Қол өнерінің тарихы мен дамуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

Ағаш- адам баласы жер бетінде пайда болған кезде ең алғаш тұтынған
материалдың бірі болып саналады. Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап
өскен заманында біздің күнделікті өмірімізде ағаштың алатын орны зор,
маңызды материал.
Қалтамыздағы сіріңкенің бір тал шырпысынан бастап, кең-байтақ еліміздің
шартарабында жүріп жатқан алып құрылыстарда ағашсыз көп ісіміз ақсап жатқан
болар еді.
Сондай-ақ қазақ жері де орман-тоғайға өте бай (Республикамыздың жалпы
орман қоры 22 миллион гектар).
Бағзы замандардан-ақ адам баласы ағаштың қасиетін жоғары бағалаған.
Дүние жүзінің көптеген халықтары ағашты киелі санап, ағашқа табынған.
Африка елдерінде ағашты құлатпастан (жықпастан) бұрын ағаштың түбіне
пальманың майын құяды екен.
Соңғы кездерге дейін тунгустар ағашты кескенде, ағаш ауырсынып жылайды
деп сеніп келген.
Белорустарда ертеректе шетен ағашын қиған адам өледі, сықырлап тұрған
ағашты қиюға болмайды, себебі онда адамның қиналып тұрған жаны бар, немесе
сондай ағаштан қиған үйдің тұрғындары көкжөтелмен ауырады; безі бар ағашты
қиған адамға жара шығады; өсіп тұрған ағаштың қабығын аршыса мал қырылады
деген сенім болған.
Поляктар жай соққан ағашты, өзегі бар қарағайды құрылысқа
пайдаланбайды. Әсіресе қураған бұтағының орны қуыс болып қалған ағаш өлім
шақырады деп қатты қорқады.
Орыс шаруаларында жөке ағашын қиған адам орманда адасып кетеді деген
сенім болған.
Ежелгі Римнің тарихшысы әрі жазушысы Танит: - Байырғы германдықтардың
емен мен қарағай киелі ағаш, оларда бүкіл тіршілік иелерінің жаны
мекендейді, - деп сенгендігін жазады.
Сол сияқты қазақта да ағашты бей-берекет кесуге тыйым салатын көптеген
ырымдар бар.
Егер науқастың беті бері қарамай, қатты қиналып жатса, қиналмай тез
үзіліп кетсін деп, үйдің уығын немесе тамның арысын жонатын ырым бар. Тере
берсек ағашты киелі санайтын осы тектес параллельдер барлық дүние жүзінің
халықтарында кездеседі.
Осыдан барып ерте кезден-ақ адамзат санасында экологиялық тепе-теңдікті
сақтауға ұмтылушылық, табиғатты аялау, қорғау сияқты ізгі ниет болғандығын
байқаймыз.
Ағаштың қасиетін ашатын мына бір жыр жолдарын келтіре кетуді жөн
көрдік.
Бір күні Қашаған жырау Есқали деген сопының үйіне келсе, сопы оның
домбырасын көріп: Шайтанның қу ағашы бұл үйге қалай келді, - деп
жақтырмаған сыңай білдіреді.
Сонда Күржіманұлы Қашаған домбырасын ала сап жырды төпей жөнеледі:
...Келе салып сопыеке
Домбырамды боқтадың.
Домбырамды боқтасаң,
Өзімді басқа соққаның.
Сопылығың қай жақта
Шын тентекке ұсадың
Қолымдағы қу ағаш,
Сайрап отыр бұл ағаш.
Асылы емен қарағай,
Шыққан жері су ағаш.
Жаның сая табатын,
Орман болған бұл ағаш.
Қорыққанда жалғызға
Қорған болған бұл ағаш.
Бұтақтары бүгіліп,
Көктен төмен үңіліп,
Қарның ашып келгенде,
Жүрегіңді жалғауға,
Нәсіп болған бұл ағаш.
Пайғамбарлар туғанда,
Бесік болған бұл ағаш.
Мұнаралы әр жерде,
Мешіт болған бұл ағаш.
Шеберлердің қолында
Кәсіп болған бұл ағаш.
Өзіңді халық сопы дейді
Боқтағаның қай ағаш?
Бұрынғы өткен заманда,
Болған екен көп ұрыс.
Көп ұрыстың кезінде,
Жәбірейіл жәннеттен
Алып келген төрт қылыш.
Төрт қылыштың атын айтатын:
Біреуінің аты- Хамхам,
Біреуінің аты- Сәмсам,
Біреуінің аты- Зұлқажжа,
Біреуінің аты- Зұлпықар.
Қынабына солардың,
Қап та болған бұл ағаш.
Аруақты ерлерге
Жақ та болған бұл ағаш.
Найзасына батырдың
Сап та болған бұл ағаш.
Дариядан өткенде
Пырақ болған бұл ағаш.
Қараңғыда жарығы
Шырақ болған бұл ағаш.
Қаріп пенен қасірге,
Қуат болған бұл ағаш.
Жетім менен жесірге,
Суат болған бұ ағаш.
Өзіңді халық сопы дейді,
Боқтағаның қай ағаш?
Өздеріңдей сопыға,
Аса болған бұл ағаш.
Аңдып жүрген шайтанға,
Таса болған бұл ағаш.
Жаңа дәрет алғанда
Сәждеге басың салғанда,
Аузыңа салған мәсуек
Ағаш емей арқан ба?
Ағашты сондай боқтайсың,
Сопыеке-ау қалай айтасың
Ағузы менен алқамды?
Домбыраны күнә десеңіз,
Жиын менен тойдікі.
Ішегін күнә десеңіз,
Жұмақтан келген қойдікі.
Пернесін күнә десеңіз,
Есебі ол- пәннің он екі.
Хазіреті Біләлдің
Құлағы екен деседі.
Тиегін күнә десеңіз,
Шиеленген сырды шешеді.
Атамыз адам пайғамбар,
Жеті сазбен жерге кеп,
Күй шертіпті деген бар.
Ол күндегі о да саз,
Бұл күндегі бұ да саз.
Сазды күнә деп жүрген,
Молдеке сенің ақылың аз.
Домбыраның бізге күнәсі аз.
Үстіңе тіккен үйіңіз,
Шақырса бұған келмей ме,
Қазірет қалпе биіңіз.
Ас салып берер табағын,
Сусын ішер аяғың,
Ағаш емей немене,
Басыңда бар ма миыңыз?
Қанша сопы болсаңда,
Кеткен жоқ па сыйыңыз... – деп,
сопының ит терісін басына қаптаған екен.
Мінеки, халқымыздың ағаштың әртүрлі қасиеттерін жоғары бағалап, одан
тұрмыста тұтынатын әртүрлі бұйымдар жасап, Әкеден мал қалғанша тал
қалсын, Бабын тап та бақ өсір деген нақыл сөздерді бекер айтпаған.

1. Бөлім. Жалпы бөлім.

1.1.Қол өнерінің тарихы мен дамуы.

Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталды. Оған Қазақстан жеріндебұрың-соңды жүргізілген
археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежілгі мәдениеттің
үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде
мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлуқ және тағы басқа көне түркі
тайпаларының мәдениетімен төркендестігінің айғағы.
Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениетініңтікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жанжақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтырдың, сондай-ақ Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынан бойына
сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың
нәтижесінде ХІХ-ХХ ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз
дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтеріледі. Революция дейіңгі
қолөнердің дамуына қазақ қаумының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі
өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процессі, бұрын ұстем болып келген тұйық
шаруашылықтыңыдырай бастауы, көрші елдермен, әсіресе Ресеймен , сауда
қатынасының шаруашылық және мәдени байланыстың арта түсуі, тағы да
басқакөптеген ішкі-сыртқы факторлардың әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол
кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінің қаламен байланысы болмады.
Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін
қалалардан сатыпаларықтай мүмкіндігі болмағандықтан, негізінен, халық
шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе, кедейлер
әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі
шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналатын. Соның өзіне колөнер
шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете
бағаланбады. Сондықтан, колөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі жоқшылық
зардабынан қол үзе алмады. Кейде, өнер иесі еңбегін алдын ала сатып,
ауқатты адамдардан, айталық: “Балаңа ер қосып берем” немесе “Сықырлауық
жасап берем” , - деп қарызға мал алып, қажетіне жұмсады. Нәтижесінде,
айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны өтеу жолында
өмірлері өтетін-ді.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер табиғатын
жан-жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе
үшін де маңызы өте зор. Өйткені, қазақтың қолөнері жалпы халық мәдениетінің
ішіндегі негізгі салаларының бірі.
Халық қолөнер дәстүрлерін мәпелеп сақтау және олардың сан алуан
салаларын қазіргі жағдайда творчестволық түрде дамыту мәселесіне ұдайы
көніл бөліп келеді. ҚР мәдениет министрлігі халытық көркемөнер кәсібін
дамыту мәсілесіне арналған қаулылар қабылдады. Бұл қаулыларда халықтың
күнделікті тұтыну заттарын өндіру ісін одан әрі арттыру, жергілікті
жұртшылықтың ұлттық ерекушеліктерін ескеру, әсіресе, қолөнер кәсібінің
өнімін молайтумен бірге оның түрлерін де мелінше көбейту мәселесін көтерді.
Сондай-ақ, халықтық колөнердің ағаш, тас, керамика, металл түрлерін
көркемдеп өңдеу, кілем тоқу, кесте тігу сияқты сан алуан дәстурлі түрлерін
мұқият зерттеп, оны жаңа жағдайға ыңғайлап, дамыту шараларын белгілеп
берді. Осы, жоғарда айтылған, көркемөнер кәсіпорындарының шығаратың
өнімдерінде қазақтың дәстүрлі қолөнер туындыларының үлгілері мұқият
ескеріледі.
Өмірдің қай саласында болмасын оның қазіргі қалпын жақсы түсінің үші
откен тарихың, тегін тереңірек зерттеп білудің қажеттігі белгілі.
Сондықтан, біздің бұл еңбегіңізде қазақтың халықтық қолөнер тарихи тұрғыда
зерттеуде алдымызға негізгі мақсат етіп қойдық. Революцияға дейін қазақ
қолөнерінің бірнеше салалары болды. Оның ішінде ағаш, металл, тас, сүйек,
мүйіз, тері мен былғарыдан әр түрлі үй бұйымдарың шаруашылық құрал-
саймандарын, сан алуан ескерткіштер жасауға байланысты қалыптасқан қолөнер
түрлерін қарастыруды жөн көрдік. Оның да өзіндік себебтері бар. Жоғарда
көрсетілген табиғи заттары өңдеп, одан әр түрлі бұйымдар жасаумен
революцияға дейін негізінен ер адамдар айналысты. Мұндай қолөнер
шеберлерінің көпшілігіннің күнделікті ісі олардың негізгі кәсібіне
айналған. Дегенмен, әлі де болса, қазақ шеберлері жер өндеп, мал өсіруден
үзілді – кесілді мүлде қол үзе қоймады.
Октябрь революциясының жеңісінен кейін әсіресе ауыл шаруашылығын
коллективтендіруге байланысты, қазақ жұртшылығы түгелге жуық қоғамдық
еңбекке белсене аралысты да, қолөнер кәсібі әсәресе, оның ер адамдар
айналысатын түрлері күрт төмендеді, түпті, олар өндіретің бұйымдар жаңа
жағдайда байланысты өзінің қажеттілігін жойды. Өйткені, оларды күнделікті
халық тұрмысынан өндірістік товарлар оңай ығыстырды. Нәтижесінде ел
арасында ер адамдар қолөнеріне байланысты карікеттер үй кәсібі болу мәнің
жойды деуге әбден болады. Ал, киіз басу, тоқмашылық, тігіншілік, кесте тігу
сияқты әйелдер үйлесіне тиген қолөнер түрлері, керісінше жаңа жағдайға
байланысты жаңғыра даму үстінде. Сондықтан да, біз бұл жұмыста осы күні ел
арасынан ізін жойып бара жатқан ер адамдар айналысатың қолөнер түрлерін
тарихи тұрғыда зерттеуді қаладық. Еңбекте “үйші”, “ерші”, “зергер”, “ұста”,
“көнші”, “ысшы”, “етікші”, “иіші”, “тамшы” сияқты халық шеберлерін өнеріне
олардың қолынан шыққан сан алуан бұйымдардың жасалу тәсіліне, көркемдік
сапасыны, зергелікті ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Революцияға дейіңгі жарық көрген көптеген этнографиялық жазба мұра
ішінде тікелей қазақтың қолөнеріне әсіресе тек қана ер адамдар арналысатың
шеберліік болмысына арналған жұмыстар мүлдем болған жоқ. Әр уақытта, әр
түрлі жағдайға байланысты Қазақстанда болып, жалпы қазақ халқының тұрмысы
мен мәдениетті тұралы жазған авторлар өз еңбектеріне жергілікті шеберлер
жасаған бұйымдар тұралы жалпылама мағлуматтар беруімен ғана шектеледі. Бұл
жазбаларда әсіресе ел арасында өте жиі кездесетің киіз басу, тоқымашылық,
сырмақ сыру, ою-өрнек сияқты әйелдер өнеріне байланысты жайларды баяндауға
көп көніл бөлінді.[1]
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ш.Уәліханов, М.Шорманов, Мұхаммет-
Салық Бабажанов, Қ.останаев сияқты қазақ авторлары халық өмірін
этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқыдыру еңбңктер жазды. Оларда қазақ
қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді.
ХІХ ғасырдың соңында Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі қолөнер
кәсіптерінің жалпы капиталисттік қатынастардың дамуына қажетсіз түрлерін
мүлдем жою керектігін уағыздаушылар да (С.А.Давыдова) болды. Мұндай
реакцияшыл пікірді атақты орыс ғалымы К.М.Обручев кезінде орынды сыңға
алды. Ол жергілікті қолөнер кәсібінің маңызың Россия капитализмінің
пайдасына қара емес, оның өнімінің, ең алдымен, жергілікті халықтың өз
қажетіне сайлығымен байланысты қарастырудың керектігін дәлелдеді.
Қазақстан жеріндегі архитектуралық ескерткіштер зерттеуде соғыстан
кеңгі жылдарда біраз жұмыстар жасалды. Атап айтқанда, Т.К.Байсейтовтың
Батыс Қазақстандағы архитектуралық ескерткіштер тұралы жазған еңбектері мен
М.М.Мендікұловтың Маңғышлақ пен Батыс Үстірттегі архитектуралық ескеткіштер
тұралы жазған кітабінан тас өңдеу өнеріне байланысты құнды деректер табуға
болады.
Қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын, өткені мен бүгінгісін жүйелі
түрде этнографиялық тұрғыда зерттеу Ұлы Отан соғысынан кейін Қазақ ССР
Ғылым Академиясының құрамында этнографиялық бөлімінің қалыптасыуна
байланысты жүргізілді. Қазақстанның әр өңірінде мекендейтің қазақ
жұртшылығын материалдық мәдениетін, шаруашылық мәселелерін, жалпы мәдениеті
мен тұрмысын зерттеу негізінде И.В.Захаров, В.В.Востов, Р.Д.Ходжиева сияқты
этнографдың бірнеше ғылыми еңбектері жарық көрді. Бұл жұмыстар қазақ
қолөнеріне толық арналмағанымен, олардың әр кайсынан қолөнерге байланысты
нақтылы деректер табуға болады. 1950 жылдардың соңында Қазақстанның
солтүстік облыстарында мекендейтің қазақ жұртшылығының революцияға дейін
кәсібін этнографиялық тұрғында зерттеуде Э.А.Масановтың кандидат
дессертациясы арналған еді. Бірақ,бұл қол жазба жеке кітап болып шыққан
жоқ, тек оның кей бір біріндері бойынша бірнеше жеке мақалалар ғана жарық
көрді.
Оқушы қауымға ұсынылып отырған бұл еңбекте ағаш, металл, сүйек,
мүйіз, тері, былғары, әр түрлі тастар мен шыныларды өңдеп, олардан сан
алуан үй буйымдары мен мәдениет ескерткіштерін жасай білген қазақ шеерлерін
ғажайып өнерін нақтылы деректер негізінде сипатталады.

1.2. Ағаш өңдеу өнерінің өмір жолы мен дамуы.
Революцияға дейінгі қазақ халқының өмір жолы көшпелілік, жартылай
көшпелілік және отырықшылық жағдайда өтті. Осыған орай, олардың күнделікті
тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші жиһаздары (мебельдері) ыдыс-
аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп жасалды.
Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына столдар, төсек ағаш,
жастық ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ,
саба аяқ, піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық,
күбі, ағаш шелек, келі, келсап және басқа да көптеген бұйымдар кірді.
Қазақта бұл бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған
шеберлер болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй
бұйымдарының қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын
үй бұйымдарының беттеріне ою қойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып,
әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен,
шынылармен көркемдей білген. Ендеше, мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс
ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған. Қазақ арасында оң
саусағын өнер тамған қолөнердің сан-саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз
болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін меңгерсе, екіншісі
темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнердің бірнеше саласын игерудің
нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін аса көркем етіп
шығарды, еңбектері де өнімді болды.
Мәселен, XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында
бұрынғы Шымкент уезінде мекендеп, Бес ұста атанған ағайынды бес жігіт
(Құлжан, Батырқұл, Байлар, Айдарқұл, Құрманқұл) әкелерінен жасатайынан
жетім қалып, сол өңірдегі ұсталарға қол бала болып жүріп, өнер үйренеді.
Батырқұлдың баласы 70 жасар Нартайдың айтуынша, Бес ұста, негізінен, ағаш
өңдеу, ұсталық, зергерлік өнерді түгел меңгерген адамдар. Бұлардың
әрқайсысы өмір бойы, яғни 20 ғасырдың 20-30 жылдарына дейін ұсталықты кәсіп
еткен. Бес ұста- отырықшы жағдайда тұрған шеберлер. Олардың әрқайсысы
жылына 5-6 жас шәкірт ұстап, оларға өз өнерлерін үйретіп отырған.
Шәкірттеріне ақы төлемеген, шәкірттер де ұстаздарына жалданбаған. Ұстазына
көмектесе жүріп, іс үйренгені мен ішкен-жеген дәм тұзына риза болатын да
бір жылдан соң өз алдына бөлініп, үйренген шеберлігі бойынша кәсіп етеді.
Қолы жеткенде ғана ұстазын қонаққа шақырып, сый-сияпатын көрсетіп, батасын
алады екен. Бес ұстаның әрқайсысынан бір-бір бала болған: Олар
Құлжанқұлдан- Ахмет, Батырқұлдан- Нартай, Байлардан- Пердебек, Айдарқұлдан-
Асылбек, Құрманқұлдан- Сейіт. Осылардың Сейіттен басқасы түгелдей әке жолын
қуып, ағаш, темір және күміс зерлеу істерін меңгерген. Бұл өнерлі жандар
1930 жылдың басынан бастап колхоз құрылысына белсене араласып, пенсияға
шыққанша қоғамдық еңбекпен шұғылданған, яки колхоз шеберханаларында,
дүкендерінде ұсталық құрған.
Нартай ақсақалдың айтуынша, бес ұстаның өнерлі еңбегінің ақысы
мардымсыз боса керек. Олардың ағаштан жасайтын үй іші жиһаздарының бір
парасы- киіз үйдің сықырлауығы, шкаф, жүкаяқ, піспек, төсек ағаш, кебеже,
адалбақаннан тұрды. Осы бұйымдардың бәріне бір ат немесе құлынды бие
беретінді. Комплектінің мұндай құны ешбір әшекейсіз, тек ағаш ісіне ғана
төленетін, ал әркім өз жағдайына қарай оюлы, сырлы немесе сүйектетіп,
күмістетіп жасатам десе, ол үшін берілетін төлем молырақ болатын да, оны
алдын-ала келісім бойынша орындайтын.
Шымкент өңірінде ну орман болмағандықтан үй бұйымдарын жасайтын ағаш
табу: оңайға түспеген, сондықтан Батырқұл юастаған бес ағайынды ұстаз
жігіттер қазіргі Алғабас ауданының Алғабас совхозына қарасты шағын бұлақ
басына қоныстанып, тұрақты үй, шеберхана салған, айналасына әр түрлі ағаш
еккен, ол Батырқұл бағы атанған. Сол бақтың жұрнағы осы күнге дейін
сақталған. Айтулы бес шебердің бір жерде тұрып, бірігіп кәсіп етуінің
нәтижесінде олардың барлығы бес ұста атанып, жасағна үй бұйымдары осы күнге
дейін ел арасында көптеп сақталған. Бес ұста жасаған үй бұйымдарының
жоғарыда көрсетілген комплекстісінен бізге кездескендері- асадал, кебеже,
жүкаяқ, төсек ағаш және адалбақан. Бұлардың бәрінің ісі біркелкі. Негізінен
түрлі-түсіт бояулармен өте жақсы өрнектелген нағыз өнер туындылары деуге
әбден болады. Ол бұйымдарға сәл кейінірек жеке-жеке тоқталамыз.
Көпшілік жағдайда қазақ ұсталары бірікпей-ақ, әрқайсысы жеке-жеке
кәсіп еткен. Кей жерлерде мекендейтін шағын рулар ішінде ұсталардың көп
болуының нәтижесінде олар сол рудың атымен де аталған. Мәселен, Баянауыл
төңірегінде мекендейтін Айдабол руының Қошетер деген атасынан шыққан
көптеген ұсталарды Қошетер ұсталары дейді екен. Бұлар бес ұста сияқты
бірігіп істемегенмен, қолөнердің сан алуан түрін жете меңгерген жандар еді.
Олар ағаш, темір, күміс, сүйек өңдеу істерін меңгерген. Бұлардың ішінде
аттары атырабқа жайылған өнерлі ұсталар қатарына Есалы (XX ғасырдың 20-
жылдарында дүние салған), оның баласы Әбдікәрім (60-жылдарыдың ортасында 90-
ға келіп дүние салған), сияқты айтулы шеберле де аз болмаған. Қолөнерді
арнайы кәсіп етпей, бос уақытында өзі үшін үй бұйымдарының кейбір түрлерін
ағаштан жасайтын әуесқой шеберлер де қазақ арасында жиі кездесті. Мәселен,
Баянауыл төңірегінен Қақабай Мырзабекұлы (1861-1896 жылдары) ағаштан үй
бұйымдарын жасауды өзінің қартайған шағында бастап, 1932-1946 жылдар
арасында, өз балалары мен келіндері үшін ер қосу мен ыдыс-аяқ және домбыра
жсауды машықтаған адам. Бұл кісінің жасаған бұйымдары атақты Мақат ерші мен
Есалы ұстаның үлгісімен мінсіз шабылатын, ешбір қосымша әшекейсіз-ақ,
қайын безінің өңін мұқият өңдеу, өсімдік майын бірнеше қайтара үстемелеп
сіңіре жағу арқылы ғана ағаш бұйымының әдемілігін қамтамасыз етіпті. Арнайы
шеберханасы болмаған екен, үйде отырып-ақ қарапайым, көліңге қонымды,
көздің жауын алатын әдемі бұйымдарды асықпай, баппен істей білген.
Қазақстанның солтүстік ағашты аудандары мен Жетісу өңіріндегі
қалаларды, қазақ-орыс станцияларында және орыс деревняларында көп жылдар
бойы жалда жүрген қазақ жігіттері балташылық өнерді үйреніп, қазақ арасында
орыс үлгісімен ағаштан үй салды, ағаш төсек, асадал, сандық сияқты бұйымдар
жасаған. XIX ғасырдың 2-ші жартысында қарағай бөренелерінен қиыстырып,
ағаш үй салатын маманданған балташылардың қазақ арасында көп болғандығын М.
Шорманов еңбегінен де көреміз. Оның айтуынша, Баянауылдан шыққан балташы
қазақ жігіттері, тіпті, Павлодар қаласында орыстарға үй салумен де
айналысқан екен.
Мұндай шеберлер Семей, Өскемен төңірегінде де болған. Мәселен, 1956
жылы Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданынан біз кездестірген 96 жасар
қарт балташы Рақымбай Кегенбаев (ел арасында Қоңыр-Ақай атанған) өткен
ғасырдың 70-жылдарында Өскемен қаласындағы орыс балташыларының артелінде 15
жылдай істеп, ағаштан үй соғу, көптеген үй бұйымдарын жасау өнерін үйренген
соң, 30 жасында еліне қайтып, Сібе болысында қазақ байларына ағаш, үй
салумен көп жылдар бойы айналысқан. Р. Кегенбаев ағаш, үй салумен бірге
стол, асадал, күбі, арба, шана, тіс ағаш, тырма, төсек ағаш, жүкаяқ, кебеже
жасапты. Р. Кегенбаевтың қиыстырып салған ағаш үйі де ыдыс-аяқтары, үлкенді-
кішілі жиһаздар үлгісімен жасалған. Мұндай шеберлер Зайсан, Жетісу
өңірлерінде де болған. XIX ғасырда Торғай, Ақмола және Семей облыстарынан
ағаш шеберлерінің көптеп кездескендігі туралы Э. А. Масанов зертеулерінде
де айтылған.
ІІ. Тарау.
Қол өнер бұйымдарын дайындауға оқушыларды еңбекке баулу жолдары.

2.1. Оқушыларды салт – дәстүрде еңбекке баулуда педагогикалық
ерекшеліктерінің теориялық негізі.

Ал салт-дәстүрлер дегеніміз – халықтардың кәсібіне, сенім-нанымына,
тіршілігіне байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын
қоғамдық құбылыс. Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты
ойлап шығара алмайды немесе бұрыңғы қалыптасқан салтты жоғалта алмайды.
Бүкіл халық, ел-жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаңалық еңгізіп, оны
қоғамдық болмыс көріністеріне бейімдеп өзгертіп отырады.
Халық: “Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тозығы бар”, “Әдет-әдет
емес, жөн - әдет” деп заман талабына сай дәстүрлерді құралы ретінде
пайдаланып келген. Мысалы, көп жылдар бойы “діни мейрам” деген жаңсақ
көзқараспен Наурыз мейрамын еліміз мүлде атаусыз қалдырып келсе, қазіргі
кезінде ол қайта жаңғыртылып, жалпы халық мейрамына айналды.
Педагогика- ғылым мен тәжірибеде тұтас педагогикалық процесті басқару
ғылыми тұрғыдан қарастырып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге
деген ұмтылыс күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және
өндірістік процестерге ғана емес, сонымен бірге педагогика сияқты күрделі
әлеуметтік жүйе үшін де қажет.
Педагогика курсы педагогикалық оқу орындары студенттерін мұғалім
мамандығына дайындау жүйесінің негізгі бір саласы. Оның мақсаты болашақ
мамандарды педагогика ғылымдарының теориялық негіздерімен қаруландырып,
тәрбие мен оқыту процесін нәтижелі ұйымдастыруға қажетті педагогикалық
білім, білік және дағды қалыптастыру.
Оқыту принциптері мен ережелері
Принцип (латын сөзі)- басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида.
Дидактикалық принциптер- оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін, әдістерін
оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар жүйесі. Оқыту
прнициптері дидактикалық категорияларына жатады. Олар оқыту заңдарын және
заңдылықтарын пайдалану әдістерін сипаттайды.
Дидактика тарихында зерттеушілер оқыту принциптерін, негізгі
қағидаларды белгілеуге көп күш салды.
Ең негізгі ғасырар бойы педагогтар қауымы мойындаған дидактикалық
принциптер жүйесі:
- ғылымилық;
- сапалылық пен белсенділік;
- көрнекілік;
- жүйелік пен бірізділік;
- беріктілік;
- тиімділік;
- теория мен тәжірибенің байланыстылығы.
Дидактикалық принциптер нақтылы тарихи-әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Қоғамның оқытуға қойылатын талаптары өзгеріп отырғандықтан,
кейбір принциптер ескеріп, кейбіреулері жаңадан пайда болады. Кейбір
авторлар оқыту принциптерінің санын қысқартуды ұсынса, басқалары,
керісінше, кеңейтуді ұсынып келеді.
Оқыту процесінде кез-келген мұғалім дидактикалық принциптерін
басшылыққа ала отырып оқытудың мазмұнын, амал-тәсілдерін және ұйымдастыру
формаларын таңдап, шәкірттерін жоғары нәтижеге жеткізу шарт. Мұғалім
дидактикалық принциптерді дұрыс таңдалса, оқытуда дұрыс ұйымдастырса, сабақ
тиімді және нәтижелі болары даусыз.
Оқытудың ғылымилық принципіне орай оқушыларға ғылыми білімдер мен
ғылыми әдістерді меңгерту керек. Педагог ғылым жаңалықтарын адам үшін
қызмет ететін түсіндіре отырып, оқушыларда дүниеге диалектикалық ғылыми-
материалистік көзқарас қалыптастырады.
Оқыту жүйесінде Я.А.Каменский көрнекілік принципін оқу материалын
меңгеру құралы ретінде қарастырып, дидактикалық алтын ережесі деп атаған.
Оқушылардың дүниетанымы негізінен көрнекілік арқылы жүзеге асырылады.
Білімге ынта-ықылас, қызығушылық, мұғалімнің өзіне сенімі болса,
оқушылардың оқу-таным әрекеті ерікті, қуанышты болып білімдері ұзақ уақытқа
дейін сақталады.

2.2. Оқушыларды еңбекке баулудағы оқу жүйесін күшейтудің
факторлары мен ережелері.

Педагогикалық жүйенің жүйе қараушы факторлары
Жүйе қараушы маңызды факторлардың бірі, педагогикалық жүйенің
қызметінің бастау көзі- оқушы тұлғасының үйлесімді дамуы, оның өзін-өзі
айқындауына бағытталған мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен әрекетінің
мақсаты- тұлға қасиетінің ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық еңбек,
экологиялық, құқықтық және басқа да базаның мәдениетін қалыптастыру. Жалпы
мақсаттар оқу тәрбие процесінің жекелеген бағыттары бойынша нақтыланады.
Педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру
және ізгілендіру.
Мектепшілік басқару ең алдымен басшылардың, мұғалімдер, оқушылар мен
ата-аналардың бастамашылығы мен өздігінен жұмыс жасай алуын дамытуға
бағытталады. Бұл жағдай тек қана шешім қабылдау мен талқылаудың бүкпесіз,
ашық жүргізгенде ғана мүмкін. Мектеп басшыларын сайлау, педагогикалық
кадрларды байқау және контракт негізінде қабылдаудың жүйесі- мектептегі
демократиялық бастауы. Сол сияқты мектепті басқарудағы жариялық ақпараттың
ашықтығы және түсініктілігіне негізделеді. Мектептің алдында тұрған
міндетті, оның қиындығын жете сезінген әрбір мұғалім оған бей-жай
қарамайды. Мектеп әкімшілігінің, мектеп кеңесінің тұрақты түрде есеп беріп
отыруы оны талқылауға және шешім қабылдауға мұғалімдер мен оқушыларды
қатыстыруға мектеп өмірінде демократияның орнығуына негіз қалайды.
Оқу заңдары, заңдылықтары және принциптері
Оқу теориясының негізгі құрылым бірліктері- бұл ғылым тарапынан
анықталған заңдар мен заңдылықтар.
Дидактикалық процестің негізін құрайтын аса маңызды және негізгі
заңдылықтар мен заңдар оқу принциптері немесе дидактикалық принциптер деп
аталады. Бұл принциптер арқасында оқу процесіне қатысы бар көптеген
заңдылықтардың мән-мағынасы ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың қызметтері
реттеледі, барлық оқу пәндерін өтуде және оқудың барша кезеңдерінде олар
өздерінің жалпы мәнін сақтайды. Принциптер дидактикалық процестің біртұтас
концепциясын құра отырып, табиғи бірлікте әрекетте келеді. Қазіргі
кезеңдегі оқу жүйесінің іргетасын Я.А.Каменский қалаған.
Қазіргі заман гуманистік дидактикасында оқу принциптері табиғи
сәйкестік басты принципінің төңірегінде жүйелі біріккен.
Принциптер нұсқау көрсетпе қызметтерін атқарады. Олар мұғалімге кейбір
жағдайларда қандай әрекетке келуі жөнінде тек кеңес немесе сілтеме беріп
қоймайды, жалпы заңдылықтар ретінде бұл принциптер педагогикалық әрекеттер
бірлігіне негіз қаламен бірге олардың толық орындалуын талап етеді.
Принциптерді білу және оларды оқу-тәрбие процесінде толықтай іске асыру
педагогикалық шеберліктің негізін құрайды және ол педагогикалық
біліктілікті анықтауда алыдмен ескеріледі.
Педагогикалық принциптік талаптары, ережелер жүйесі арқылы іске
асырылады.
Ереже- бұл педагогикалық іс-әрекеттің нақты жағдайларда белгілі
мақсаттарға жеткізу тәсілінің суреттемесі (описание). Көбіне оқу ережесі
деп қандай да принципті қолданудың жеке тараптарын ашып беретін жетекші
тұжырымдамаларды түсінеміз.
Оқудың негізгі заңдары мен заңдылықтарына шолу.
Оқу барысында диалектиканың жалпы заңдары мен педагогикалық арнайы
заңдары орындалуы шарт.
Оқу процесінде қарама-қарсылықтар бірлігі мен тай-таласы заңы іске
қосылады. Қарама-қарсылықтардың туу себебі- жаңа әлеуметтік жағдайлар,
тұлға мүмкіндіктерінің өзгеруі, білім беру аймағында қалыптасқан сан
талаптар оқу процесіне болған дәстүрлі, бекіген ұғымдар және көзқарастармен
сәйкессіздікке ұшырады. Бұл өз кезегінде оқу мазмұны мен технологиясын
өзгертіп, заманға сай ауыстыруды талап етеді.
Оқудың дәстүрлі теориясында аса танымал болғандары келесі дидактикалық
принциптер: саналылық және белсенділік, көрнекілікпен оқыту, жүйелілік және
бірізділік, беріктік, түсініктілік, ғылымилық, көңіл-күй ескеру, теория мен
практикалы байланыстыру.
Білім мәні оқушының ақыл-ой белсенділігі арқасында игерілген терең де,
әрі өз бетінше ұғынылған білімдерден құралады. Оқушының өзіндік таным
белсенділігі оқудың маңызды таным жағдайының бірі болып есептеледі. Ол оқу
материалын терең, әрі берік игеруде пәрменді ықпал жасайды.
2.3. Оқушыларды қол өнеріне оқытуда педагогикалық –
психологиялық жас ерекшелігін ескеру.

Жоғары сынып оқушылары өз мүмкіндіктерін сынауға ұмтылып,
шығармашылық ойларын іске асыруға талпынды, яғни олар өздерінің жетістікке
жететініне сеніп, ешбір кедергісіз тапсырманы орындауға кіріседі.
Мәселен, киімді конструкциялау сабағында 1 минут алаңдаудың өзі бүкіл
бұдан кейінгі түсіндіруді ұқпауға әкеп соғуы мүмкін, өйткені әрбір жеке
сәтте мұндай материалды бұған дейін пайымдау мен дәлелдеудің логикасын
түсініп, есте ұстағанда ғана игеруге болады. Әйтпесе әрбір келесі
түсініксіз болуы мүмкін. Нақ осы жеткіншектік шақта дерексіз логикалық
тұрғыда ұйымдастырылған материалға ұзақ уақыт зейін қоя білу дамыды. Бірақ
бұл қабілет біртіндеп және жалпы оқушыларда бірдей болмай дамиды. Қабылдау
процестерін интеллектілендіру- кез-келген оқу материалын, соның ішінде
сызба, схема, сурет сияқты көрнекі материалды да, ойдағыдай игерудің
қажетті шарты. Мұндай материалға зейінсіз қарау және оның маңыздылығын жете
бағаламау біраз тараған. Бұған қарсы күресу керек. Теорияны меңгерудің
сапасы сызбаны көріп, оқи білуге тікелей байланысты. Сызбаны әншейін
есте сақтап, оны қайта сызып бере білу мүлдем жеткіліксіз. Сызбамен жұмыс
істеп, белгілі бір байланыстар мен тәуелділіктер сараланғанда ғана
айтарлықтай информация алынуы мүмкін. Осындай іс-әрекет болса ғана сызбаны
қабылдау, ойлаумен толығып, сапалық тұрғыдан өзгереді. Кез-келген
материалмен жұмыс істегенде, қандай оқу-практикалық тапсырманы болмасын
орындағанда жеткеншекті конструкторлық ойану дағдысын қалыптастырып дамыту
әбден қажет.
Ғылыми ұйымдарды игеру процесінде және оның нәтижесінде ойлалаудың жаңа
мазмұны, интекллектілік қызметтің жаңа формалары қалыптасады. Жеткіншектің
осы білімдерді пайдалануды талап ететін есептерді шығара білмеуі теориялық
білімдерді толық игерлеудің мәнді көрсеткіші.
Көптеген оқушылар нақ осы сызба есептерін шығаруда қиыншылық көреді.
Олар берілгендерді түрлендіре білмейді, оларды белгілі заңның, ереженің
көрінісін көрмейді. Білімдегі вербализм. Формализм- ғылыми ұғымдарды игеру
кезіндегі жиі кездесетін кемшілік. Мұның өзі жаппай нәрсе нақты көпшілік
пен әртүрлілікке негізделген. Жеткіншек нақты көріністе жаппай нәрсені әлі
көріп үйренбеген кезде пайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.