-маусымнан астап Қазақстан Республикасының Кеден
кодексіне 103 өзгертулер мен қосымшалар енгізілді.
2. Кеден жүйесіндегі басқарудың нысаны мен субъектісі түсінігі.
Нысандық – пракикалық іс-әрекетте және кеден ісін тануда нысан мен
субьект түсініктерінің мәні ерекше. Бұл түсініктерін әуелде философиялық
мәнде пайда болды да, кейін нақты ғылымдарда пайдалана бастады.
Философиялық тұрғыдан алғанда нысан (латынша – objectum – нысан,
латынша objection – алдына тастаймын қарама-қарсы қоямын) – оның нысандық
сипаттаманы – танымдық іс-әрекетте субьектіге қарама-қарсы тұруы. Нысан
түсінігінің қазіргі сипаттамасы Р.Декарттан бастау алады. Мұнда нысан мен
субьектінің бір-біріне қарама-қарсы тұруы танудың шығу орны, саның ішінде
дұрыстық көз қарасы тұрғысынан білімнің негізінде көріді.
Субьект түсінігі (лаынша subjectus – астында жатқан, негізде
орналасқан, sub – астында, jacio – негіз қалау) философиялық тұрғыдан
алғанда нысандық сипаттамалы-танымдық іс-әрекеттің жеке тұлғаның немесе
адамдар тобының, нысанға бағытталған белсенділіктің иесі.
Ресей ғалымы А.Д. Ершовтың көзқарасы бойынша, әр түрлі бөлімдер
салаларында нысан мен субьект түсініктерінің өзінің айырымдық ерекшеліктері
және сипаттамалары болады. Мысалы, экономикалық және құқықтық іс-әрекет
күрделі астасын жатқан кеден ісінде бұл түсініктердің сипаттамасы,
экономикалық-құқықтық реттеудің қай бөлігі әрекетке түсіп жатыр, соған
тығыз байланысты (кеден операцияларын іске асырып жатқан сәтте).
Кеден ісіндегі басқару нысаны дегеніміз – басқарудың субъектісі болып
табылатын кеден органдарының тарапынан басқарушылық ықпалдар бағытталған
құбылыстар. Басқарудың субъектісі кеден ісінде былай түсіндіріледі: белгілі
бір мақсаттарға жету үшін алдын ала әзірленген бағдарламалар мен
бағыттарға сәйкес белгілі кеден үрдістерін басшылық етудің іс-әрекетті.
Субъект дегеніміз – басқаруды ұйымдастырудың жиынтығы ретінде алынатын
басқарушы жүйе. Ескертетін бір жайт, кеден жүйесіндегі басқару баспалдақтар
ұстанымы негізінде құрылатындықтан, басқару субъектісі жоғары деңгейдегі
кеден органдары үшін нысан болуы мүмкін.
Нысан мен субъектінің жиынтығын ресей ғалымы А.Д.Ершов төмендегідей
сипаттайды:
- басқарудың баспалдақтар (мақсатар,қызметтер, міндеттер,
ұстанымдар,әдістер)
- басқарудың ұйымдастырушылық құрылымдарының жиынтығы (кеден
органдарының түрлері( басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымдарының түрлері)(
- кеден үрдістері басқарудың элементтерінің және құрылымдарының
іс-әрекеттері және әрекеттесулері ретінде.
Кеден ісіндегі құқық нысаны дегініміз – кеден ісін іске асырған кезде
мемлекеттің реттеу органдары (Қазақстан Республикасы қаржы министірлігінің
кеден бақылау комитеті) тұрғысынан реттеу құқығы бекітуге және қорғауға
тиісілі болған жағдайда пайда болатын қатынастар нормативтік құқықтық
актілерде сыртқы экономикалық қызмет (кейін - СЭҚ) қатысушыларына және
кеден шекарасын өтіп жатқан тұлғаларға тиіслі мінез – құқықты, кеден
органдарының құқықтары мен міндеттерін көрсете отырып, мемлекет тараптарға
мемлекет мүдделеріне жауап беретін қоғамдық мінез құлықты таңдауды ұсынады.
Кеден ісіндегі құқық субъектісі дегеніміз – заң бойынша құқықтар мен
заң міндеттерін іске асыруға қабілетті тұлғалар (жеке тұлғалар немесе заң
тұлғалары), яғни жеке немесе ұжымдық субъетілер. Кейбір ғалымдардың
пікірінше,құқық субъекті мен құқық қатынас субъектісін анырата білу жөн.
Жүйелік қатынаудың негізгі принциптерінің бірі болып табылатын
тәріздес принципі жүйе мен басқару нысанының сәйкестігін болжайды. Кеден
ісіндегі басқару жүйесі көлеміне борабер болуы тиіс, сондықтан жүйе
жұмысының төмен тиімділігін зерттеліп жатқан нысанның сипаттамалы таным
дәрежесінде іздеу керек.
Жаңа әдебиеттерде кеден ісіндегі нысанды текке алудың қажеті жоқ деген
пікірлер бар. Басқарудың нысаны адам іс-әрекеті түрлерінің үрдістері немесе
процедуралары мен операциялары болып табылады деген пікірлер жиі кездеседі.
Бірақ та мұндағы басқару нысаны ретіндегі үрдісті таңдау орнынды, егер сөз
өндіріс үрдісі жөнінде жүріп жатса. Басқару терминінің өзі үрдіс болып
саналады.
Кеден және экономикалық әдебиеттерде кеденді басқару сыртқы сауда
кәсіпорындарын басқару сияқты теминдер жиі қолданылады. Бірақ
Қазақстандық ғалым С.Т.Алибекованың пікірі бойынша, бұл термин дұрыс емес,
өйткені қозғалмалы мүлікті, ғимараттарды, жүру жолдарын және т.б. осы
сияқтыларды қалай басқаруға болады.Кеден ісі көзқарасы тұрғысынан бұл
олардың кеңістікте және уақытты орын ауысуы. Сондықтан мұнда кедендігі
Басқару немесе кеден істерін басшылыққа алу айту орнынды.
Басқа да пікірлер бар, басқарудың объектісі ретінде іс-әрекеттің
орныққан тізбектілігі сияқты іс-әрекет бағдарламасын санау жөн. Ресей
ғалымы Н.И. Бондеретқа былай дейді( әлеуметтік жүйеде басқару нысаны адам
емес оның іс-әрекет бағдарламасы болып табылады. Дұрыстығына келгенде
басқару нысаны ретінде бағдарламаны емес, іс-әрекет бағдарламасы
нәтижесінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты санауға болады.
Кеден ісіндегі басқарудың күрделі нысандары өзінің көп қырлығығымен
және үлкен кеңістік-уақыттық және экономикалық құқық толығуымен
ерекшеленеді. Кеден ісіндегі басқару мәселелерін зерттеуді жүргізу үшін
оған әсер ететін басқарыдың сипатына сәйкес жүктеу жүйесінің
классификациясын жүргізу қажет.
Кеден жүйесіне кірудің жүктеуін келесі сызбада көрсетуге болады:
Кіруді жүктеу (басқару нысаны)
тауарлар көлік құралдары тұлғалар қызмет
көрсетулер
интеллектуалдық меншік
Тауар - басқарудың теориясы мен тәжірибесіндегі көпқырлы мен көптеген
түрлері барлардың бірі бұл адам іс-әректкінің белгілі бір жақтарына
байланысты тауарға келесі ұстанымдарға сәйкес сипаттама беруге болады.
Әрбір тауарды айырбастау процесінде иесі өз еңбегінің
қарама–қарсысын алады. Әрине бұл процесте бірыңғай реттеу механизмдері
орын алады, оның ішінде кеден қызметі де
Кеден ісінің экономикалық қызыметін тұтынушы құны мен тауар құны
арасындағы реттеу ролі атқарады. Бұл реттеулер мемлекттердің кеден
тарифтернің халықаралық алмасу процесі кезінде іске асады кеден құнымен
және басқа әдістер арқылы анықталады.
Сонымен қатар тауарды кеден ісінің басқа ұстанымымен тұрғысынан
қарастыруға болады.
1. Ұлттық тиесілік:
- Қазақстандық;
- Шетелдік.
2. Кеден кенестігіндегі қозғалыс бағыттары
- Импорттық;
- Экспорттық;
- Транзиттік.
3. Сауда айналымдық қолданылуы:
- сыртқы айналымдағы сату – сатып алу үшін ауыстырылатын,
коммерциялық мақсаттарға арналған тауарлар;
- коммерциялық емес тауарлар, яғни сауда айналымы үшін
арналмаған (ауыстырудың сипатына, санына жиілігіне, жол
жүрудің жағдайларына байланысты айқындалады).
4. Қазыналық белгілер
- кеден салық салуға тиісілі тауарлар;
- салықтан босатылған тауарлар.
Енді көлік құралдарын қарастырайық. Оларға жолаушылар мен тауарларды
халықаралық тасымалдау үшін қолданылатын кез-келген құралдар жатады, оның
ішіне контейнелер және т.б. көлік жабдықтары енеді, Атап айтқанда:
а) өндірістік мақсаттарға арналған және жүктерді коммерциялық
тасымалдаумен айналасатын көлік құралдары.
Оларға мыналар жатады:
- теміржолы;
- автокөлік;
- теңізсуы;
- өзен суы;
- мұржа өткізгіштік;
- электерлік тапсырыс желісі.
б) жеке мақсаттарға арналған және коммерциялық мақсаттағы
тауарларды тасмалдауға арналмаған көлік құралдары Тұлға терині
кәсіпорын, мекеме, ұйым және т.б. заң тұлғалары, және сонымен қатар жеке
тұлғалар дегенді білдіреді. Бүінгі кезенде бұл терминді келесі белгілер
бойынша топтастыру қажет:
1. Заң мәртебесі
а) жеке тұлғалар – Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес толық көлемде
қаблетті және іс-әрекетке қабілеттілігі бар Қазақстан Республиксаның
азаматы;
б) заң тұлғалары – Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес жеке
меншігінде, шаруашылық жүргізуде немесе оперативтік басқаруда айқындалған
мүлігі бар ұйымдар.
2. Азаматтықтың елі:
а) Қазақстандық тұлғалар – Қазақстан Республикасының азаматы,
Қазақстан Республиксаында тұрақты мекені бар азаматтығы жоқ тұлғалар,
Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес Қазақстан Республикасында тіркелген
жеке кәсіпкерлер, сонымен қатар Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес
жасалған заң тұлғалары;
б) Шетелдік тұлғалар – терминде Қазақстандық тұлға деп көрсетілмеген
тұлғалар.
3. Тұрғылықты жері
Резидент – бұл Қазақстан Республикасында тұрғылықты өмір сүру жері
бар тұлға, соның ішінде шетелге уақытша кеткендер де бар Резиденттерге
мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасында тұрғылықты өмір сүру жері бар
жеке тұлға, оған шетелген уақытша кеткендер де кіреді;
- Қазақстан Республикасы заныңа сәйкес құрылған, орналасу
жері Қазақстан Республикасы болып табылатын заң тұлғалары.
а) шетелдегі Қазақстан Республикасының дипломатиялық және т.б. ресми
өкілеттіліктер;
б) резиденттер емес – шетел азамттары, азаматтығы жоқ тұлғалар,
сонымен қатар Қазақстан Республикасынан тыс тұрғылықты жері бар заң және
жеке тұлғалар, оның қатарында уақытша Қазақстан Республикасын мекен етіп
жатқандар да бар.
5. мекен ету орны және уақыты:
- қашқындар, яғни Қазақстан Республикасының азаматы емес,
тегі, діні, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеметтік топқа
тиесілігі белгілері бойынша құрбан болу қаупінен өз елінен
тысқары жерді мекен етіп жатқан және бұл мемлекттің
қорғауын пайдалана алмайтын тұлғалар;
- мәжбүрлі қоныс аударушы, яғни оған қатысты немесе
отбасына қатысты істелген жәбірлеудің нәтижесінде немесе
ізге түсудің басқа формаларында немесе басқа ша әдептер де
өзінің тұрғылықты мекенін тастап кеткен Қазақстан
Республикасының азаматы.
Қызымет көрсетулер – бұл адамдарға пайдалы нәтиже әкелетін қызметтер
(іс-әректтер). Соңғы уақытта қызымет көрсетулердің халықаралық саудасы
үлкен мәнгі ие болады. Көптеген елдерде қызмет көрсету саудасы халықаралық
сауда көлемінде ерекше мәнгі ие болып отыр.
БҰҰ-дың Сатистикалық коммиссиясы, халықаралық Валюттік қор,
Еуропалық Кеңес шектерінде және т.б. халықаралық ұйымдарда қызмет
көрсетудің статистика саласында бірқатар меторологилық мәселелердің
өңделуі жүріп жатыр.
Бұл жұмыстың негізгі мәселнлері мыналар:
- халықаралық саудада қызмет көрсету ұғымының анықтамасы. Қызымет
көрсету классификаторын әзірлеу.
Бірақ та статистикалық деректердің шектеулігі бұл саладағы жағдайды
талдауда қиындық туғызып отыр. КСРО-да, кейін Қазақстан Республикасында
бүгінгі таңда СЭҚ-те қызмет көрсетудің уақытша классификаторы бар,
қызмет көрсету саласындағы ТН ВЭД ЕврАзЭС- тің өзіндік тәріздемесі.
Сыртқы экономикалық қызметегі уақытша класификаторы. КСРО-ның
Мемлекеттік статистика комитетімен БҰҰ - өнімінің біртұтас
классификиторына сәйкес бүгінгі күнде қызмет көрсетудің 160 түрі бар,
олар 12 негізгі тарауға бөлінеді; солардың ішінде:
- іскери қызмет көрсетулер – 46 түрі
- көлік қызмет көрсетулер – 33 түрі
- байланыс қызмет көрсетулер – 25 түрі
- қаржы қызмет көрсетулер – 17 түрі
- жалпы кәсіби қызмет көрсетулер – 34 түрі
- басқа қызмет көрсетулер – 34 түрі
Кеден тәжірибесі көрсетіп отырғандай, қызмет көрсетудің уақытша
класификаторы кеден мақсаттары үшін тәжірибеде қолданылмайды, тек қана
кейбір сәттер ғана кеден операцияларын басқаруда көрінеді: мысалы,баспабас
мәмілесі кезінде, мұнда тауар қызмет көрсетуге айырбасталады, кеден
органдары олардың кеден құнына сәйкестігін бақылайды.
Кіруді жүктеудің соңғы түрі – интеллектуалдың меншік. Бүкіл әлемдік
сауда ұйымының Уругвай рауындының келіссөздер тауардағы интеллектуалдық
меншіктің қорғау мәселелерін жеке дербес сұрақ ретінде бөліп шығарады.
Интеллектуалдық меншік құқығының жеке аспектілері бойынша келсімдер. Бүкіл
әлемдік сауда ұйымның құқық құрылымының үшін концептуалдың негізін
құрайды. Келсім мақсаты: интелектуалдың меншікті қорғау шаралардың нығайту
, сөйтіп заңды сауда үшін, сонымен қатар бұл салаға және нормалар мен
ережелерді шығаруға. Бүкіл әлемдік сауда ұйымның ережелерін таратуға
тосқауыл болмау үшін. Қорғауды қажет ететін соның ішінде кеден
шараларының қатусымен, интеллектуалдың меншікке клсімдер мыналарды
жатқызады:
- авторлық және смежді құқық;
- тауардың белгілер;
- географиялық нұсқауларды қолдану;
- өндіріс дизайны;
- патенттер;
- интегралды шағын сызбалардың технологиясы;
- Құпия ақпаратты қорғау.
Келсім еңгізген жаңалықтардың бірі – қатысушы елдердің интеллектуалдық
меншік құқығын қорғау бойынша ұлттық мехнизмдерді құру міндеті. Келісім
қатысушы елдерге интеллектуалдық меншік иесінің оның тауарының немесе
сауда белгісінің жалған жоюлуы туралы негізделген сұрақ шағымы боыйнша,
тауарды импорттаушы елдің аймағында ашық айналымға шығаруды тоқтатуға
құқық береді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің
кеден бақылау комитеті Бүкіләлемдік сауда ұйымы ұсынған Қазақстан
Республикасы кеден аймағынан өтетін интеллектуалдың меншікті реттеу
бойынша моделдік заңды қарастырып жатыр. Қазақстан Республикасы
Бүкіләлемдік сауда ұйымның қатарына енуіне орай, бұл саладағы жұмыс
белесіндіріледі.
Осылайша, оларға жылдарда Қазақстан Республикасының кеден жүейсі
жүктеу көлемінің артады және күрделенеді, және бұл жүейдегі
ұйымдастырушылық басқараудың жетілдіруі бойынша шаралардың күшейту
қажеттігін туғызып отыр.
3. Кеден жүейсіндегі басқару принциптері мен әдістері.
Кеден ісіндегі көп қырлы, күрделі міндеттердің шешілуі концептуалдық
міндеттерсіз, кез-келген кеден процестерінде қолдануға болатын, яғни
басқару бойынша жалпы ережелерді құруға арналған бағыттарсыз мүмкін
емес. Кеден ісіндегі басқарудың жалпы прициптерін айқындау, үнемі
өзгеретін күрделі жағдайларда тез шешемделуге дайындауға арналған
бағыттар. Бұндай жағдайларға кеден шешімдерін бейемдеу қажет.
Принциптердің объективтік сипаты бар және белгілі бір заңдылықтарды
білдіреді, орындайды. Осыған байланысты, приципттер – бұл жалпы заңдылықтар
олардың шектерінде бақарудың практикалық міндеттерін қою кезінде
айқындалатын, басқару жүйесінің әртүрлі құрылмдары арасындағы байланыстар
іске асады.
Кеден ісіндегі басқару принциптері қызметті басқарудың негізгі
ережелері мен кеден жүйесіндегі дұрыс ұйымдастырудың негізгі болып
табылады.
Кеден ісі жүйесіндегі басқарудың негізгі далпы принциптері болып
мыналар табылады:
1. Қазақстан Республикасының кеден және сыртқы саясаттының біртұтастық
принципі. Қазақстан Республикасында біртұтас кеден саясаты іске асады.
Кеден саясаты шектерінде сыртқы сауда іс-әрекетін мемлекеттік реттеу
жүйесінің біртұтастық принципі қызмет етуде. Бұл мынаны білдіреді: тұтас
заң базасының бар болуы; саясат пен экономикалық шешімдердің бірлігі; нақты
мақсаттар мен міндеттерді орындауда қызметтердің құқықтардың және
жауапкершіліктердің оның бөлісуі; органдарды басқару мен ведомствалардың
білімдер сәйкестілігінің бар болуы.
2. Қазақстан Республикасы кеден аймағындағы тұтастық принципі.
Қазақстан Республикасы кеден аймағының тұтастығы, Қазақстан Республикасы
кеден және сыртқы сауда саясатының тұтастығы сияқты, Қазақстан
Республикасының кеден жүйесін құрудың негізгі принциптерінің бірі болып
саналады.
Қазақстан Республикасы территориясында еркін кеден аймақтар, еркін
қоймалар, орналасуы мүмкін. Олар Қазақстан Республикасы кеден аймағынан тыс
орналасқан деп қарастырылады, Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің
кеден комитеті белгіленген жағдайлар болмаған кезде.
Басқару аспектісіндегі кеден аймағының тұтастығы кеден кеңістігі
уақытындағы тұтас ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық толғуды
болжайды.
3. Заңдылық принципі. Бұл принцип бойынша кеден операцияларын
басқаруымен негізгі ережелер заңдарға және халықаралық келісімдерге
негізделеді. Бұл кеден органдары және СЭҚ қатысушыларына, сонымен қатар
Қазақстан Республикасы кеден шекарасынан өтетін барлық жеке тұлғаларға
қатысты.
4. Жариялық принципі. Экономиканың нарықтық қатынасқа қөшуіне және СЭҚ
шұғылданудың құқығы мен мүмкіндігінің кеңеюне байланысты 90 жылдардың
басында СЭҚ-ті мемлекеттік реттеуі енгізіліп жатқан шаралардың
жариялылығымен байланысты принциптерді өңдеу қажеттілігі, кеден ақпараты
барлық адамдардың қол жеткізу және қоғамдықкөзқарасты есепке алу қажеттігі
туды. Жариялылық сипат, мысал, Қазақстан Республикасының кеден тарифтері
және кеден баждарын орнату процедуралары осындай баждарды орнату
негізіндегі ҚазақстанРеспубликасы өндірістің әртүрлі салаларының мүдделерін
есепке алуды ғана емес сонымен қатар оның сауда – агент елдер үшін саяси
мәнді жоғарлатуғамүмкіндік берді. Жоғарыда қарастырылған кеден ісіедегі
басқару принциптері әртүрлі қолдану арқылы іске асады.
Әдіс – бұл ұйымның қойған мақсаттарына жету үшін, басқарылып жатқан
объектіге әсер етудің тәсілдері мен жолдардың жиынтығы. Әдіс кеден
мақсаттарын іске асыру тәсілі ретінде, кеден ісінің сипаттамалы-танымдық
қалыптаманы басқару объектісіне бағыттарын, мазмұнын, яғни басқарылып
жатқан объектіге әсер етудің амалдары мен тәсілдердің специфмкасын білуден
шығады.
Кеден тәжіребесінде әртүрлі әдістер және олардың жиынтығы қолданылады.
Сонымен қатар анықтаудың нақты әдісінде кеден ісінің сипаттамалы-танымдық
қалыптамасының әртүрлі компоненттері және олардың бағыттары, әсер етудің
мазмұны мен ұйымдастырушылық формасы үйлеседі және әрекеттеседі. Осыған
байланысты басқарудың келесі әдістерін бөліп қарастыруға болады:
1. Ұйымдастырушылық әдістер, олар мыналарға бөлінеді:
• өкімшілік әсер ету әдістері
• ұйымдастырушылық -тұрақтандырушылық ықпалдар
• ұйымдастырушылық -тәртіптік ықпалдар
Өкімшілік әсер ету әдістері: бұл әдіс кеден қызметінің функционалдық
ұйымдастыру мен үйлестіруде басты әдістердің бірі болып табылады.
Ол объектік басқаруға нормативтік-құқықтық актілер, нұсқамалар,
бұйрықтар, өкімдер, т.б. арқылы тікелей әсер етеді.
Ұйымдастырушылық -тұрақтандырушылық ықпал ету әдісі. Бұл әдіс кеден
операцияларын іске асырған кездебасқару шешімдерін қабылдауды реттелуге,
нормалауға және нұсқаулауға негізделген. Ұйымдастырушылық-тұрақтандырушылық
ықпал ету әдісі кеден органдарықызметкерлерінің және СЭҚ қатысушыларының
қызметкерінің, жауапкершіліктерін, өкілеттіктерін, құқықтарын және
міндеттерін бөлу үшін арналған.
Ұйымдастырушылық –тәртіптік ықпалдар әдісі. Бұл әдіс кеден
органдарының және сәйкес бөлімше жетекшілерінің бұйрықтары мен өкімдері
көмегімен уәжделген кеңес, ескерту және т.б. рет –ретімен қолдануға
негізделген.
Тәртіптік әдістер жұмыстың ұймдастырушылық негіздерін қолдану,
тәртіптілікті, кеден органдарында орныққан жүріс- тұрыс пен іс-
әрекеттәртібі мен ережелерін сақтау үшін арналған.
Тәртіптік әсер етудің 2 әдісі бар:
А) экономикалық әдістер, олар кеден ісіндегі басқарудың негізгі
әдістерінің бірі болып саналады. Бұл басқару қатынастары ең әуелі
экономикалық қатынастар арқылы анықталатынына байланысты. Ресей ғалымы А.Д.
Ершовтың пікірі бойынша, басқаруда қолданылатын әдістердің екі
түрінажыратуға болады:
• ішкі экономикалық әдістер;
• сыртқы экономикалық әдістер.
Ішкі экономикалық әдістер, біріншіден, кеден органдары
қызметкерлерінің еңбектерін төлеумен, яғни жолақы, үстеме ақы, сыйлық,
сыйақы жүйесімен тығыз байланысты, екіншіден, осы экономикалық уәждер
арқылы тұтас қызметкерлер ұжымын және тұлғаның талаптарын қанағаттандыратын
әсерге қол жеткізілетін.
Сыртқы экономикалықәдістер сыртқы сауда операцияларынжәне СЭҚ
қатысушыларының қызметін реттеумен байланысты.
Б) кеден ісіндегі басқарудың құқық әдістері ұйымдастырушылық және
экономикалық әдістермен тығыз байданысты, кейбір кездерде олар бір- бірінен
бөлімбейді және кеден құқығының әдістеріне негізделері құқықтық реттудің
екі негізгі әдісі бар:
• өкімдік басқару әдісі (императивтік әдіс)
• үйлестіру әдісі (диспозитивтік әдіс)
Өкімдік басқару әдісі әкімшілік құқыққа тән. Ол реттеудің өкімдік
императивтік бастамасымен ерекшеленеді. Кеден қатынастарын мемлекеттік
реттеу қажеттігі кеден саласындағы мемлекет іс- әрекетінің спецмфикасынан
туындайды.
Үйлестіру әдісі өкімдік басқару әдісіне қарағанда қатысушылардың құқық
қатынастарының заң теңдігін болжайды және бір ұтымды жері азаматтық құқықты
қолданады. Бұл әдіс кеден құқығында көмекші әдіс ретінде қолданады. Бұл
әдіс арқылы кеден органдары бір жақтан және кеден брокерлары,
тасымалдаушылар, жеке кеден қоймасы иесі екінші жағынан кейбір міндеттік
қатынастарреттеледі.
Кеден құқығы құқықтық реттеудің үш негізгі әдісін қолданады:
• предписание;
• рұқсатнамалар;
• тыйым салулар.
2. Әлеуметтік –психологиялық әдістер, басқару қызметінің нәтежелері,
шешімдерді қабылдау бірқатар психологиялық факторларға байланысты. Бұл
факторларды есепке алу, әлеуметтік –психологиялық әдіс арқылы адамдарға
әсер ету жанжал жағдайлардашешуге, адамдардың бір- бірімен әрекеттесулерін
жақсартуға, қойған міндеттерді шешуге көмектеседі.
Психологиялық әдістер қадағалау өзін- өзін қадағалау, эксперемент,
кемшіліктерді қабылдау процесінің анализі , кадрларды сұрыптау және
дайындау, оқиғаларды, фактілерді, өмір жолы күндерінің анализі және
психодиагностика әлеуметтік- психологиялық, алды тұрған мақсатармен
қалыптастырумен тығыз байланысты.
Кеден ісіндегі басқарудың жоғарыда қарастырылған әдістері бір- бірімен
түрліше үйлеседі. Бұл пайда болатын мәселелерді шешуге жан- жақты қатынау
мүмкіндігін туғызды.
2 тарау. Кеден органдарының ұйымдастырушылық қызметі (Павлодар облысы
кеден бақылау департаменттің негізінде)
2.1. Департаменттің ұйымдастырушылық құрылымы.
Қазақстан Ресрубликасы қаржы министрлігі кеден бақылау комитетінің
Павлодар облысы бойынша кеден бақылау департаменті кеден органдарының
біртұтас жүйесіне енеді және өзінің өкілеттілігіне тиісті және өзінің іс-
әрекет аймағында Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің кеден бақылау
комитет белгілеген кеден ісінің жетекшілігін іске асырады.
Департамент комитетке есеп береді, комитет тарапынан бақыланады және
өзінің іс-әрекетінде Қазақстан Республикасы Конституциясын, заңын президент
пен Қазақстан Республикасы үкіметінің актілерін, сонымен қатар халықаралық
құқықтық актілерді басшылыққа алады.
Департаменттінің құрылымы және штаттың кестесі Қазақстан Республикасы
үкіметті бекіткен штаттың сан лимиті негізінде бекітіледі.
Департаменттің құрылымы мынадай( Басшылық, кеден бақылауы ұйымдастыру
басқармасы, контробандаға қарсы күрес басқармасы, кеден табыстар
басқармасы, қадағалау – кеден бақылау бөлімі, валюттік бақылау бөлімі, заң
бөлімі, оперативтік–кезекші қызмет бөлімі, ішкі қауіпсіздік бөлімі,
ұйымдастырушылық жұмыс және бақылау бөлімі, кадрлық жұмыс бөлімі,
бухгалтерлік есеп пен есеп беру, ақпараттық технологиялар бөлімі, анализ
және статистика бөлімі, кеден сараптау бөлімі, мемлекеттік құпияларды
қорғау бойынша бөлім және 10 кедендік бекеттері.
Департаментте 310 қызметкер қызмет етеді, соның ішінде кедендік
бекеттерде 100 қызметкер.
Департаменттің инфрақұрылым 1-кестеді көрсетілген кәсіпорындар
құрайды.
1-кесте. 2003-2004 жылдағы Павлодар облысы бойынша кеден бақылау
департаментінің инфрақұрылымы.
№ Көрсеткіштер 2003 ж 2004ж. 2005ж.
пп +-
1. Кеден қоймалардың саны - - 1 +1
2. Еркін қоймалардың саны - - - -
3. УСҚ саны – барлығы, соның
ішінде: 8 8 8 -
- жабық типті 2 2 2 -
- ашық типті 6 6 6 -
4. УСЖ саны 16 10 18 +8
5. БСД саны - - - -
Департаменттің негізгі міндеттері:
1) Өзінің өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасы егемендігін, ұлттық
және экономикалық қауыпсыздігін қамтамасыз ету, сонымен қатар адамның
өмірі мен денсаулығын қорғау бойынша және қоршаған ортаны қорғау
шаралары;
2) Қазақстан Республикасының кеден және басқа заңның сақталуын қамтамасыз
ету, оларды орындауын Қазақстан Республикасы кеден органдарына
жүктелген;
3) Қазақстан Республикасының кеден шекарсы арқылы өтетін тауарлар мен
көлік құралдарының кеден рәсімдеуін және кедендік бақылауыніске асыру;
4) Кеден ісі мәселелері бойынша өз өкілеттігі шегінде Қазақстан
Республикасының мемлекеттік және басқа ұйымдарымен ынтымақтастықты
іске асыру;
5) Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттерінің орындалуын,
сонымен қатар өз өкілеттігі шегінде кеден ісі мәселелері бойынша
шетелдік мемлекеттердің кеден және басқа органдарымен халықаралық
ұйымдармен ынтымақтастығын іске асыруды қамтамасыз ету;
6) Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық және басқа іс-әрекет
қатысушыларының құқықтары мен мүдделерін қорғау;
7) Кеден органдары жүйесіндегі жемқорлық фактілерін, басқа қызметтік
құқықбұзушылықты алдын алу және жою.
Департаменттің негізгі қызметті:
1) Республикалық бюджетке кеден төлемдер мен салықтарын уақытында және
толық енгізу, оларды төлету кеден органдарына жүктелген;
2) Қазақстан Республикасы кеден шекарасынан өтетін тауар мен көлік
құралдарына қатысты, Қазақстан Республикасы заңымен белгіленген орын
ауысудың рұқсат тәртібін іске асыру және тарифтік пен тарифтік емес
реттеу шараларының сақтауын қамтамсыз ету;
3) радиациялық бақылау жүргізу;
4) кеден ісі саласындағы құқықбұзушылықардың алдын алу, айқындау және
жою;
5) жедел-іздестіру қызметін жүргізу,контробандаға қарсы күрес, кеден
төлемдері мен салықтарын төлеуден бас тартуға қарсы және басқа
қылмыстарға қарсы күресті іске асыру;
6) әкімшілік құқықбұзушылық жөнінде Қазақстан Республикасы заңы
белгіленген тәртіптеәкімшілік жауапкершілік жөніндегі істерді
қарастыру;
7) дербес және басқа құқық қорғау органдарымен бірлесе отырып кеден заңын
бұзушылығына қарсы күресті іске асыру, бірлескен операцияларды
жүргізу, ынтымақтастық мәселелері бойынша бірлескен құжаттарды
дайындау;
8) салық заңы саласындағы бұзушылықты айқындауда, алдын алуда, жоюда
салық қызметі органдарымен және басқа мемлекеттік органдарға жәрдем
көрсету;
9) заңға сәйкес өз өкілеттігі шегінде валюталық бақылауды өткізу;
10) кеден бақыла аймағының тәртіптемесініңсақталуын, дербес және басқа
мемлекеттік бақылау органдарымен бірлесіп іске асыру, кеден
инфроқұрылым объектілерінің қорғау жүйесін ұйымдастыру, Қазақстан
Республикасының кеден шекарасын қорғау;
11) мемлекеттік меншікке алынған тауарлар мен кқлік құралдарының сақталуын
қамтамасыз ету;
12) кеден оргналары қызметінің қауыпсіздігін, Қазақстан Республикасы
заңына сәкес кеден оргнадарыныңқызмет тұлғаларын және олардың отбпсы
мүшелерін құқыққа қарсы іс-әрекеттерден қорғау;
13) Қазақстан Репсубликасының сыртқы сауданың кеден статистикасын және
арнайы кеден статистикасын ұйымдастыру және жүргізу;
14) Кеден ісі мәселелерімен айналысатын,комитетпен келісу бойынша шетел
мемлекеттердің кеден және басқа да өкілетті органдарымен
ынтымақтастықты іске асыру;
15) Кеден инфрақұрылымын салуды және қайта жаңғартуды жобалардың жоспарлау
және ұйымдастырылуына қатысу;
16) Кеден процедураларын ықшамдау және жетілдіру мақсатында кеден
ақпараттық технологияларыненгізудіқамтамасыз ету, сонымен қатар кеден
автоматтандырылған ақпараттық жүйе шектерінде қолданылатын жүйелік-
техникалық құралдардың қызметін қамтамасыз ету;
17) Департамент бұқаралық ақпарат құралдарымен ынтымақтастықты ұйымдастыру
және қамтамасыз ету, кеден ісі мәселелері бойынша жеке заң тұлғаларын
ақпаратты ету, өз өкілеттігі шегінде азаматтардың шағымдары мен
өтініштерін объективті түрде құрастыру, мемлекеттік органдардың, басқа
ұйымдардың, сонымен қатар азаматтардың құқықтар мен мүдделерінің
қорғау және түсіндіру тудыратын себептер жою бойынша шараларды
қабылдау;
18) Тәуекелдікті басқаруды іске асыру;
19) Қазақстан Республикасы заңымен жүктелген басқа қызметтерді орындау.
2.2. Қазынагер іс-әрекеттің анализі.
Қазақстан Республикасы кеден заңында кеден төлемдерін, олардың негізгі
ережелерін, кеден төлемдерін есептеу және төлеу тәртібін, тауарлардың қай
мемлекетте жасалғандығын айқындайтын ережелерді, тарифтік жеңілдіктерді
және тарифтік артықшылықтарды реттейтін нормалар бар.
Осыған байланысты Департамент кеден саласындағы кеден төлемдері мен
салықтарын есептеудііске асырады.
Қазақстан Республикасының Кеден кодексінің 290-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасында келесі төлемдері әпекет етеді:
кеден бажы;
кеден алымы;
алымдар;
алдын ала жасалған шешім үшін төлем.
Кеден алымдарына мыналар жатады:
кеден рәсімдеу үшін кеден алымы;
1) кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымдары;
2) тауарларды сақтау үшін алымдар.
297-бабына сәкес кеден органдары төленетін алымдарға мыналар жатады:
1) лицензия берген үшін алым:
- кеден қоймасы құруға
- бос қойманы құруға
- бажсыз сауда дүкен құруға
- уақытша сақтау қоймасын құруға
- кедендік тасымалдаушы реттінде қызметті атқаруға
- кеден брокері реттінде қызмет жүзеге асыруға.
2) кеден ресімдеу бойынша маманға біліктілік аттестатын бергені үшін
алым.
Алымдар мөлшерін Қазақстан Республикасының үкіметті белгілейді.
Қазастан Республикасының кеден органдары Қазақстан Республикасы заңы
белгіленген тәртіпте және шарттарда, демпенке қарсы қорғау және өтемақы
баждарын төлетеді.
Төлеушідерді, салықтарды есептеу және төлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының салық заңы белгілейді.
Жеке тұлғалар тауарларды ауыстырған кезде ықшамдалған тәртіпте
төлемдер мен салықтар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген жиынтық
кеден төлемі түрінде төленуі мүмкін.
Кеден төлемдерінің мөлшерлемесі мыналарға бөлінеді:
1) адволорлық – салыққа салынатын тауарлардың кеден құнына пайызбен
есептеледі;
2) спецификалық – салыққа салынатын тауарлардың бірлігі үшін
белгіленген мөлшерде шектеледі;
3) біріктірілген – кеден төлемдерінің аталған екі мөлшер түрінде
үйлесуі.
Адволорлық баждар салық салынатын тауар бағасынан пайыз түрінде
анықталады. Бұл Қазақстан және кеден одағының мемлекеттеріне тән. Бірақ та
бюджетке баратын түсімдер көптеген факторларға тәуелді, оның ішінде нарық
жағдайына тәуелді.
Спецификалық кеден бажын өлшеу бірлігі бағаға байланысты емес,
өйткені тауардың салмағына, көлеміне және т.б. сипаттамаларына тәуелді.
Салық салу бірлігі есебінде бағалық емес спецификалық бірліктер өлшемдерін
қолдану импорттық тауарларға фактуралық бағаларды төмендету арқылы кеден
төлемдерінен бас тартуларды шектеуге мүмкіндік береді.
Кеден баждары Қазақстан Республикасының кеден комитеті заңының 292-
бабына сәйкес кеден тәртіптемелерінде тауарларды мағлұмдау кезіндегі
төленеді. Олардың орналасу шарттарын Қазақстан Республикасы кден
тарифтеріне сәкес кеден баждарын төлеуді белгілейді.
Алдын ала шешім қабылдаған үшін тауардың шығу елі мен кеден құнының
айқындау классификациясы мен методологиясына қатысты алдын ала жасалған
шешім үшін Қазақстан Республикасының үкіметті белгіленген мөлшерде төлем
төленеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz