Жергілікті билік органдары бюджеттері
Кіріспе
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен мақсаттарын, функцияларын
іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша
қоры.
Мемлекеттік бюджет - араларында өзара орындалатын
операцияларды есепке алмағанда республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын
және бекітуге жататын жиынтық бюджет.
Бюджет жүйесі – бюджеттердің және Қазақстан Республикасының
Ұлттық Қорының сондай-ақ, бюджеттің процестерімен қатынастарының
жиынтығы.
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыстың негізгі қайта бөлінуінің негізгі
құралы. Бюджеттің негізгі кірісі – бұл салық болып табылады, салыққа
мемлекеттік кірістің жалпы соммасының 70 – 90 пайызы кіреді.
Мемлекеттік бюджет Қазақстан азаматтарының тұрмыс деңгейін арттыруда
және аймақтыа олардың теңелуіне арналған қорларды таратуда негізгі қаржы
құралы болу қатет.
Олай болса, бүгін Қазақстанда бюджет жүйесі мен республикадағы бюджет
процесін бірте – бірте қайта қалыптастыру қажеттілігі өсті. Осыған
байланысты бюджет тәртібін әлеуметтік – экономикалық саясат жүргізу
жөніндегі орталық және жергілікті үкіметтердің дәстүрлі әрекеттері мен
шараларының жиынтығы ретінде емес, ғылыми принципке және экономикалық
заңдарға бағытталатын көп қырлы күрделі процесс ретінде қарау керек.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстар бөлімі әскери мақсаттарға,
экономикаға ммелекеттің араласуына, мемлекеттік аппараттың мазмұнына,
басқа да бюджет жүйесінің қолдау табуына, әлеуметтік шығындарға,
субсидияларға негізделеді.
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика
мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік
сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс қимылымен
байланысты.
Мемлекет (өзінің билік пен басқару органдары арқылы), бір жағынан,
жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл
сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып табылады.
Мемлекет қаржысының функциялары экономикалық категория болып келеді:
бұл - бөлу мен бақылау функциялары.
Алайда бөлгіштік функциядағы мемлекеттің қаржысын неғұрлым толық
сипаттау үшін мемлекеттің реттеуші іс - қимылдарының қажеттігінен
туындайтын құрамдас қосалқы фунцияларды бөліп көрсеткен жөн бұл:
1.орналастыру
2.қайта бөлгіштік
3.тұрақтандыру қосалқы функциялары.
Орналастыру қосалқы функциясы қоғамдық тауарлар, игіліктер мен
қызметтер көрсету нарықтық жүйе арқылықамтамасыз етілуі мүмкін еместігінде,
мемлекеттің оларды өндіру және халықты қамтамасыз ету үшін ресурстарды
бөлуі және орналастыруы қажет екендігінде көрінеді. Мәселе шектеулі
экономикалық ресурстарды жекеше және қоғамдық тауарлар арасында оңтайлы
бөлуде және олардың құрылымы мен мөлшерін таңдауда болып отыр. Қоғамдық
тауарлардың ресурстары көбінесе салықтардың есебінен қалыптасатындықтан,
жекеше, рыноктық тауарларды өндірудің мүмкіндіктері шектелінеді,
оңтайландыру проблемалары фискалдық саясат үшін қиын болып көрінуі мүмкін.
Мемлекет қаржыларының экономикалық мазмұны бірыңғай емес: олардың
құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше
функцияларды орындайды.
Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергілікті деңгейлерде іс -
әрекет етеді және мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдарды
қаржыларын кіріктіреді. Аталған буындарды түрлі функциялық арналымының
арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен
спектріне, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді.
Экономикалық және әлеуметтік сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне
қарай мемлекеттің қаржысы жалпы мемлекеттік және жергілікті қаржылар болып
бөлінеді:
Мемлекет қаржысының құрамында республикалық және
жергілікті деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік қатынастарме
өзара баланыстар маңызды рөл атқарады. Бюджеттік
қатынастар көмегімен мемлекеттік
құрылымдардың қарамағына қаржылық әдіспен қайта бөлінетін
ұлттық табыстың едәуір бөлігі жұмылдырылады. Түрлі деңгейдің
бюджеттері – республикалық , жергілікті бюджеттер тиісінше
өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті органдары
үшін тірліктің қаржы базасы болып табылады
1. Мемлекеттің маңызды қызметтерінде мемлекеттік қаржыны басқару
1.1 Мемлекеттік қаржы туралы жалпы түсінік
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика
мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік
сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс қимылымен
байланысты.
Экономикалық мәні жағынан мемлекеттің қаржысы мемлекеттің, оның
кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды
мемлекет пен оның кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін
қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта
бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекет (өзінің билік пен басқару органдары арқылы), бір жағынан,
жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл
сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып табылады.
Ұлттық ішкі өнімнің өсуімен салыстырғанда мемлекеттің шығыстары
көлемінің озыңқы қарқынмен өсуі мемлекеттің қаржыларына тән сипат болып
табылады. Бұл құбылыс 19 ғасырдағы неміс экономисі Вагнердің заңы –
өспелі мемлекеттік белсенділік заңы ретінде белгілі. Бұл заңға сәйкес
өнеркәсіп саласы дамыған елдерде мемлекеттің шығындары өндіріс көлеміне
қарағанда жылдамырақ өсуі тиіс. А. Вагнер мемлекеттік белсенділіктің өсуін
үш фактормен байланыстырады:
1.Экономика дамуының нәтижесінде экономикалықтірлігіні
күрделенуімен және еңбек бөлінісінің тереңдеуімен; бұл мемлекет тарапынан
тиімді және ұтымды экономиканы, құқық тәртібін, заң қызметтерін кеңейтуді
қолдаудың қажеттігіне жеткізеді;
2.Техника мен технология дамуы капиталдың үлкен мөлшеріне
қажеттілікті қажет етеді, бұлкапиталды майда фирмалардың алдында
артықшылықтары бар акционерлік компаниялар немесе мемлекеттік корпорациялар
қамтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың қызметін реттеу үшін
техникалық шарттар бойынша олар құрылатын өндірістерге қатысуы тиіс;
көрсетілген қызметтерден болатын пайда экономикалық бағалауға төзбейтін
білім беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекет белсенділікті
күшейтеді.
Сөйтіп, Вагнердің заңы нарықтық шаруашылықтың белгілі бір
шектеулілігін және экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің
қажеттігін дәлелдейді.
Мемлекет қаржысының функциялары экономикалық категория болып
келеді: бұл - бөлу мен бақылау функциялары.
Алайда бөлгіштік функциядағы мемлекеттің қаржысын неғұрлым толық
сипаттау үшін мемлекеттің реттеуші іс - қимылдарының қажеттігінен
туындайтын құрамдас қосалқы фунцияларды бөліп көрсеткен жөн бұл:
1.орналастыру
2.қайта бөлгіштік
3.тұрақтандыру қосалқы функциялары.
Орналастыру қосалқы функциясы қоғамдық тауарлар, игіліктер мен
қызметтер көрсету нарықтық жүйе арқылықамтамасыз етілуі мүмкін еместігінде,
мемлекеттің оларды өндіру және халықты қамтамасыз ету үшін ресурстарды
бөлуі және орналастыруы қажет екендігінде көрінеді. Мәселе шектеулі
экономикалық ресурстарды жекеше және қоғамдық тауарлар арасында оңтайлы
бөлуде және олардың құрылымы мен мөлшерін таңдауда болып отыр. Қоғамдық
тауарлардың ресурстары көбінесе салықтардың есебінен қалыптасатындықтан,
жекеше, рыноктық тауарларды өндірудің мүмкіндіктері шектелінеді,
оңтайландыру проблемалары фискалдық саясат үшін қиын болып көрінуі мүмкін.
Түрлі фискалдық құралдар арасында бөлініс көбінесе тікелей мыналар
арқылы орындалады:
1.Табысы төмен үй шаруашылығын қаражаттандыруды жоғары табыстарға
үдемелі салық салумен ұштастыратын салықтық - трансферттік тәсілі арқылы;
2.Баламалы түрдегі бөлініс жалдаушылардан төмен табыс болатын тұрғын
үй сықылды қоғамдық шаруашылықты қаржыландыру үшін пайдаланылатын
прогрессивті салықтар арқылы орындалуы мүмкін;
3.Ақырында, қайта бөлуге табысы төмен тұтынушылар пайдаланатын басқа
тауарларды қаражаттандыруды көбінесе жоғары табысты тұтынушылар сатып
алатын тауарларға салынатын салықтармен ұштастыру арқылы жету мүмкін.
Саясаттың баламалы құралдарын таңдауда тұтынушылардың немесе
өндірушілердің таңдауға араласуы болғанда көтерілетін толық нәтижеленетін
ысыраптар немесе тиімділік шығындары есепке алынуы тиіс. Салықтық –
трансферттік механизм арқылы қайта бөлудің жеке тұтыну немесе өндірістік
таңдауға кедергі жасамайтын артықшылығы болады. Алайда, тіпті бұл механизм
де тиімділік шығындарысыз емес, сондықтан жанжалды теңдік пен тиімді
мақсаттарды теңгеруді табу қажет. Жүргізілетін оңтайлы саясат мүдделердің
екеуіне қолданылуы тиіс.
Тұрақтандырудың қосалқы жүйесінің іс - әрекеті сыртқы сауда мен
төлем балансының жай күйінің нәтижелерін ескере отырып, жоғары жұмыспен
қамтуға, бағаны тұрақтандыру мен экономикалық өсудің қолайлы дәрежесін
қамтамасыз етуге саяды. Сонымен бірге мемлекеттік бюджеттің шығыстары және
салық салудағы өзгерістер бойынша қатаң не шектеулі шараларды қолдана
отырып, мемлекет жиынтық сұранымға ықпал жасайды.
Мемлекет қаржыларының экономикалық мазмұны бірыңғай емес: олардың
құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше
функцияларды орындайды.
Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергілікті деңгейлерде іс -
әрекет етеді және мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдарды
қаржыларын кіріктіреді. Аталған буындарды түрлі функциялық арналымының
арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен
спектріне, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді.
Экономикалық және әлеуметтік сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне
қарай мемлекеттің қаржысы жалпы мемлекеттік және жергілікті қаржылар болып
бөлінеді.
Функциялық арналымы бойынша мұндай сан алуан қаржылық
байланыстардың арқасында мемлекет аумақтық, сондай – ақ салалық
аспектілерде көптеген экономикалық және әлеуметтік процестерге ықпал
жасай алады.
Егер қаржы қатынастарын топтастыру кезінде мемлекеттің экономика
мен әлеуметтік процестерге басшылық жасау деңгейіне сүйенетін болсақ, онда
Қазақстан Республикасындағы мемлекет қаржысыны құрылымын шамамен мынадай
түрде көрсетуге болады.
1.1 сызба. Қазақстанның мемлекеттік қаржысының құрамы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қаржысы
Республикалық қаржы Жергілікті қаржы
бюджет Бюджеттен тыс Мемлекеттік Кәсіпорындардың
қорлар кредит қаржысы
Мемлекет қаржысының құрамында республикалық және жергілікті
деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік қатынастармен өзара баланыстар маңызды
рөл атқарады. Бюджеттік қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың
қарамағына қаржылық әдіспен қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір бөліі
жұмылдырылады. Түрлі деңгейдің бюджеттері – республикалық , жергілікті
бюджеттер тиісінше өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті
органдары үшін тірліктің қаржы базасы болып табылады.
Шет елдердің қаржылық жүйесі өз ішіне келесі элементтерді қамтиды:
- мемлекеттік бюджет;
- жергілікті қаржы;
- арнайы бюджеттен тыс құралдар;
- мемлекеттік кәсіпорынның қаржысы.
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыстың негізгі қайта бөлінуінің
негізгі құралы. Бюджеттің негізгі кірісі – бұл салық болып табылады,
салыққа мемлекеттік кірістің жалпы соммасының 70 – 90 пайызы кіреді.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстар бөлімі әскери мақсаттарға,
экономикаға ммелекеттің араласуына, мемлекеттік аппараттың мазмұнына,
басқа да бюджет жүйесінің қолдау табуына, әлеуметтік шығындарға,
субсидияларға негізделеді.
Федералдық
бюджет
Тегістелу Мақсаттық Территориялық
жүйесі трансферттер қаржыландыру
Аймақтар бюджеті
10 провицияның бюджеті 3 территорияның
бюджеті
5000
муниципалитеттер
Сурет 1. Канаданың бюджет жүйесі
Орталық үкімет
бюджеті
әлеуметтік Қоғамдық Ғылым және Мемлекеттік борыш Және
сақтандыру жұмыстар білім қызметі басқалар
Жергілікті билік
органдары
бюджеттері
Арнайы қорлар
(сақтандыру,
зейнетақы,
жинақтаушы)
Мемлекеттік
кәсіпорындар
қаржысы
Сурет 2. Жапонияның қаржылық жүйесінің схемасы.
Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшін
республикалық бюджет қалыптастырылады оның ресурстары мемлекеттік мақсатты
кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық функцияларды
орындауға, сондай – ақ қарулы күштер мен басқару органдарын ұстауға
байланысты мемлееттің шығыстарын қамтамасыз етуге арналған.
Бюджеттік қатынастар жүйесінде жергілікті бюджеттерге маңызды орын
беріледі. Жергілікті бюджеттер көбінесе экономикалық процестерді реттеу
үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал етеді, жергілікті
кәсіпорындар шығаратын өнімінің бәсекелестік қабілетін арттыруға, аумақтық
инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі жөніндегі шығындрды
қаржыландыруға жәрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады.
Бюджеттен тыс қорлардың арналымы – арнаулы мақсатты аударымдар мен
басқа көздер есебінен жеке нысаналы шараларды қаржыландыру. Бюджеттерде
қаражаттар иесізденеді, ал бюджеттен тыс қорларды мәртебесі қаражаттарды
қатаң мақсатты арналым бойынша пайдалануға мүмкіндік береді. Қорлардың
дербестігі өкілетті және атқарушы органдарды қатысуынсыз дербес басқаруды
қажет етеді, мұның өзі бюджеттен тыс қорларды қаражаттарын неғұрлым жедел
пайдалануға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік кредиттің мазмұнын құрайтын ақша қатынастары мемлекет
қаржысыны өзгеше бөлігі болып табылады. Мемлекеттік кредит қатынастары
кәсіпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмысдыруға және
олырды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін билік
органдарына уақытша беруге байланысты пайда болады.
Заңи және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің
жұмылдыруы қаржы рыногында облигацияларды, қазынашылық мндеттемелерді және
мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату арқылы жүзеге асады.
Халықаралық кредитте қарым – қатынастарға шетелдік мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалар сонымен қатар халықаралық және мемлекетаралық қаржы
мекемелері кіріседі.
Мемлекеттік секторды жұмыс істеуі мемлекеттік меншіктің болуына
негізделген. Меншікті жіктеу тұрғысынан мемлекеттік заңи ұйымдардың мүлкі
және мемлекеттік қазына болып ажыратылады.
Мемлекеттік заңи тұлғалардың мүлкі заңмен бөлектелген және
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысыны жұмыс істеуіні негізін
құрайды. Олардың қызметінің ерекшеліктері Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы бөлімінде баяндалған,өйткені мемлекеттік сектор
кәсіпорындарының өзіндік қаржы жүйесінің бұл буынының барлық субъектілері
үшін ұқсас және басқарудың біртұтас қағидаттарына бағынады.
Мемлекеттік қазына республикалық және жергілікті қазына болып
бөлінеді. Республикалық қазына мыналарды қамтиды:
1.республикалық бюджеттің қаражаттары;
2.мемлекеттің алтын – валюта қаражатары;
3.мемлекеттік меншіктің айрықша құқығының мүлкі (жер, оны
қойнауы, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа табиғи ресурстар);
Жергілікті қазына мыналарды қамтиды:
1.жергілікті бюджеттің қаражаттары;
2.коммуналдық меншікке жататын оқшауландырылмаған мүлік.
Меншікті пайдаланудың ұқсас сан алуан нысандары мемлекетке икемді
және атаулы экономикалық және әлеуметтік процестерге, оларды керекті арнаға
бағыттай отырып, ықпал етудің қаржы механизмін белсенді қолдануға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге үкіметтің экономикалық функцияларын орындаудың,
қоғамның өмір сүруінің әр кезеңінде оның мақсаттары мен міндеттерін жүзеге
асырудың негіздері ретінде мемлекеттің қаржысы категориясының рөлі мен
маңызы білінеді.
1.2 Мемлекеттік қаржыны басқарудың қажеттілігі
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында қойған біздің
мемлекеттің кең ауқымды мақсаты – тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты
Қазақстанды орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басымдықтарды жүзеге асыру
керек: ұлттық қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесуі,
шетелдік инвестициялар және ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейімен бірге
ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика
азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл – ауқаты, энергетикалық ресурстар,
инфрақұрылым, әсіресе көлік пен байланыс, кәсіби мемлекет.
Осынау басымдықарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық
ресурстарды жұмылдыру мен тиімді қолдануды талап етеді, ал ол өз кезегінде
барлық қаржылық жүйені одан әрі реформалауды көздейді.
Қазақстандық бюджет республиканың стратегиялық басымдықтарын
жүзеге асырудың негізгі құралы болып келеді, өйткені ол елдің ең маңызды
қаржы ағымдарының қозғалысын реттейді. Келешек көкжиектегі салықтық –
бюджеттік аяны реформалаудың негізгі бағыттарына салықтық әкімгерлеудің
тиімділігн арттыру есебінен салық түсімдерін ЖІӨ - не шаққанда 14 – 15
пайызға өсіруді көздеп отыр: салық органдарын міндеттілік дәйектері бойынша
жаңарту, салық төлеушілерді есепке алудың іртұтас ұлттық жүйесін құру,
салық қызметін компютерлеу, салық мағлұмдамаларының ықшамдалған нысандарын
жаңарту және ендіру, Әділет министрлігі, Кеден және Салық комитеттері
арасында ақпаратты тиімділікпен, ретімен ұйымдастыру, кенді пайдалану мен
мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі келісім – шарттарда салықтық
сараптау жүйесін енгізу, оларды орындау мониторингі, шаруашылық
субъектілеріне кешенді салықтық тексерудер жүргізу өнінде нұсқамаларды
жасақтау.
Сонымен қатар қазіргі таңда Интеграциялық комитет шеңберінде
арналған орны дәйегі бойынша өзара сауда - саттықта қосалқы салықтарды
алуға көшу жөнінде мәселелер жасақталынуда, бұл дегеніміз Кедендік одаққа
мүше қйсыбір мемлекеттің ұлттық заңдары тағайындаған экспрт кезінде нөлдік
мөлшерлемені пайдалануды, импорт кезінде іс – қимылдағы мөлшерлеме бойынша
салық салуды білдіреді.
Бір мезгілде акциздік саясатты үйлестіру жөнінде жұмыс
ұйымдастырылды. Осы мақсаттар үшін Кедендік одақтың серіктестері қолданатын
акцизделуге жататын тауарлардың біртұтас тізбесінің жобасы даярлануда және
акциздік мөлшерлемелерді жүйеге келтіру мәселелері шығарылуда.
Алайда, орта мерзімдік келешекте мемлекеттің қаржылық
мүмкіндіктері шектеледі, бұл мемлекеттің қаржыларды қолдану тиімділігн
артыру және мемлекеттік бюджетті түзілдіру процесін, оның орындалу тетігін
арттыру және мемлекетік қаражаттыңжұмсалуын бақылау қажеттігін
туындатады.
Жуық арадағы 2 – 3 жылдамына жұмыстар ұйғарылып отыр: мемлекеттік
бюджеттің кірістерін болжамдаудың және шығыстарын ұтымдылааудың қазіргі
заманғы әдістерін енгізу, мемлекеттің бюджеттің, бюджеттен тыс қорлар мен
мемлекеттік қызметті көрсету шығындарын талдау жүйесін енгізу; бюджеттік
ұйымдар мен қызмет көрсететін кәсіпорын арасындағы өзара қатынастардың
келісі – шарттық жүйесіне аудару; міндеттемелер мен мемлекеттік бюджеттің
өтімділігін басқару жүйесін жасақтау және өндіру; аудиттің үлгілерін
жасақтау және бюджет ұйымдары қаражаттарының жасалуына ағымдық тексеру
жүйесін енгізу; Қазынашылықты жаңғырту мен компьютерлендіруді бітіру,
есептемелік жүйесін жетілдіру; тендерлік негізде мемлекеттік сатып алу
үрдісін өндіруді аяқтау.
Сондай – ақ бюджеттік жоспарлауға да көзқарасты өзгерту ұғарылды.
1998 жылдан бастап бюджеттік бағдарламалау тәсілдері өндіріледі, яғни,
мемлекет бюджеті стратегиялық мақсаттарға жетуге бағытталған нақты жобалар
мен бағдарламаларды жүзеге асыруға бағдарланған.
Үкімет жергілікті басқару органдарының қаржылық дербестігі мен
жауапкершілігін нығайту үшін республикалық жәнежергілікті бюджеттер
арасындағы тұрақты өзара қатынастардың орнығуына едәуір көңіл бөлетін
болды.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі
туралы Заңына тиісті өзгерістер енгізу көзделіп отыр. Онда сан алуан
деңгейдегі өкімет бюджеттерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету тетіктері,
әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы кіріс базасын таратуда өкіметтің
республикалық органдарының рөлі мен орны, жергілікті бюджеттер
кірістерінің қаржылық теңестірілуінің дәйектері мен ұстындары, оларға
қаржылық қолдаудың бөлінуі, шығындарды қаржылау аялары бюджеттерінің
арасындағы аражіктер көрініс табуы тиіс. Сондай – ақ жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының құқықтары мен қаржылық мүмкідіктері айқын
белгіленгені жөн.
Бюджеттердің басын біріктіру әдістемесіне кейбір өзгертулер
енгізген лайық, өйткені республикалық және жергілікті бюджеттерді жасақтау
және орындау кезінде облыстарда түзелетін қаржылық ресурстардың ескерілуі
жеткіліксіз. Осыған орай, әрбір облыстық жиынтық қаржылық балансы және оны
бюджетпен қабыстыру керектігі туындайды. Бұл облыстардың кірістері мен
шығыстарын дәлірек болжамдауға, салық пен жәрдемақыларды, бюджеттердің
түрлері бойынша бөлуге мүмкіндік береді.
Жергілікті бюджеттің деңгейіне берілген шығыстық міндеттемелерді
қаржылау үшін жеткілікті болатындай толыққанды кірістерді түзілдіру,
жергілікті басқару органдарының бюджет жүйесіндегі қызметін дәйектейтін
құқық базасын құру қажет. Бюджетаралық өзара байланыстың жаңа тетігін
жасақтау талап етілуде.
Орта мерзімді келешекте сыртқы борышты басқарудың үкіметтік
стратегиясын Қазақстан Республикасының Сырттан қарыз алу жән сыртқы
борышты басқару туралы заңы белгілейді, осыған орай Қаржы министрлігіне
жыл сайынға мемлекеттік борыш пен тиісті жыға арналған республика
бюджетінде көрсетілегн мемлекеттік кепілдемелер беру шектерін асыруға
тыйым салынады.
Осыған орай Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышы туралы
Заңы жасақталынуда. Егер бұрын сыртқы қарыздар ең алдымен экономиканы
тұрақтандыру процесін қолдауға бағытталып және негізінен төлемдік баланс
пен бюджет зәрулігін қаржылауға жұмсалса, енді 1998 – 2000 жылдары олар
ұзақ мерзімдік экономикалық өркендеу сртатегиясына қызмет етеді, себебі
1998 жылдың өзінде сыртқы қарыздың барлық көлемінің 70 пайызға жуығы
инвестициялық жобаны қаржыландыруға кетеді.
Сыртқы берешектің деңгейі бойынша Қазақстан байыпты көрсеткішті
елдерге жатады. Республиканың зор экспорттық әлеуетін ескере ұл көрсеткіш
жақсаруға тиіс, сөйтіп елдің жалпы несиелік қабілетіне жжайлы әсерін
тигізеді. Бүгінгі таңда біз сырттан қарызданудың жеткілікті түрде
айқын да безбенді саясатын жүргізіп келе жатқанымызды атап өту керек.
Мемлекет тауарлық несиелерден толығымен бас тартты, мемлекеттік
кепілдемемен алынатын қарыздар күрт шектелінді. Үкіметтің ендігі негізгі
назары елімізде жайма шуақты инвестициялық ахуал мен тікелей инвестициялар
тарту үшін жағдайлар жасауға аударылып отыр.
1998 жылдың ең маңызды ерекшелігі сол, ол ең алдымен Президенттің
Қазақстан халқына Жоллдауында белгіленген негізгі басымдықтарды жүзеге
асыруға және үкіметке 1998 жылға арналған 8 нақты тапсырмаларды шешуге
бағытталады.
Жүзеге асырудың бюджеттік тегершіктері мен тетіктері қандай
болмақ?
Біріншісі. Зейнетақы, жәрдемақы мен жалақыны төлеу үшін бұл
мақсаттарға 1998 жылдың республикалық және жергілікті бюджетттерінің тиісті
бөлімдерінде шығындар қарстырылды. Бұл шығындар, жалақыны төлеу жөніндегі
шығындар сықылды бюджетті орындау кезінде ықшамдалуға жатпайды.
Екіншісі. Тұрғын үй құрылысы бағдарламасын жүзеге асыруға
бюджетте 40 млн АҚШ долларына пара – пар 3,3 млрд теңге бөлінді, оның
үстіне мұны пайдалану тек ұшқырлық жобаларды іске асыруға рұқсат етіледі.
1.3 Шетелдерде жалпы мемлекеттік қаржыны басқарудың тәжірибелері
Экономиканың мемлекеттік сектор ел заңдылығына сай билік өзіне
жүктелген міндеттемелерді орындаудың негізг құралдарының бірі. Мемлекеттік
сектор мемлекеттік бюджет көмегімен қоғамда толығымен ресурстардың тиімді
бөлінуіне жағдай жасайды. Бүгінгі таңдағы мемлекеттің тұрақты экономикалық
дамуы тұрғысынан негізгі мәселе бюджет жүйесін басқару процесі деп санауға
болады.
Бюджеттің қызметі бюджеттің кірісі мен шығысы сияқты ерекше
экономикалық формалар арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттің
орталықтандырылған ақшалай қорларын қалыптастыру және пайдаланумен
байланысты. Бұл жекелеген құндық этаптарын көрсететін мемлекеттік бюджеттің
қызмететуінің спецификациялық формасы.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштер базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция
тартуға бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта
мерзімге елдің әлеуметтік экономикалық дамуының индикативті жоспарымен
анықталады.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процессі табысты реттеудің
негізгі принциптері бекітілген Бюджет туралы, Салық және басқа да
бюджетке төленетін міндетт төлемдер туралы Қазақстан Республикасы
заңдарымен реттеледі, сондай – ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға
сәйкестендірілген табыстардан нақты аударымдар бекітіледі.
2003 жылы мемлекеттік бюджетке түсім 1 трлн теңгеден асып
түсті, бұл барлық деңгейдегі бюджеттің табыс бөлігін орындап, Ұлттық қордың
активін толықтыруға мүмкіндік береді.
Республикалық бюджеттің кірісінің соңғы жылдары 90 пайыздан
астамын салықтық түсімдер құрайды. 2003 жылы салықтық түсімдер үлесі 93
пайыз құрады. Мұның ішінде 80 пайыздан астамын ҚҚМ пен корпоративті табыс
салығы 5,8 пайыз кеден төлемдері және 6,5 пайыз шикізат секторын
ұйымдастыру бойынша роялти құрады. әлемдік шикізат рыногындағы оңтайлы
қалыптасқан коньюнтураға сай бюджетке аударымдар шикізат секторынан артып
отыр.
Дегенмен республикада салықтық есеп беруді ұсынбайтын және
нольдік қаржылық есеп ұсынатын салық төлеушілер саны артып келе жатыр.
Мұнан басқа жоспарланған цифрдың артуына қарамастан, мұнда бюджеттегі
түсімдердің сомасындағы кейбір ауытқулар заңдылыққа сәйкес салық
органдарымен түзетіледі. Мұндай ауытқулар мұнай бағасымен байланысты түсім
көлемін дұрыс емес түзетумен байланысты. Сонымен мұнай мен мұнай өнімдерін
өткізуден түсімнің жалпы сомасы 6 кәсіпорын бойынша 2001 – 2002 жылдарға
639,5млн АҚШ долларын құрады, ал ақпараттардың ресми мәліметтерінен
бағаларды пайдалану бойынша жалпы түсім көлемі 759,4 млн – нан астам АҚШ
долларын құрады. Осылайша заңдылық бойынша талап етілетін түзету сомасы
түсімнен 119,9 млн – нан астам АҚШ долларын құрады, өйткені ауытқулар
референттік бағадан 18,8 пайыз болды, ал талап бойынша ол 10 пайыздан
аспауы қажет. Салық органдары түзетуге ұсынған түзету сомасы 27,9 млн АҚШ
долларына тең, яғни өткізуден түскен түсімнің есепке алынбаған көлемі 2001
-2002 жж салық салынбаған 92 млн АҚШ долларын құрайды.
Мемлекеттік бюджет құралдары мемлекеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға пайдаланылады, олардың саны қазіргі кезде 400 –ден астам.
Бұл жағдайда 2003 – 2015 жылдары Қазақстан Республикасы индустриалды,
инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру үшін үкімет республикалық
бюджеттен 500 млн доллардан астам қаржы бөлді. Бұл құралдар негізінен даму
институттарын қалыптастыруға, ғылыми зертеулерге бағытталды. Әлемдік
тәжірибе мемлекеттік ұлттық ғылыми шығыстардың 15 нен жартысына дейін
өзіне алатыны көрстіп отыр, ал фундаметалдық астам үшін бұл көрсеткіш
жоғары – жартысынан 23 –ке дейін. Бюджеттік шығыстардың жалпы сомасында
ғылымға шығындар үлесі соңғы 20 жылда тұрақты: АҚШ – та 6-7 пайыз,
Францияда, Германияда, Ұлыбританияда, Италияда – 4-5 пайыз, Японияда – 3-
3,5 пайыз.
Японияда фундаменталды зерттеулерді қаржыландыруға 51,5 пайыз,
Германияда 51,4 пайыз, Канадада 35 пайыз, ал Италияда 46,4 пайыз. Жалпы
алғанда дамыған елдер ғылымға ІЖӨ - нен орташа 2 - ден 4 пайызға дейін
жұмсайды. Ал Қазақстанда фундаменталды, қолданбалы ғылымға зерттеулер мен
инновацияға шығыстар ІЖӨ - нен 0,2 пайызға дейін артты. Сондықтан да орта
мерзімді инвестициялық – инновациялық даму стратегиясына сай ғылым мен
инновацияға шығыстарды дамыған мемлекеттер деңгейіне дейін көтеру қажет.
Білім беру функционалдық тобы бойынша шығыстар 2006 жылға дейін
0,1 пайызға өссе, жыл сайын өскенде ІЖӨ -ге 3,94 пайызды құрайды. Мұндай
шығыстар деңгейі ІЖӨ - ге қатысты алғанда, Ұлыбритания 1,3 %, Испания
1,2%, АҚШ 0,4% елдерден жоғары, бірақ Исландия 6,86%, Швеция 6,6% және
Белгия 6% сияқты елдерден төмен. Білім - адам дамуы индексінің шешуші
компоненті болып табылады. Адам дамуы индексінің 1% - ке өзгеруі ІЖӨ -нің
5,8% - ке өзгеруіне алып келеді. Білім беруге шығындардың өсуі қазіргі
кезде әлемдік біліділік талабына сай келетін ел экономикасының салалары
үшін жоғары білікті ұлттық мамандарды даярлау қажеттілігінен туындап
отыр.
Денсаулық сақтауға шығындар үлесі ІЖӨ -ге процентпен алғанда 2% -
тен аз ғана көп. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 6-7% -ке жуық, бірақ
міндетті медициналық сактандыру қорының құрылуымен денсаулық сақтауға
шығындар 2-3% деңгейінде сақталынады деп болжануда.
Әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек функционалдық тобы
бойынша шығыстар қазіргі кезде ІЖӨ - нен 6% -ке жуық және ол болашақта ІЖӨ
-нен 5,5% деңгейінде сақталынады. Бұл көрсеткішті АҚШ – мен салыстырсақ
онда 5,5%, ол Ұлыбританияға 13,1%, Ресейден 8,2%, Австралияда 10,2% төмен.
Шығыстардың негізгі мақсаты жұмыс істейтін халықтың табысын арттыру,
кедейшілік деңгейін төмендету, адрестік әлеуметтік қорғаумен қамсыздандыру,
сонымен қатар зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіру.
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық келісім функционалдық
тобы бойынша шығыстар ІЖӨ - ге проценттік өлшемде 0,73% - ке дейін 2004ж.
салыстырмалы төмендейді, бірақ номиналды өлшемде бұл топта үстіміздегі
жылға 24,5% болады деп болжамдануда. Шығынның артуы, арнайы орта мерзімді
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты, негізгі мақсаты
халықтың үлкен мәдени мұрасын оқытудың толық жүйесін құру, тарихи – мәдени
және архитектуралық ескерткіштерді қалпына келтіру, гуманитарлық білім беру
қорын ұлттық тілде құру, ғылыми – биографиялық, көркем арналарды құру және
т.б.
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау
функционалдық тобы бойынша 1,69% - ке дейін шығыстардың өсуі қарастырылды,
бұл 2005 жылы аяқталатын азық – түлік бағдарламасы жүзеге асырудың
аяқталуына байланысты.
Шығыстардың елеулі үлесі аграрлық өндірісті жанданыру мен
дамытуға, ауылдағы өмір сүру еңгейін жоғарылату мен ауыл инфраструктурасын
құруға бағытталуда. Бюджет құралдары есебінен Ауыз су салалық
бағдарламасы шеңберінде халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету
қарастырылуда. 2004 -2010 жж Қазақстан Республикасы ауылдық территорияларын
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жылына 1,5 млрд теңге
бөлінді. Бұл құралдар ауыл мектептерін, ауруханаларды, жол және сумен
жабдықтау жүйелерін құруға жұмсалынады.
Өнеркәсіп және құрылыс тобы бойынша мемлекеттік бюджеттен
шығындар жыл сайын қысқаруда, өйткені 2003 – 2015 жылдары Қазақстан
Респуббликасы инвестициялық – инновациялық даму стратегиясында
қарастырылған шараларды қаржыландыруға байланысты болжамдануда.
Транспорт және байланыс тобы бойынша шығыстар қазіргі кезде ІЖӨ
- нен 1,66% - ке жуық. Құралдар сыртқы рынокқа шығуды қамтамасыз ететін
және қоғам мен экономиканың қажеттілігіне сай келетін коммуникацияның
техникалық жағдайын жақсартуға, транзиттік корридорларды дамытуға
жұмсалады. Бұл басымдық мемлекеттік және салалық даму бағдарламаларын
қаржыландыру шаралары арқылы жүзеге асырылады. Автомобиль жолдарының
торабын дамыту және ұстау, сақтап қалу үшін мемлекеттік бюджеттен ағымдағы
ұстауға, автомобиль жолдарының бұзылған бөлімшелерін қалпына кетіру,
жөндеуге қаржыландыру нормативтері бойынша бөлуде, ол трансфорт
инфрақұрылымын дамытудың жалпы шығындарының 30% - нен көп емес немесе ІЖӨ -
нің 0,3-0,33% деңгейінде.
2004 – 2005 жылдары мемлекеттік қызметкердің еңбек ақысы өсті.
Кәсіби мемлекеттік ақпаратты қалыптастыру мақсатында мемлекеттік
қызметкерлердің қайта даярлау мен біліктілігін арттыруға құралдар бөлінуде.
Көріп отырғанымыздай мемлекеттік бюджетті әзірш даму бюджеті деп
айтуға болмайды. Мемлекеттік функцияны толыққанды қаржыландыру үшін ІЖӨ
көлемін бюджет арқылы қайта бөлінетін деңгейде ІЖӨ -ге кем дегенде 30%
арттыру қажет. Қазіргі кезде мемекеттік бюджет көлемі төмен деңгейде,
салықтық және салықтық емес түсімдер көлемі ІЖӨ - нің 20% - ке жуығын
ғана құрайды. Европа елдерінде мелекеттік шығындар орташа 47% - ке
жуық.АҚШ–та ІЖӨ - ге мемлекеттік зейнет ақы мен әлеуметтік қорларға
шығындарды қоспағанда 34%, Японияда 35% құрайды.
Мемлекет ресурстарын қайта бөлу процесінде бюджетті қалыптастыру
кезінде мелекеттік секторды қайта құрылымдау мен даму бағыттары,
мақсаттарын ескеру қажет.
Реттеудің спецификалық объектісі ретінде мемлекетік сектор
бюджеттік жіктеуде табыс бөлігінде де шығын бөлігінде де белгіленбеген.
Мемлекеттік және муниципалды меншіктегі мүліктен алынған табыс салықтық
емес түсімдер бөлімінде табыстар жіктемесінде көрсетілген. Мұндай салық
төлеушілер категорияларынан түсімдер бөлек көрсетілмейді, бұл мемлекеттік
мүліктімуниципалды мүліктен бөліп ажыратуға және тікелей мемлекеттік
сектордан түскен табысты анықтауға мүмкіндік бермейді.
Мұнан басқа мемлекеттік сектор салық тық және салықтық емес
аударымдарт туралы Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің
мәліметтеріне сай бюджет табыстарының мөлшерінде мемлекеттік сектор үлесі
туралы мәліметтерді салыстыру экономиканың аталған секторы бойынша
бюджеттік көрсеткіштердің жүзеге асырылу мен сенімділік дәрежесін
бағалауға мүмкіндік берер еді.
Мемлекеттік бюджеттің шығыс жіктемесінің барлық түрі меншік
формалары бойынша ресурстарды бөлуді қарастырмайды, осылайша әрекет етуші
әдістме негізінде мемлекеттік секторға тікелей бағытталған құралдарды
бағалау мүмкін емес. Бюджеттік жіктеме баптарын талдау негізінде ғана
жекелеген пайымдауларды түзуге болады.
Сонымен функционалдық жіктемені қарастыру кезінде бірде бір
шығыс бабының толығымен мемлекеттік секторға жатқызылмаған, функционалды
жіктеме баптары ішінде оның үлесін анықтау әдістемесі әлі жоқ.
Экономикалық жіктеме де оның жекелеген баптарын тек мемлекеттік
секторға жатқызуға мүмкіндік бермейді. Бюджет құралдарын тікелей алушылар
тізімі мемлекеттік ұйымдардан түзілседе, бұл ресурстарды ары қараша бөлу
өзге менік формалары мен кәсіпорын бюджетін орындау процесіне қатысуын
болжамдайды.
Осылайша мемлекеттік сектор бюджеттік шығындардың жалпы
мөлшердегі үлесін бөліп көрсету үшін бюджеттік жіктеме сәйкесінше
толықтырулар енгізу қажет, бұл ағымдағы бюджеттік жылда мемлекеттік
секторға жоспарланған мемлекеттік шығындарды бағалауға мүмкіндік береді.
Бюджеттік параметрлерді статистикалық мәліметтермен түзу кезінде бюджеттің
орындалу дәрежесін бағалау мүмкіндігі пайда болады.
Жергілікті бюджеттен бөлінетін аймақтық мақсаты бағдарламаларды
орындауға қаржылар мемлекеттік сектор мен өзге меншіктегі кәсіпорындар
арасында белгілі пропорцияда бөлінеді. Осындай бағдарламалар шеңберінде
мемлекеттік тапсырыс беруші мен қажет өтілетін қаржы көлемі бекітіледі.
Мемлекеттік сектор кәсіпорынның аймақтық мақсаты
бағдарламаларды орындауға жұмсалған құралдарды игеруге қатысуын анықтау
үшін, мемлекеттік орындаушылардың және олармен игерілген құралдардың үлесі
мен мөлшерін бөліп көрсетіп, ізденушілер құрамы мен сәйкесінше жұмысты
атқарушылардың есебін ұйымдастыру қажет.
Мұнан басқа мөлшері мен тиімділігін қамтитын мемлекеттік
сектордың дамуының жоспарлы көрсеткіштер жүйесін өңдеу қажет. Мұндай жүйені
құру мен оған сәйкес массивті ақпаратты жинақтау мемлекеттік сектордық даму
тенденциясын анықтауға, сонымен бірге экономиканың аталған секторының
бюджеттік реттеу стратегиясын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік секторды бюджеттік реттеудің әрекеттегі әдістері
ішінен таңдау даму мүмкіндігі мен қажеттілік арқылы анықталады. Мемлекеттік
секторды бюджеттік қаржыландырудың механизмін, нақты объектілерін,
бағдарын, мөлшерін анықтау кезінде қоғамның әлеуметтік қажеттілігін
қамтамасыз ету және ІЖӨ арттыру мен құру процесінде оның мүмкіндіктерін
ескеру қажет. Осы орайда, меншікті мемлекеттік сектор ішінде бөлу кезінде
мемлекеттік басымдықтар жүйесін өңдеу қажет.
Мемлекеттік сектордың стратегиялық басымдықтарын қалыптастыруда,
ның қызметі мониторингінде және ұтымды мөлшерін анықтауда шешуші рөлді,
біздің пікірімізше, мемлекеттің қатысуымен ірі кәсіпорындарда қамтитын
холдингке бекіту қажет. Холдинг мемлекеттік сектор алдында тұрған аймақтық,
салалық аспектіні қамтитын тек қысқа мерзімді ғана емес, ұзақ мерзімді
болашақтағы мақсаттарды бекітуі қажет.
Өндірісті дамытуға бағытталған меншікті құралдарының үлесі
елеусіз. Бұл жағдайда мемлекеттік секторға тікелей инвестициялар өз мәнін
сақтауы қажет, ал бюджет жақын перспективада инвестициялық процесті қалпына
келтіруді реттеуде негізгі құралдарының бірі болуы мүмкін.
2 Қазақстан Республикасының қаржылық қатынастарын құқықтық қамтамасыз
ету
2.1 Мемлекеттік бюджеттің нормативтік-құқықтық базасы
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарында былай делінген.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы
осы Кодексте көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының қолданылуының маңызы
мынада:
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады жән барлық жеке және
заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы
органдардың тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті
қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актілері, осы актілердің қайтарымды
негізде ақша бөлу туралы ережелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы
аяқталғаннан кейін күшін жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгеде мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы
жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай –
ақ Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
оларды іске асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енгізіледі.
Егер заң актілерінде және өзге де құқықтық – нормативтік
актілерде Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін
ережелер көзделсе, онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері
қолданылады.
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
Бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын, соның ішінде
бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай
рәсімдерін пайдалануды қастамасыз ету;
Толықтық принципі - Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлтттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана
отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша
талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу;
Реалистік принципі – бекітілген бюджет көрсеткіштерінің орта
мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен аймақтарды
әлеуметтік – экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының бекітілген
өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
Транспаренттілік принципі – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді,
бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің
фискалды саясатына қатысты басқа да ақпаратты міндетті түрде жариялау;
бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
Дәйектілік принципі – бюджеттік қатынастар аясында бұрын
қабылданған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
Тиімділік және нәтижелілік принципі – бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу
үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе
бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені
қамтамасыз ету;
Басымдылық принципі – бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
Жауапкершілік принципі – бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
Бюджеттердің дербестік принципі – түрлі деңгейдегі бюджеттер
арасында түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы
Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау.
Республикалық немесе жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін Қазақстан Республикасы заңдары
жобаларының ережелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің оң қорытындысы
болған болған жағдайда ғана енгізілуі мүмкін.
Бюджеттердің түрлері мен деңгейлері:
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер
бекітіледі, атқарылады және дербес болып табылады:
Республикалық бюджет:
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті; аудан бюджеті.
Қазақстан Республикасында осы Кодексте белгіленген жағдайларда
төтенше мемлекеттік бюджет әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Республикалық бюджет Кодексте айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылған және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттің
саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Олар тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен бекітіледі.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті;
аудан бюджеті
Кодексте айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық дегейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік – аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған облыстың бюджеті, республикалық маңызы
бар қаланың, астананың бюджеті облыс, республикалық маңызы бар қала,
астана мәслихатының шешімімен бектіледі.
Аудан бюджеті:
Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және ауданның жергілікті мемлекеттік органдарының,
оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы мемлекетік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан бюджеті
болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған аудан бюджеті аудан мәслихатының
шешімімен бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет:
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті
бюджеттердің негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы
төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттк жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен мақсаттарын, функцияларын
іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша
қоры.
Мемлекеттік бюджет - араларында өзара орындалатын
операцияларды есепке алмағанда республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын
және бекітуге жататын жиынтық бюджет.
Бюджет жүйесі – бюджеттердің және Қазақстан Республикасының
Ұлттық Қорының сондай-ақ, бюджеттің процестерімен қатынастарының
жиынтығы.
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыстың негізгі қайта бөлінуінің негізгі
құралы. Бюджеттің негізгі кірісі – бұл салық болып табылады, салыққа
мемлекеттік кірістің жалпы соммасының 70 – 90 пайызы кіреді.
Мемлекеттік бюджет Қазақстан азаматтарының тұрмыс деңгейін арттыруда
және аймақтыа олардың теңелуіне арналған қорларды таратуда негізгі қаржы
құралы болу қатет.
Олай болса, бүгін Қазақстанда бюджет жүйесі мен республикадағы бюджет
процесін бірте – бірте қайта қалыптастыру қажеттілігі өсті. Осыған
байланысты бюджет тәртібін әлеуметтік – экономикалық саясат жүргізу
жөніндегі орталық және жергілікті үкіметтердің дәстүрлі әрекеттері мен
шараларының жиынтығы ретінде емес, ғылыми принципке және экономикалық
заңдарға бағытталатын көп қырлы күрделі процесс ретінде қарау керек.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстар бөлімі әскери мақсаттарға,
экономикаға ммелекеттің араласуына, мемлекеттік аппараттың мазмұнына,
басқа да бюджет жүйесінің қолдау табуына, әлеуметтік шығындарға,
субсидияларға негізделеді.
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика
мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік
сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс қимылымен
байланысты.
Мемлекет (өзінің билік пен басқару органдары арқылы), бір жағынан,
жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл
сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып табылады.
Мемлекет қаржысының функциялары экономикалық категория болып келеді:
бұл - бөлу мен бақылау функциялары.
Алайда бөлгіштік функциядағы мемлекеттің қаржысын неғұрлым толық
сипаттау үшін мемлекеттің реттеуші іс - қимылдарының қажеттігінен
туындайтын құрамдас қосалқы фунцияларды бөліп көрсеткен жөн бұл:
1.орналастыру
2.қайта бөлгіштік
3.тұрақтандыру қосалқы функциялары.
Орналастыру қосалқы функциясы қоғамдық тауарлар, игіліктер мен
қызметтер көрсету нарықтық жүйе арқылықамтамасыз етілуі мүмкін еместігінде,
мемлекеттің оларды өндіру және халықты қамтамасыз ету үшін ресурстарды
бөлуі және орналастыруы қажет екендігінде көрінеді. Мәселе шектеулі
экономикалық ресурстарды жекеше және қоғамдық тауарлар арасында оңтайлы
бөлуде және олардың құрылымы мен мөлшерін таңдауда болып отыр. Қоғамдық
тауарлардың ресурстары көбінесе салықтардың есебінен қалыптасатындықтан,
жекеше, рыноктық тауарларды өндірудің мүмкіндіктері шектелінеді,
оңтайландыру проблемалары фискалдық саясат үшін қиын болып көрінуі мүмкін.
Мемлекет қаржыларының экономикалық мазмұны бірыңғай емес: олардың
құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше
функцияларды орындайды.
Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергілікті деңгейлерде іс -
әрекет етеді және мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдарды
қаржыларын кіріктіреді. Аталған буындарды түрлі функциялық арналымының
арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен
спектріне, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді.
Экономикалық және әлеуметтік сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне
қарай мемлекеттің қаржысы жалпы мемлекеттік және жергілікті қаржылар болып
бөлінеді:
Мемлекет қаржысының құрамында республикалық және
жергілікті деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік қатынастарме
өзара баланыстар маңызды рөл атқарады. Бюджеттік
қатынастар көмегімен мемлекеттік
құрылымдардың қарамағына қаржылық әдіспен қайта бөлінетін
ұлттық табыстың едәуір бөлігі жұмылдырылады. Түрлі деңгейдің
бюджеттері – республикалық , жергілікті бюджеттер тиісінше
өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті органдары
үшін тірліктің қаржы базасы болып табылады
1. Мемлекеттің маңызды қызметтерінде мемлекеттік қаржыны басқару
1.1 Мемлекеттік қаржы туралы жалпы түсінік
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика
мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік
сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс қимылымен
байланысты.
Экономикалық мәні жағынан мемлекеттің қаржысы мемлекеттің, оның
кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды
мемлекет пен оның кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін
қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта
бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекет (өзінің билік пен басқару органдары арқылы), бір жағынан,
жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл
сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып табылады.
Ұлттық ішкі өнімнің өсуімен салыстырғанда мемлекеттің шығыстары
көлемінің озыңқы қарқынмен өсуі мемлекеттің қаржыларына тән сипат болып
табылады. Бұл құбылыс 19 ғасырдағы неміс экономисі Вагнердің заңы –
өспелі мемлекеттік белсенділік заңы ретінде белгілі. Бұл заңға сәйкес
өнеркәсіп саласы дамыған елдерде мемлекеттің шығындары өндіріс көлеміне
қарағанда жылдамырақ өсуі тиіс. А. Вагнер мемлекеттік белсенділіктің өсуін
үш фактормен байланыстырады:
1.Экономика дамуының нәтижесінде экономикалықтірлігіні
күрделенуімен және еңбек бөлінісінің тереңдеуімен; бұл мемлекет тарапынан
тиімді және ұтымды экономиканы, құқық тәртібін, заң қызметтерін кеңейтуді
қолдаудың қажеттігіне жеткізеді;
2.Техника мен технология дамуы капиталдың үлкен мөлшеріне
қажеттілікті қажет етеді, бұлкапиталды майда фирмалардың алдында
артықшылықтары бар акционерлік компаниялар немесе мемлекеттік корпорациялар
қамтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың қызметін реттеу үшін
техникалық шарттар бойынша олар құрылатын өндірістерге қатысуы тиіс;
көрсетілген қызметтерден болатын пайда экономикалық бағалауға төзбейтін
білім беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекет белсенділікті
күшейтеді.
Сөйтіп, Вагнердің заңы нарықтық шаруашылықтың белгілі бір
шектеулілігін және экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің
қажеттігін дәлелдейді.
Мемлекет қаржысының функциялары экономикалық категория болып
келеді: бұл - бөлу мен бақылау функциялары.
Алайда бөлгіштік функциядағы мемлекеттің қаржысын неғұрлым толық
сипаттау үшін мемлекеттің реттеуші іс - қимылдарының қажеттігінен
туындайтын құрамдас қосалқы фунцияларды бөліп көрсеткен жөн бұл:
1.орналастыру
2.қайта бөлгіштік
3.тұрақтандыру қосалқы функциялары.
Орналастыру қосалқы функциясы қоғамдық тауарлар, игіліктер мен
қызметтер көрсету нарықтық жүйе арқылықамтамасыз етілуі мүмкін еместігінде,
мемлекеттің оларды өндіру және халықты қамтамасыз ету үшін ресурстарды
бөлуі және орналастыруы қажет екендігінде көрінеді. Мәселе шектеулі
экономикалық ресурстарды жекеше және қоғамдық тауарлар арасында оңтайлы
бөлуде және олардың құрылымы мен мөлшерін таңдауда болып отыр. Қоғамдық
тауарлардың ресурстары көбінесе салықтардың есебінен қалыптасатындықтан,
жекеше, рыноктық тауарларды өндірудің мүмкіндіктері шектелінеді,
оңтайландыру проблемалары фискалдық саясат үшін қиын болып көрінуі мүмкін.
Түрлі фискалдық құралдар арасында бөлініс көбінесе тікелей мыналар
арқылы орындалады:
1.Табысы төмен үй шаруашылығын қаражаттандыруды жоғары табыстарға
үдемелі салық салумен ұштастыратын салықтық - трансферттік тәсілі арқылы;
2.Баламалы түрдегі бөлініс жалдаушылардан төмен табыс болатын тұрғын
үй сықылды қоғамдық шаруашылықты қаржыландыру үшін пайдаланылатын
прогрессивті салықтар арқылы орындалуы мүмкін;
3.Ақырында, қайта бөлуге табысы төмен тұтынушылар пайдаланатын басқа
тауарларды қаражаттандыруды көбінесе жоғары табысты тұтынушылар сатып
алатын тауарларға салынатын салықтармен ұштастыру арқылы жету мүмкін.
Саясаттың баламалы құралдарын таңдауда тұтынушылардың немесе
өндірушілердің таңдауға араласуы болғанда көтерілетін толық нәтижеленетін
ысыраптар немесе тиімділік шығындары есепке алынуы тиіс. Салықтық –
трансферттік механизм арқылы қайта бөлудің жеке тұтыну немесе өндірістік
таңдауға кедергі жасамайтын артықшылығы болады. Алайда, тіпті бұл механизм
де тиімділік шығындарысыз емес, сондықтан жанжалды теңдік пен тиімді
мақсаттарды теңгеруді табу қажет. Жүргізілетін оңтайлы саясат мүдделердің
екеуіне қолданылуы тиіс.
Тұрақтандырудың қосалқы жүйесінің іс - әрекеті сыртқы сауда мен
төлем балансының жай күйінің нәтижелерін ескере отырып, жоғары жұмыспен
қамтуға, бағаны тұрақтандыру мен экономикалық өсудің қолайлы дәрежесін
қамтамасыз етуге саяды. Сонымен бірге мемлекеттік бюджеттің шығыстары және
салық салудағы өзгерістер бойынша қатаң не шектеулі шараларды қолдана
отырып, мемлекет жиынтық сұранымға ықпал жасайды.
Мемлекет қаржыларының экономикалық мазмұны бірыңғай емес: олардың
құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше
функцияларды орындайды.
Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергілікті деңгейлерде іс -
әрекет етеді және мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдарды
қаржыларын кіріктіреді. Аталған буындарды түрлі функциялық арналымының
арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен
спектріне, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді.
Экономикалық және әлеуметтік сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне
қарай мемлекеттің қаржысы жалпы мемлекеттік және жергілікті қаржылар болып
бөлінеді.
Функциялық арналымы бойынша мұндай сан алуан қаржылық
байланыстардың арқасында мемлекет аумақтық, сондай – ақ салалық
аспектілерде көптеген экономикалық және әлеуметтік процестерге ықпал
жасай алады.
Егер қаржы қатынастарын топтастыру кезінде мемлекеттің экономика
мен әлеуметтік процестерге басшылық жасау деңгейіне сүйенетін болсақ, онда
Қазақстан Республикасындағы мемлекет қаржысыны құрылымын шамамен мынадай
түрде көрсетуге болады.
1.1 сызба. Қазақстанның мемлекеттік қаржысының құрамы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қаржысы
Республикалық қаржы Жергілікті қаржы
бюджет Бюджеттен тыс Мемлекеттік Кәсіпорындардың
қорлар кредит қаржысы
Мемлекет қаржысының құрамында республикалық және жергілікті
деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік қатынастармен өзара баланыстар маңызды
рөл атқарады. Бюджеттік қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың
қарамағына қаржылық әдіспен қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір бөліі
жұмылдырылады. Түрлі деңгейдің бюджеттері – республикалық , жергілікті
бюджеттер тиісінше өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті
органдары үшін тірліктің қаржы базасы болып табылады.
Шет елдердің қаржылық жүйесі өз ішіне келесі элементтерді қамтиды:
- мемлекеттік бюджет;
- жергілікті қаржы;
- арнайы бюджеттен тыс құралдар;
- мемлекеттік кәсіпорынның қаржысы.
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыстың негізгі қайта бөлінуінің
негізгі құралы. Бюджеттің негізгі кірісі – бұл салық болып табылады,
салыққа мемлекеттік кірістің жалпы соммасының 70 – 90 пайызы кіреді.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстар бөлімі әскери мақсаттарға,
экономикаға ммелекеттің араласуына, мемлекеттік аппараттың мазмұнына,
басқа да бюджет жүйесінің қолдау табуына, әлеуметтік шығындарға,
субсидияларға негізделеді.
Федералдық
бюджет
Тегістелу Мақсаттық Территориялық
жүйесі трансферттер қаржыландыру
Аймақтар бюджеті
10 провицияның бюджеті 3 территорияның
бюджеті
5000
муниципалитеттер
Сурет 1. Канаданың бюджет жүйесі
Орталық үкімет
бюджеті
әлеуметтік Қоғамдық Ғылым және Мемлекеттік борыш Және
сақтандыру жұмыстар білім қызметі басқалар
Жергілікті билік
органдары
бюджеттері
Арнайы қорлар
(сақтандыру,
зейнетақы,
жинақтаушы)
Мемлекеттік
кәсіпорындар
қаржысы
Сурет 2. Жапонияның қаржылық жүйесінің схемасы.
Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшін
республикалық бюджет қалыптастырылады оның ресурстары мемлекеттік мақсатты
кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық функцияларды
орындауға, сондай – ақ қарулы күштер мен басқару органдарын ұстауға
байланысты мемлееттің шығыстарын қамтамасыз етуге арналған.
Бюджеттік қатынастар жүйесінде жергілікті бюджеттерге маңызды орын
беріледі. Жергілікті бюджеттер көбінесе экономикалық процестерді реттеу
үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал етеді, жергілікті
кәсіпорындар шығаратын өнімінің бәсекелестік қабілетін арттыруға, аумақтық
инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі жөніндегі шығындрды
қаржыландыруға жәрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады.
Бюджеттен тыс қорлардың арналымы – арнаулы мақсатты аударымдар мен
басқа көздер есебінен жеке нысаналы шараларды қаржыландыру. Бюджеттерде
қаражаттар иесізденеді, ал бюджеттен тыс қорларды мәртебесі қаражаттарды
қатаң мақсатты арналым бойынша пайдалануға мүмкіндік береді. Қорлардың
дербестігі өкілетті және атқарушы органдарды қатысуынсыз дербес басқаруды
қажет етеді, мұның өзі бюджеттен тыс қорларды қаражаттарын неғұрлым жедел
пайдалануға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік кредиттің мазмұнын құрайтын ақша қатынастары мемлекет
қаржысыны өзгеше бөлігі болып табылады. Мемлекеттік кредит қатынастары
кәсіпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмысдыруға және
олырды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін билік
органдарына уақытша беруге байланысты пайда болады.
Заңи және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің
жұмылдыруы қаржы рыногында облигацияларды, қазынашылық мндеттемелерді және
мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату арқылы жүзеге асады.
Халықаралық кредитте қарым – қатынастарға шетелдік мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалар сонымен қатар халықаралық және мемлекетаралық қаржы
мекемелері кіріседі.
Мемлекеттік секторды жұмыс істеуі мемлекеттік меншіктің болуына
негізделген. Меншікті жіктеу тұрғысынан мемлекеттік заңи ұйымдардың мүлкі
және мемлекеттік қазына болып ажыратылады.
Мемлекеттік заңи тұлғалардың мүлкі заңмен бөлектелген және
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысыны жұмыс істеуіні негізін
құрайды. Олардың қызметінің ерекшеліктері Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы бөлімінде баяндалған,өйткені мемлекеттік сектор
кәсіпорындарының өзіндік қаржы жүйесінің бұл буынының барлық субъектілері
үшін ұқсас және басқарудың біртұтас қағидаттарына бағынады.
Мемлекеттік қазына республикалық және жергілікті қазына болып
бөлінеді. Республикалық қазына мыналарды қамтиды:
1.республикалық бюджеттің қаражаттары;
2.мемлекеттің алтын – валюта қаражатары;
3.мемлекеттік меншіктің айрықша құқығының мүлкі (жер, оны
қойнауы, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа табиғи ресурстар);
Жергілікті қазына мыналарды қамтиды:
1.жергілікті бюджеттің қаражаттары;
2.коммуналдық меншікке жататын оқшауландырылмаған мүлік.
Меншікті пайдаланудың ұқсас сан алуан нысандары мемлекетке икемді
және атаулы экономикалық және әлеуметтік процестерге, оларды керекті арнаға
бағыттай отырып, ықпал етудің қаржы механизмін белсенді қолдануға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге үкіметтің экономикалық функцияларын орындаудың,
қоғамның өмір сүруінің әр кезеңінде оның мақсаттары мен міндеттерін жүзеге
асырудың негіздері ретінде мемлекеттің қаржысы категориясының рөлі мен
маңызы білінеді.
1.2 Мемлекеттік қаржыны басқарудың қажеттілігі
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында қойған біздің
мемлекеттің кең ауқымды мақсаты – тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты
Қазақстанды орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басымдықтарды жүзеге асыру
керек: ұлттық қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесуі,
шетелдік инвестициялар және ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейімен бірге
ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика
азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл – ауқаты, энергетикалық ресурстар,
инфрақұрылым, әсіресе көлік пен байланыс, кәсіби мемлекет.
Осынау басымдықарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық
ресурстарды жұмылдыру мен тиімді қолдануды талап етеді, ал ол өз кезегінде
барлық қаржылық жүйені одан әрі реформалауды көздейді.
Қазақстандық бюджет республиканың стратегиялық басымдықтарын
жүзеге асырудың негізгі құралы болып келеді, өйткені ол елдің ең маңызды
қаржы ағымдарының қозғалысын реттейді. Келешек көкжиектегі салықтық –
бюджеттік аяны реформалаудың негізгі бағыттарына салықтық әкімгерлеудің
тиімділігн арттыру есебінен салық түсімдерін ЖІӨ - не шаққанда 14 – 15
пайызға өсіруді көздеп отыр: салық органдарын міндеттілік дәйектері бойынша
жаңарту, салық төлеушілерді есепке алудың іртұтас ұлттық жүйесін құру,
салық қызметін компютерлеу, салық мағлұмдамаларының ықшамдалған нысандарын
жаңарту және ендіру, Әділет министрлігі, Кеден және Салық комитеттері
арасында ақпаратты тиімділікпен, ретімен ұйымдастыру, кенді пайдалану мен
мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі келісім – шарттарда салықтық
сараптау жүйесін енгізу, оларды орындау мониторингі, шаруашылық
субъектілеріне кешенді салықтық тексерудер жүргізу өнінде нұсқамаларды
жасақтау.
Сонымен қатар қазіргі таңда Интеграциялық комитет шеңберінде
арналған орны дәйегі бойынша өзара сауда - саттықта қосалқы салықтарды
алуға көшу жөнінде мәселелер жасақталынуда, бұл дегеніміз Кедендік одаққа
мүше қйсыбір мемлекеттің ұлттық заңдары тағайындаған экспрт кезінде нөлдік
мөлшерлемені пайдалануды, импорт кезінде іс – қимылдағы мөлшерлеме бойынша
салық салуды білдіреді.
Бір мезгілде акциздік саясатты үйлестіру жөнінде жұмыс
ұйымдастырылды. Осы мақсаттар үшін Кедендік одақтың серіктестері қолданатын
акцизделуге жататын тауарлардың біртұтас тізбесінің жобасы даярлануда және
акциздік мөлшерлемелерді жүйеге келтіру мәселелері шығарылуда.
Алайда, орта мерзімдік келешекте мемлекеттің қаржылық
мүмкіндіктері шектеледі, бұл мемлекеттің қаржыларды қолдану тиімділігн
артыру және мемлекеттік бюджетті түзілдіру процесін, оның орындалу тетігін
арттыру және мемлекетік қаражаттыңжұмсалуын бақылау қажеттігін
туындатады.
Жуық арадағы 2 – 3 жылдамына жұмыстар ұйғарылып отыр: мемлекеттік
бюджеттің кірістерін болжамдаудың және шығыстарын ұтымдылааудың қазіргі
заманғы әдістерін енгізу, мемлекеттің бюджеттің, бюджеттен тыс қорлар мен
мемлекеттік қызметті көрсету шығындарын талдау жүйесін енгізу; бюджеттік
ұйымдар мен қызмет көрсететін кәсіпорын арасындағы өзара қатынастардың
келісі – шарттық жүйесіне аудару; міндеттемелер мен мемлекеттік бюджеттің
өтімділігін басқару жүйесін жасақтау және өндіру; аудиттің үлгілерін
жасақтау және бюджет ұйымдары қаражаттарының жасалуына ағымдық тексеру
жүйесін енгізу; Қазынашылықты жаңғырту мен компьютерлендіруді бітіру,
есептемелік жүйесін жетілдіру; тендерлік негізде мемлекеттік сатып алу
үрдісін өндіруді аяқтау.
Сондай – ақ бюджеттік жоспарлауға да көзқарасты өзгерту ұғарылды.
1998 жылдан бастап бюджеттік бағдарламалау тәсілдері өндіріледі, яғни,
мемлекет бюджеті стратегиялық мақсаттарға жетуге бағытталған нақты жобалар
мен бағдарламаларды жүзеге асыруға бағдарланған.
Үкімет жергілікті басқару органдарының қаржылық дербестігі мен
жауапкершілігін нығайту үшін республикалық жәнежергілікті бюджеттер
арасындағы тұрақты өзара қатынастардың орнығуына едәуір көңіл бөлетін
болды.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі
туралы Заңына тиісті өзгерістер енгізу көзделіп отыр. Онда сан алуан
деңгейдегі өкімет бюджеттерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету тетіктері,
әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы кіріс базасын таратуда өкіметтің
республикалық органдарының рөлі мен орны, жергілікті бюджеттер
кірістерінің қаржылық теңестірілуінің дәйектері мен ұстындары, оларға
қаржылық қолдаудың бөлінуі, шығындарды қаржылау аялары бюджеттерінің
арасындағы аражіктер көрініс табуы тиіс. Сондай – ақ жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының құқықтары мен қаржылық мүмкідіктері айқын
белгіленгені жөн.
Бюджеттердің басын біріктіру әдістемесіне кейбір өзгертулер
енгізген лайық, өйткені республикалық және жергілікті бюджеттерді жасақтау
және орындау кезінде облыстарда түзелетін қаржылық ресурстардың ескерілуі
жеткіліксіз. Осыған орай, әрбір облыстық жиынтық қаржылық балансы және оны
бюджетпен қабыстыру керектігі туындайды. Бұл облыстардың кірістері мен
шығыстарын дәлірек болжамдауға, салық пен жәрдемақыларды, бюджеттердің
түрлері бойынша бөлуге мүмкіндік береді.
Жергілікті бюджеттің деңгейіне берілген шығыстық міндеттемелерді
қаржылау үшін жеткілікті болатындай толыққанды кірістерді түзілдіру,
жергілікті басқару органдарының бюджет жүйесіндегі қызметін дәйектейтін
құқық базасын құру қажет. Бюджетаралық өзара байланыстың жаңа тетігін
жасақтау талап етілуде.
Орта мерзімді келешекте сыртқы борышты басқарудың үкіметтік
стратегиясын Қазақстан Республикасының Сырттан қарыз алу жән сыртқы
борышты басқару туралы заңы белгілейді, осыған орай Қаржы министрлігіне
жыл сайынға мемлекеттік борыш пен тиісті жыға арналған республика
бюджетінде көрсетілегн мемлекеттік кепілдемелер беру шектерін асыруға
тыйым салынады.
Осыған орай Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышы туралы
Заңы жасақталынуда. Егер бұрын сыртқы қарыздар ең алдымен экономиканы
тұрақтандыру процесін қолдауға бағытталып және негізінен төлемдік баланс
пен бюджет зәрулігін қаржылауға жұмсалса, енді 1998 – 2000 жылдары олар
ұзақ мерзімдік экономикалық өркендеу сртатегиясына қызмет етеді, себебі
1998 жылдың өзінде сыртқы қарыздың барлық көлемінің 70 пайызға жуығы
инвестициялық жобаны қаржыландыруға кетеді.
Сыртқы берешектің деңгейі бойынша Қазақстан байыпты көрсеткішті
елдерге жатады. Республиканың зор экспорттық әлеуетін ескере ұл көрсеткіш
жақсаруға тиіс, сөйтіп елдің жалпы несиелік қабілетіне жжайлы әсерін
тигізеді. Бүгінгі таңда біз сырттан қарызданудың жеткілікті түрде
айқын да безбенді саясатын жүргізіп келе жатқанымызды атап өту керек.
Мемлекет тауарлық несиелерден толығымен бас тартты, мемлекеттік
кепілдемемен алынатын қарыздар күрт шектелінді. Үкіметтің ендігі негізгі
назары елімізде жайма шуақты инвестициялық ахуал мен тікелей инвестициялар
тарту үшін жағдайлар жасауға аударылып отыр.
1998 жылдың ең маңызды ерекшелігі сол, ол ең алдымен Президенттің
Қазақстан халқына Жоллдауында белгіленген негізгі басымдықтарды жүзеге
асыруға және үкіметке 1998 жылға арналған 8 нақты тапсырмаларды шешуге
бағытталады.
Жүзеге асырудың бюджеттік тегершіктері мен тетіктері қандай
болмақ?
Біріншісі. Зейнетақы, жәрдемақы мен жалақыны төлеу үшін бұл
мақсаттарға 1998 жылдың республикалық және жергілікті бюджетттерінің тиісті
бөлімдерінде шығындар қарстырылды. Бұл шығындар, жалақыны төлеу жөніндегі
шығындар сықылды бюджетті орындау кезінде ықшамдалуға жатпайды.
Екіншісі. Тұрғын үй құрылысы бағдарламасын жүзеге асыруға
бюджетте 40 млн АҚШ долларына пара – пар 3,3 млрд теңге бөлінді, оның
үстіне мұны пайдалану тек ұшқырлық жобаларды іске асыруға рұқсат етіледі.
1.3 Шетелдерде жалпы мемлекеттік қаржыны басқарудың тәжірибелері
Экономиканың мемлекеттік сектор ел заңдылығына сай билік өзіне
жүктелген міндеттемелерді орындаудың негізг құралдарының бірі. Мемлекеттік
сектор мемлекеттік бюджет көмегімен қоғамда толығымен ресурстардың тиімді
бөлінуіне жағдай жасайды. Бүгінгі таңдағы мемлекеттің тұрақты экономикалық
дамуы тұрғысынан негізгі мәселе бюджет жүйесін басқару процесі деп санауға
болады.
Бюджеттің қызметі бюджеттің кірісі мен шығысы сияқты ерекше
экономикалық формалар арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттің
орталықтандырылған ақшалай қорларын қалыптастыру және пайдаланумен
байланысты. Бұл жекелеген құндық этаптарын көрсететін мемлекеттік бюджеттің
қызмететуінің спецификациялық формасы.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштер базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция
тартуға бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта
мерзімге елдің әлеуметтік экономикалық дамуының индикативті жоспарымен
анықталады.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процессі табысты реттеудің
негізгі принциптері бекітілген Бюджет туралы, Салық және басқа да
бюджетке төленетін міндетт төлемдер туралы Қазақстан Республикасы
заңдарымен реттеледі, сондай – ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға
сәйкестендірілген табыстардан нақты аударымдар бекітіледі.
2003 жылы мемлекеттік бюджетке түсім 1 трлн теңгеден асып
түсті, бұл барлық деңгейдегі бюджеттің табыс бөлігін орындап, Ұлттық қордың
активін толықтыруға мүмкіндік береді.
Республикалық бюджеттің кірісінің соңғы жылдары 90 пайыздан
астамын салықтық түсімдер құрайды. 2003 жылы салықтық түсімдер үлесі 93
пайыз құрады. Мұның ішінде 80 пайыздан астамын ҚҚМ пен корпоративті табыс
салығы 5,8 пайыз кеден төлемдері және 6,5 пайыз шикізат секторын
ұйымдастыру бойынша роялти құрады. әлемдік шикізат рыногындағы оңтайлы
қалыптасқан коньюнтураға сай бюджетке аударымдар шикізат секторынан артып
отыр.
Дегенмен республикада салықтық есеп беруді ұсынбайтын және
нольдік қаржылық есеп ұсынатын салық төлеушілер саны артып келе жатыр.
Мұнан басқа жоспарланған цифрдың артуына қарамастан, мұнда бюджеттегі
түсімдердің сомасындағы кейбір ауытқулар заңдылыққа сәйкес салық
органдарымен түзетіледі. Мұндай ауытқулар мұнай бағасымен байланысты түсім
көлемін дұрыс емес түзетумен байланысты. Сонымен мұнай мен мұнай өнімдерін
өткізуден түсімнің жалпы сомасы 6 кәсіпорын бойынша 2001 – 2002 жылдарға
639,5млн АҚШ долларын құрады, ал ақпараттардың ресми мәліметтерінен
бағаларды пайдалану бойынша жалпы түсім көлемі 759,4 млн – нан астам АҚШ
долларын құрады. Осылайша заңдылық бойынша талап етілетін түзету сомасы
түсімнен 119,9 млн – нан астам АҚШ долларын құрады, өйткені ауытқулар
референттік бағадан 18,8 пайыз болды, ал талап бойынша ол 10 пайыздан
аспауы қажет. Салық органдары түзетуге ұсынған түзету сомасы 27,9 млн АҚШ
долларына тең, яғни өткізуден түскен түсімнің есепке алынбаған көлемі 2001
-2002 жж салық салынбаған 92 млн АҚШ долларын құрайды.
Мемлекеттік бюджет құралдары мемлекеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға пайдаланылады, олардың саны қазіргі кезде 400 –ден астам.
Бұл жағдайда 2003 – 2015 жылдары Қазақстан Республикасы индустриалды,
инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру үшін үкімет республикалық
бюджеттен 500 млн доллардан астам қаржы бөлді. Бұл құралдар негізінен даму
институттарын қалыптастыруға, ғылыми зертеулерге бағытталды. Әлемдік
тәжірибе мемлекеттік ұлттық ғылыми шығыстардың 15 нен жартысына дейін
өзіне алатыны көрстіп отыр, ал фундаметалдық астам үшін бұл көрсеткіш
жоғары – жартысынан 23 –ке дейін. Бюджеттік шығыстардың жалпы сомасында
ғылымға шығындар үлесі соңғы 20 жылда тұрақты: АҚШ – та 6-7 пайыз,
Францияда, Германияда, Ұлыбританияда, Италияда – 4-5 пайыз, Японияда – 3-
3,5 пайыз.
Японияда фундаменталды зерттеулерді қаржыландыруға 51,5 пайыз,
Германияда 51,4 пайыз, Канадада 35 пайыз, ал Италияда 46,4 пайыз. Жалпы
алғанда дамыған елдер ғылымға ІЖӨ - нен орташа 2 - ден 4 пайызға дейін
жұмсайды. Ал Қазақстанда фундаменталды, қолданбалы ғылымға зерттеулер мен
инновацияға шығыстар ІЖӨ - нен 0,2 пайызға дейін артты. Сондықтан да орта
мерзімді инвестициялық – инновациялық даму стратегиясына сай ғылым мен
инновацияға шығыстарды дамыған мемлекеттер деңгейіне дейін көтеру қажет.
Білім беру функционалдық тобы бойынша шығыстар 2006 жылға дейін
0,1 пайызға өссе, жыл сайын өскенде ІЖӨ -ге 3,94 пайызды құрайды. Мұндай
шығыстар деңгейі ІЖӨ - ге қатысты алғанда, Ұлыбритания 1,3 %, Испания
1,2%, АҚШ 0,4% елдерден жоғары, бірақ Исландия 6,86%, Швеция 6,6% және
Белгия 6% сияқты елдерден төмен. Білім - адам дамуы индексінің шешуші
компоненті болып табылады. Адам дамуы индексінің 1% - ке өзгеруі ІЖӨ -нің
5,8% - ке өзгеруіне алып келеді. Білім беруге шығындардың өсуі қазіргі
кезде әлемдік біліділік талабына сай келетін ел экономикасының салалары
үшін жоғары білікті ұлттық мамандарды даярлау қажеттілігінен туындап
отыр.
Денсаулық сақтауға шығындар үлесі ІЖӨ -ге процентпен алғанда 2% -
тен аз ғана көп. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 6-7% -ке жуық, бірақ
міндетті медициналық сактандыру қорының құрылуымен денсаулық сақтауға
шығындар 2-3% деңгейінде сақталынады деп болжануда.
Әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек функционалдық тобы
бойынша шығыстар қазіргі кезде ІЖӨ - нен 6% -ке жуық және ол болашақта ІЖӨ
-нен 5,5% деңгейінде сақталынады. Бұл көрсеткішті АҚШ – мен салыстырсақ
онда 5,5%, ол Ұлыбританияға 13,1%, Ресейден 8,2%, Австралияда 10,2% төмен.
Шығыстардың негізгі мақсаты жұмыс істейтін халықтың табысын арттыру,
кедейшілік деңгейін төмендету, адрестік әлеуметтік қорғаумен қамсыздандыру,
сонымен қатар зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіру.
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық келісім функционалдық
тобы бойынша шығыстар ІЖӨ - ге проценттік өлшемде 0,73% - ке дейін 2004ж.
салыстырмалы төмендейді, бірақ номиналды өлшемде бұл топта үстіміздегі
жылға 24,5% болады деп болжамдануда. Шығынның артуы, арнайы орта мерзімді
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты, негізгі мақсаты
халықтың үлкен мәдени мұрасын оқытудың толық жүйесін құру, тарихи – мәдени
және архитектуралық ескерткіштерді қалпына келтіру, гуманитарлық білім беру
қорын ұлттық тілде құру, ғылыми – биографиялық, көркем арналарды құру және
т.б.
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау
функционалдық тобы бойынша 1,69% - ке дейін шығыстардың өсуі қарастырылды,
бұл 2005 жылы аяқталатын азық – түлік бағдарламасы жүзеге асырудың
аяқталуына байланысты.
Шығыстардың елеулі үлесі аграрлық өндірісті жанданыру мен
дамытуға, ауылдағы өмір сүру еңгейін жоғарылату мен ауыл инфраструктурасын
құруға бағытталуда. Бюджет құралдары есебінен Ауыз су салалық
бағдарламасы шеңберінде халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету
қарастырылуда. 2004 -2010 жж Қазақстан Республикасы ауылдық территорияларын
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жылына 1,5 млрд теңге
бөлінді. Бұл құралдар ауыл мектептерін, ауруханаларды, жол және сумен
жабдықтау жүйелерін құруға жұмсалынады.
Өнеркәсіп және құрылыс тобы бойынша мемлекеттік бюджеттен
шығындар жыл сайын қысқаруда, өйткені 2003 – 2015 жылдары Қазақстан
Респуббликасы инвестициялық – инновациялық даму стратегиясында
қарастырылған шараларды қаржыландыруға байланысты болжамдануда.
Транспорт және байланыс тобы бойынша шығыстар қазіргі кезде ІЖӨ
- нен 1,66% - ке жуық. Құралдар сыртқы рынокқа шығуды қамтамасыз ететін
және қоғам мен экономиканың қажеттілігіне сай келетін коммуникацияның
техникалық жағдайын жақсартуға, транзиттік корридорларды дамытуға
жұмсалады. Бұл басымдық мемлекеттік және салалық даму бағдарламаларын
қаржыландыру шаралары арқылы жүзеге асырылады. Автомобиль жолдарының
торабын дамыту және ұстау, сақтап қалу үшін мемлекеттік бюджеттен ағымдағы
ұстауға, автомобиль жолдарының бұзылған бөлімшелерін қалпына кетіру,
жөндеуге қаржыландыру нормативтері бойынша бөлуде, ол трансфорт
инфрақұрылымын дамытудың жалпы шығындарының 30% - нен көп емес немесе ІЖӨ -
нің 0,3-0,33% деңгейінде.
2004 – 2005 жылдары мемлекеттік қызметкердің еңбек ақысы өсті.
Кәсіби мемлекеттік ақпаратты қалыптастыру мақсатында мемлекеттік
қызметкерлердің қайта даярлау мен біліктілігін арттыруға құралдар бөлінуде.
Көріп отырғанымыздай мемлекеттік бюджетті әзірш даму бюджеті деп
айтуға болмайды. Мемлекеттік функцияны толыққанды қаржыландыру үшін ІЖӨ
көлемін бюджет арқылы қайта бөлінетін деңгейде ІЖӨ -ге кем дегенде 30%
арттыру қажет. Қазіргі кезде мемекеттік бюджет көлемі төмен деңгейде,
салықтық және салықтық емес түсімдер көлемі ІЖӨ - нің 20% - ке жуығын
ғана құрайды. Европа елдерінде мелекеттік шығындар орташа 47% - ке
жуық.АҚШ–та ІЖӨ - ге мемлекеттік зейнет ақы мен әлеуметтік қорларға
шығындарды қоспағанда 34%, Японияда 35% құрайды.
Мемлекет ресурстарын қайта бөлу процесінде бюджетті қалыптастыру
кезінде мелекеттік секторды қайта құрылымдау мен даму бағыттары,
мақсаттарын ескеру қажет.
Реттеудің спецификалық объектісі ретінде мемлекетік сектор
бюджеттік жіктеуде табыс бөлігінде де шығын бөлігінде де белгіленбеген.
Мемлекеттік және муниципалды меншіктегі мүліктен алынған табыс салықтық
емес түсімдер бөлімінде табыстар жіктемесінде көрсетілген. Мұндай салық
төлеушілер категорияларынан түсімдер бөлек көрсетілмейді, бұл мемлекеттік
мүліктімуниципалды мүліктен бөліп ажыратуға және тікелей мемлекеттік
сектордан түскен табысты анықтауға мүмкіндік бермейді.
Мұнан басқа мемлекеттік сектор салық тық және салықтық емес
аударымдарт туралы Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің
мәліметтеріне сай бюджет табыстарының мөлшерінде мемлекеттік сектор үлесі
туралы мәліметтерді салыстыру экономиканың аталған секторы бойынша
бюджеттік көрсеткіштердің жүзеге асырылу мен сенімділік дәрежесін
бағалауға мүмкіндік берер еді.
Мемлекеттік бюджеттің шығыс жіктемесінің барлық түрі меншік
формалары бойынша ресурстарды бөлуді қарастырмайды, осылайша әрекет етуші
әдістме негізінде мемлекеттік секторға тікелей бағытталған құралдарды
бағалау мүмкін емес. Бюджеттік жіктеме баптарын талдау негізінде ғана
жекелеген пайымдауларды түзуге болады.
Сонымен функционалдық жіктемені қарастыру кезінде бірде бір
шығыс бабының толығымен мемлекеттік секторға жатқызылмаған, функционалды
жіктеме баптары ішінде оның үлесін анықтау әдістемесі әлі жоқ.
Экономикалық жіктеме де оның жекелеген баптарын тек мемлекеттік
секторға жатқызуға мүмкіндік бермейді. Бюджет құралдарын тікелей алушылар
тізімі мемлекеттік ұйымдардан түзілседе, бұл ресурстарды ары қараша бөлу
өзге менік формалары мен кәсіпорын бюджетін орындау процесіне қатысуын
болжамдайды.
Осылайша мемлекеттік сектор бюджеттік шығындардың жалпы
мөлшердегі үлесін бөліп көрсету үшін бюджеттік жіктеме сәйкесінше
толықтырулар енгізу қажет, бұл ағымдағы бюджеттік жылда мемлекеттік
секторға жоспарланған мемлекеттік шығындарды бағалауға мүмкіндік береді.
Бюджеттік параметрлерді статистикалық мәліметтермен түзу кезінде бюджеттің
орындалу дәрежесін бағалау мүмкіндігі пайда болады.
Жергілікті бюджеттен бөлінетін аймақтық мақсаты бағдарламаларды
орындауға қаржылар мемлекеттік сектор мен өзге меншіктегі кәсіпорындар
арасында белгілі пропорцияда бөлінеді. Осындай бағдарламалар шеңберінде
мемлекеттік тапсырыс беруші мен қажет өтілетін қаржы көлемі бекітіледі.
Мемлекеттік сектор кәсіпорынның аймақтық мақсаты
бағдарламаларды орындауға жұмсалған құралдарды игеруге қатысуын анықтау
үшін, мемлекеттік орындаушылардың және олармен игерілген құралдардың үлесі
мен мөлшерін бөліп көрсетіп, ізденушілер құрамы мен сәйкесінше жұмысты
атқарушылардың есебін ұйымдастыру қажет.
Мұнан басқа мөлшері мен тиімділігін қамтитын мемлекеттік
сектордың дамуының жоспарлы көрсеткіштер жүйесін өңдеу қажет. Мұндай жүйені
құру мен оған сәйкес массивті ақпаратты жинақтау мемлекеттік сектордық даму
тенденциясын анықтауға, сонымен бірге экономиканың аталған секторының
бюджеттік реттеу стратегиясын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік секторды бюджеттік реттеудің әрекеттегі әдістері
ішінен таңдау даму мүмкіндігі мен қажеттілік арқылы анықталады. Мемлекеттік
секторды бюджеттік қаржыландырудың механизмін, нақты объектілерін,
бағдарын, мөлшерін анықтау кезінде қоғамның әлеуметтік қажеттілігін
қамтамасыз ету және ІЖӨ арттыру мен құру процесінде оның мүмкіндіктерін
ескеру қажет. Осы орайда, меншікті мемлекеттік сектор ішінде бөлу кезінде
мемлекеттік басымдықтар жүйесін өңдеу қажет.
Мемлекеттік сектордың стратегиялық басымдықтарын қалыптастыруда,
ның қызметі мониторингінде және ұтымды мөлшерін анықтауда шешуші рөлді,
біздің пікірімізше, мемлекеттің қатысуымен ірі кәсіпорындарда қамтитын
холдингке бекіту қажет. Холдинг мемлекеттік сектор алдында тұрған аймақтық,
салалық аспектіні қамтитын тек қысқа мерзімді ғана емес, ұзақ мерзімді
болашақтағы мақсаттарды бекітуі қажет.
Өндірісті дамытуға бағытталған меншікті құралдарының үлесі
елеусіз. Бұл жағдайда мемлекеттік секторға тікелей инвестициялар өз мәнін
сақтауы қажет, ал бюджет жақын перспективада инвестициялық процесті қалпына
келтіруді реттеуде негізгі құралдарының бірі болуы мүмкін.
2 Қазақстан Республикасының қаржылық қатынастарын құқықтық қамтамасыз
ету
2.1 Мемлекеттік бюджеттің нормативтік-құқықтық базасы
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарында былай делінген.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы
осы Кодексте көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының қолданылуының маңызы
мынада:
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады жән барлық жеке және
заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы
органдардың тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті
қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актілері, осы актілердің қайтарымды
негізде ақша бөлу туралы ережелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы
аяқталғаннан кейін күшін жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгеде мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы
жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай –
ақ Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
оларды іске асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енгізіледі.
Егер заң актілерінде және өзге де құқықтық – нормативтік
актілерде Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін
ережелер көзделсе, онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері
қолданылады.
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
Бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын, соның ішінде
бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай
рәсімдерін пайдалануды қастамасыз ету;
Толықтық принципі - Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлтттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана
отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша
талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу;
Реалистік принципі – бекітілген бюджет көрсеткіштерінің орта
мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен аймақтарды
әлеуметтік – экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының бекітілген
өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
Транспаренттілік принципі – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді,
бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің
фискалды саясатына қатысты басқа да ақпаратты міндетті түрде жариялау;
бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
Дәйектілік принципі – бюджеттік қатынастар аясында бұрын
қабылданған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
Тиімділік және нәтижелілік принципі – бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу
үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе
бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені
қамтамасыз ету;
Басымдылық принципі – бюджеттік процесті республиканың немесе
аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
Жауапкершілік принципі – бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
Бюджеттердің дербестік принципі – түрлі деңгейдегі бюджеттер
арасында түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы
Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау.
Республикалық немесе жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін Қазақстан Республикасы заңдары
жобаларының ережелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің оң қорытындысы
болған болған жағдайда ғана енгізілуі мүмкін.
Бюджеттердің түрлері мен деңгейлері:
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер
бекітіледі, атқарылады және дербес болып табылады:
Республикалық бюджет:
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті; аудан бюджеті.
Қазақстан Республикасында осы Кодексте белгіленген жағдайларда
төтенше мемлекеттік бюджет әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Республикалық бюджет Кодексте айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылған және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттің
саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Олар тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен бекітіледі.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті;
аудан бюджеті
Кодексте айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық дегейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік – аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған облыстың бюджеті, республикалық маңызы
бар қаланың, астананың бюджеті облыс, республикалық маңызы бар қала,
астана мәслихатының шешімімен бектіледі.
Аудан бюджеті:
Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және ауданның жергілікті мемлекеттік органдарының,
оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы мемлекетік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан бюджеті
болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған аудан бюджеті аудан мәслихатының
шешімімен бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет:
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті
бюджеттердің негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы
төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттк жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz